УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар Засгийн газраас “Бадрах энержи” ХХК-ийн хөрөнгө оруулагч "Орано Майнинг САС" компанитай байгуулах Хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийг зөвшилцөж тогтоол баталлаа. Энэ бол Баялгийн сангийн тухай хууль амилах хамгийн эхний жишиг, Оюутолгойн гэрээнээс хойшхи түүхэн том гэрээ юм. Монголын Засгийн газар “Орано Майнинг САС” компанитай “танилцаад” удаж буй ч “халуухан болзоо”-нуудын эхлэл, “хатуу болзлууд”-аа тулгаж эхэлсэн нь хоёр жилийн өмнөх өдий үед юм.

Хатуу болзлын эхлэлийг хоёр жилийн өмнө тулгасны үр дүн гарлаа

2023 оны тавдугаар сарын 20-нд БНФУ-ын Ерөнхийлөгч Э.Макрон Монгол Улсад төрийн айлчлал хийсэн. Үүнээс хойш тавхан сарын дараа буюу 2023 оны аравдугаар сарын 10-14-ний өдрүүдэд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Бүгд Найрамдах Франц Улсад төрийн хариу айлчлал хийсэн. Энэ бол 1965 онд тогтоосон дипломат харилцаа маань Онцгой эрхт түншлэлийн харилцаанд шилжиж өргөн хүрээнд тэлсний илрэл төдийгүй айлчлалын үеэр худалдаа, эдийн засаг, уул уурхай, зам тээвэр, эрчим хүч, геологи, холбооны хиймэл дагуул, онцгой байдал, соёл зэрэг салбарт хамтран ажиллах тухай баримт бичигт гарын үсэг зурсан байдаг. Мөн энэ үеэр Монгол Улсын Засгийн газар болон БНФУ-ын “Орано Майнинг САС” компанийн хооронд байгуулах Хөрөнгө оруулалтын гэрээний төсөл боловсруулах Ажлын хэсгийн хэлэлцээ хийж урьдчилан зөвшилцсөн Протоколыг амжилттай үйлдээд ирсэн тухай өмнө нь бичиж байсан билээ. Тэрхүү протоколд баярлахын учир нь Монгол Улсын Засгийн газар хөрөнгө оруулагч талтай зөвшилцөлд хүрч, чамлахааргүй хүндхэн шаардлагуудыг хатуу байр сууринаас буулт хийхгүйгээр тавьж чадсан байдаг. Үр дагавар, ач холбогдол нь өнөөдөр УИХ-аас Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах “зөвшөөрөл”-өө авчихаад, алга ташуулаад байгаа тогтоол юм. Тухайн үед уг ажлын хэсэгт хэн хэн байв?

Уг ажлын хэсэгт УИХ-ын гишүүн, ХЗДХ-ийн сайд асан, тэр үед Улаанбаатар хотын даргын албыг хүлээн авч шинэ ажлаа эхлээд байсан Х.Нямбаатар энэ эхлэлийг тавилцахад маш чухал үүрэг гүйцэтгэсээр дараагийн Ажлын хэсгийнхэнд хүлээлгэж өгсөн. Шинэ ажлын хэсгийг одоогийн УИХ-ын дарга, тухайн үед ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан ахалж, Ажлын хэсгийн дэд даргаар, УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан, Ажлын хэсгийн дарга, УИХ-ын гишүүн, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатар нар ажилласан.

Мөн уг Протоколд Монгол Улсаа төлөөлж Франц улсын Төрийн өмчит “Орано групп”-ийн охин компани болон “Орано Майнинг САС” компанийн Ерөнхий захирал Клод Имовэнтэй гарын үсэг зурж Хөрөнгө оруулалтын гэрээний хамгийн эхний шанг татаж, төрийн өмчит “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн томоохон төслүүд хөдөлж эхлэх торгон мөчийн хамгийн хариуцлагатай гэрч болсон “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн Гүйцэтгэх захирал С.Наранцогт нарт дахин талархал илэрхийлье.

Гэрээний төслийг УИХ-д танилцуулж, ойлгуулж,  хүлээн зөвшөөрүүлэх хамгийн хүнд давааг давж “Орано”-той хөрөнгө оруулалтын гэрээ батлахаар УИХ-аар тогтоолоо батлуулахын тулд үнэхээр их сэтгэл зүтгэл гаргаж, хатуухан хэлэхэд “улайрсан” УИХ-ын гишүүн, ЗГХЭГ-ын дарга, Н.Учрал сайд, Ажлын хэсгийн ахлагч, УИХ-ын дэд дарга Б.Пүрэвдорж нар болон тэдний багийнханд баяр хүргэе. Ялангуяа Хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийг боловсруулж ажилласан багийн залуусыг гадна, дотнын маш олон хүн гайхаж, “монголчууд хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийж сурчээ” гэцгээж байсныг явцын мэдээллийн үеэр сонсож бахархаж байсныг дурдахад илүүдэхгүй.

УИХ-ын 2024 оны сонгуулийн дараа улс төрийн таван нам, эвслээс бүрдсэн, 126 гишүүнтэй анхны парламент, улмаар хамтарсан Засгийн газар байгуулагдаж улс орны эдийн засагт нөлөө бүхий томоохон төслүүдийг хөдөлгөж эхэллээ. Мэдээж Ажлын хэсгийг дахин шинээр байгуулав. Монгол Улсын Засгийн газар БНФУ-ын “Орано Майнинг Сас”-тай гэрээ хийхдээ баримталсан гол чиг шугам нь Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулиас гадна хамгийн гол нь Үндсэн хуулийн 6.2 дахь заалт тэр чигтээ энэ гэрээгээр “амилаад” ирлээ. Олныг үл нуршин, УИХ-аас батлахыг зөвшөөрсөн Хөрөнгө оруулалтын гэрээний заалтуудыг ухаж үзэцгээе.

“Алтан хувьцаа”, “өгөөжийн тохируулга” болон бусад шинэ зүйлс

Юуны өмнө зөвхөн ТЭЗҮ-д заасан төлөвлөгөөгөөр 1.6 тэрбум ам.долларын тухай энд ярих нь өрөөсгөл. Хамгийн гол нь Монголын Засгийн газар хөрөнгө оруулагчдаас “авах” бус харилцан ашигтай, энүүхэндээ гэхэд эх орондоо илүү давуу ашигтайгаар хамтран ажиллаж чаддаг болсноо энэ гэрээгээр харуулсан юм. Орж ирэх хөрөнгө оруулалтууд, олон ашгийн тоон мэдээллүүдийг дагалдах “алга ташилт”-ын хамт хангалттай авчихсан байх. Энд зөвхөн чуулганы танхимд нүдээр харсан хэлэлцүүлэг, хөрөнгө оруулагч талтай хэлцэл хийсэн уур амьсгал, амжилт болон эргэлзээний талаар хэдэн үг хэлээд үлдсэн хугацаанд ажиглах нь зүйтэй байх. Учир нь тун удахгүй Хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулсны дараа хэлэх хэдэн үг үлдээх ёстой болов уу.

Өнгөрсөн энэ долоо хоногт хуралдсан чуулганаарҮндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг дагалдуулсан, “төрийн эзэмшлийн 34 хувийг АМНАТ-аар орлуулсан тохиолдолд тэрхүү АМНАТ-аар орлуулсан хэсэг нь иргэдийн хувийн дансанд шилждэг байх” зохицуулалтыг хийлээ. Энэ бол төр нь хувийн компаниудын менежмент рүү орох биш, байгалийн баялагтаа иргэд нь эзэн болоход 34 хувийн тодорхой хэсгийг нь тусгай АМНАТ-аар орлуулж, нөгөө хэсгийг нь хуримтлалын сан руу хийдэг, тодорхой хувийг нь давуу эрхийн хувьцаа болгодог байх загвар руу орсо анхны “модель” болов уу.

Одоо үүнийгээ "Орано Майнинг САС" компанитай байгуулах Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тусгаад батлуулчихвал цаашид ч бусад томоохон гэрээ хэлэлцээрийг энэ жишгээр хийх боломжтой. Ингэснээр ирэх арванхоёрдугаар сар гэхэд иргэд аль компаниас ямар хэмжээний ашиг хүртсэнээ цахимаар хардаг, хянадаг, хүртдэг болно гэдгийг “зүтгүүлсэн” Ажлын хэсгийнхэн амлаад байгаа юм.

Алдагдалтай ажилласан ч ашгаа өршөөлгүй авах Монгол хамтрагч

Хөрөнгө оруулалтын гэрээний 3.1-д төслийн хугацаанд хувьцаа эзэмшигчдийн санхүүгийн зээл авахыг зөвшөөрөхгүй. Хэрэв урьдчилан тооцоолоогүй нөхцөл байдал үүсч нэмэлт санхүүжилт шаардагдвал заавал хувьцаа эзэмшигчдийн 100 хувийн саналаар шийдвэрлэнэ гэж хатуу тусгасан. Энэ бол уг гэрээний чухал заалт. ТУЗ-д нэг хүн Монгол Улсыг төлөөлнө. Тэр нэг хүн нь шийдвэрт хориг тавих эрхтэй. Жишээ нь өнөөдрийн байдлаар Оюутолгойн ТУЗ-ийн Монголын талын гишүүд хоёулаа ч, гурвуулаа ч бай, хориг тавих эрхгүй. Мөн Оюутолгой төслийг нэмж санхүүжүүлэхээр зээл авахад нь манайх дагаад “өрөнд нь унадаг”. Төлөлцөөд л байдаг, ашиг маань харагддаггүй. Тэгэхээр чухал заалтыг хөрөнгө оруулагч талд тулгаж, зөвшөөрүүлж чадсан байгаа юм.

Мөн Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордын төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг давуу эрхийн 10 хувиа аваад, дээр нь АМНАТ болон бусад татварын хэлбэрээр 51 хувиас дээш хэмжээгээр ашиг хүртэх ёстой гэдэг байдлыг УИХ бүгдээрээ хэлэлцээд АМНАТ-ыг татвараар орлуулахаар болж байна. Засгийн газрын хувьд үр өгөөжийг авахдаа найдвартай, эрсдэл багатай, уян хатан байх буюу бүтээгдэхүүний үнэ зах зээл дээр хэр өсөж байгаагаас шалтгаалж үр өгөөжөө хүртдэг байх зарчмыг баримтлах гэж хичээжээ. Үүнийгээ тайлбарлахдаа “Ураны эрэлт нэмэгдээд, жил ирэх тусам үнэ өсөхөөр байна. Тиймээс өсөн нэмэгдэх АМНАТ-ыг тооцож авахаар оруулж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, ямар тохиолдолд эрсдэл багатай байх вэ гэдгээ тооцоолж ийм шийдвэрт хүрчээ. Тиймээс Засгийн газар 10 хувийн давуу эрхийн хувьцаа авахдаа санхүүгийн ямар нэг хариуцлага огт хүлээхгүй гэдгээхатуу тохирсон. Зээл авсан ч, хөрөнгө оруулалт хийсэн ч хариуцлага хүлээхгүй. Ерөөсөө ирээдүйд ч ямар нэг санхүүгийн хариуцлага хүлээхгүй гэдгээ хөрөнгө оруулагч талаар зөвшөөрүүлнэ гэдэг амар байгаагүй л болов уу.

Ингээд хуучнаараа 34 хувийг аваад, тэр нь цаг хугацааны явцад ногдол ашгаа өгөх нь дээр үү, АМНАТ-аар орлуулах уу гэдгээ тооцоод үзэхээр компани ашигтай ажиллах эсэхээс үл хамааран борлуулалтаас АМНАТ авах нь эрсдэлгүй орлогын түвшинг 45 хүртэл хувиар өсгөх гэсэн санхүүгийн схемийг сонгосон нь буруутгах аргагүй сонголт гэж хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл, Монголчууд өөрсдөө олон улсын түвшний гэрээ хийж чаддагаа харуулах гэж өөрсдөө санхүүгийн схемээ гаргаад, хөрөнгө оруулалтын гэрээний загвараа гаргаад хэлэлцээ хийсэн. Одоогоор ураны үнэ 80 ам.доллар байна гэдгээр тооцоолоод цаашид үүнээс өсөхөд болон буурахад монголчуудын хүртэх өгөөж хэд байх бол? Өсөн нэмэгдэх АМНАТ бол 51 хувь дотор орохгүй, 0-9 хүртэл хувь нь нэмэгдэж орж ирнэ. Энд “өгөөжийн тохируулга” бол энэ гэрээний эрсдэлийг бууруулах төдийгүй Үндсэн хуулийн зарчмыг хангуулж буй гол заалт юм билээ. Оюутолгойн төсөл дээр хэрэв өгөөжийн тохируулгыг хийсэн байсан бол жил бүр хүртдэг орлого маань тэс өөр байхаар байсан ч нэг шинэ гэрээ байгуулах сургаар авч чадаагүй олзондоо харамсаж, хамтрагчдаа гомдоогоод ч яах билээ.

Хүхрийн хүчлийн үйлдвэр байгуулахад 96.5 сая ам.доллар тусгажээ

Мөн ТЭЗҮ дээр Хог хаягдлын менежмент дээр 2.4 сая ам.доллар, Хүхрийн хүчлийн үйлдвэрийг 2028 оноос байгуулж эхлэхээр 96.2 сая ам.долларыг тусгажээ. Төсөл хэрэгжүүлэгч компани үйлдвэрлэлийн хэмжээ, нөөцийг ТЭЗҮ-д тусгасны дагуу ашиглахыг Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тусгасан байна. Энэ талаар Ажлын хэсгийнхэн тайлбарлахдаа “ТЭЗҮ-д урьдчилсан байдлаар тооцоолсноор үйлдвэрийн үйл ажиллагаа жил бүр 1400 гаруй тонн хог хаягдал үүсэхээс бага цацраг идэвхт хаягдал 250 тонн, аюултай хог хаягдал 256 тонн, ахуйн хог хаягдал 890 тонн гарахаар урьдчилсан тооцоо гарсан. Аль болох хог хаягдлын менежментийн хөтөлбөрөөрөө дахин боловсруулах, дахин ашиглах, эрүүл ажиллах бодлогыг баримтална. Олон улсын болон Монгол Улсын норм, дүрэм, стандартын шаардлагыг хангасан, Засгийн газраас баталсан Аюултай хог хаягдлын дүрэм журмыг биелүүлэхийг гэрээнд хатуу тусгасан. Аюултай хог хаягдлын үйлдвэр барих асуудлыг тухайн төсөл хэрэгжүүлэгч тусгай зөвшөөрөл авч Аюултай хог хаягдлын үйлдвэрийн үйл ажиллагааг эрхэлнэ” гэсэн юм.

Монгол, гадаад ажилтан гэдгээр бус ижил ажил гүйцэтгэвэл ижил цалин авна

Төслийг ярьж эхэлсэн үеэс л ажлын байр, ажилчдын цалингийн асуудал анхаарал татаж эхэлсэн. Энэхүү хөрөнгө оруулалтын гэрээний нэг онцлог нь орон нутгийг дэмжих чиглэл рүү, хүний нөөцийг бүрдүүлэхдээ монгол хүнийг, тэр тусмаа тухайн сум, орон нутгийн иргэдийг тэргүүн ээлжинд ажилд авах нөхцөлийг бүрдүүлэхээр тодорхой тусгасан. Цалингийн хувьд бүтээн байгуулалтын үе шатанд монгол ажилтнууд 60 хувь, үйл ажиллагаа эхэлсний дараа монгол ажилтнууд 90 хувь байна гэж гэрээнд тодорхой заасан. Өөрөөр хэлбэл, гадаад эсвэл монгол ажилтан гэдгээрээ бус ижил ажил үүрэг гүйцэтгэж байгаа хүмүүс ижил цалин авна гэсэн зарчмаар гэрээнд заасан юм билээ. Төслийн хугацаанд 1600 ажилтнаас 17 нь л гаднын ажилтан байна, цалинг зах зээлийн өнөөдрийн ханшаар 7-12 сая төгрөг байлгах. Мөн энэ хугацаанд 1.7 тэрбум ам.долларын худалдан авалтыг дотоодын ханган нийлүүлэлтээс авах ёстой. Ингэхдээ худалдан авалтын үнийн дүнгийн 40-өөс доошгүй хувь нь Монгол Улсад бүртгэлтэй, татвар төлөгч хуулийн этгээдийнх байна гэсэн заалтыг тусгажээ. Эдгээр нь орон нутгийн хөгжилд томоохон дэмжлэг болох нь дамжиггүй. Төслийг хэрэгжүүлэх нийт хугацаанд орон нутагт төслийн нийт хугацаанд татвар хураамжаас $957сая ($29 сая)+ус болон газрын төлбөр $33 сая+орон нутагт дэмжлэг хэлбэрээр 44 сая ам.доллар буюу нийт 1 тэрбум ам.долларын мөнгөн урсгал орохоор санхүүгийн загварт тооцоологдсон. Энэ мэтчилэн “эх оронч тулгалтууд”-ыг сайтар хийсэн Хөрөнгө оруулалтын гэрээ болох нь ээ гэж хэлж болно.
Мөн “Давуу эрхийн 10 хувийн алтан хувьцааны хамгийн гол үндсэн зарчим болох хориг тавих эрхийг авч байгаа нь” үнэхээр сайшаалтай. Стратегийн ач холбогдолтой, зайлшгүй оролцох ёстой хувь хэмжээ өөрчлөгдөхөд хүрвэл, тусгай зөвшөөрлийг шилжүүлэх, барьцаалах, баталгаа гаргах, нэмэлт өөрчлөлт оруулахад хориг тавих эрхтэй байна гэдэг нь “бороотой өдөр шүхэр болох” чухал заалт юм гэж эрхэм гишүүн О.Батнайрамдалын хэлснийг энд эш татъя.

Баялгийн сангийн хууль амилж, уранаас хүртэх өгөөжийн мэдээллийн мессежүүдэд дарагдахад тун ойрхон байна

Төрийн эзэмшлийн 34 хувийн тусгай АМНАТ-ыг орлуулснаар иргэдийн, нийгмийн зүгээс “Тусгай АМНАТ-аар орлуулж байгаа хэсгээ иргэдийн хуримтлалын данс руу хийдэг болооч, төсөв рүү битгий оруулаач” гэдэг. Ингээд өнөөдрийн Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн дагуу Тусгай АМНАТ-аар орлуулж байгаа хэсгийг хуримтлалын данс руу оруулснаар одоо харагдаад байгаа 135 мянган төгрөг шиг e-mongolia дээр харагдана.  Ногдол ашиг 2028 оноос, бүтээн байгуулалт эхлэхээр АМНАТ аваад эхлэхээр 2031 оноос таны гар утсанд ураны төсөл эхэлснээр хуримтлал тань хэрхэн өсч, өгөөж нь нэмэгдсэн талаарх мессеж, мэдэгдлүүд ирж эхлэх нь. Ийм л ил тод, шударга, олборлох салбарын хариуцлагыг нэмэгдүүлсэн ажлууд биеллээ олох нь.

Энэ мэтчилэн энд дурдаж багтаагүй олон заалтыг цаашид нийтлэлээрээ тодотгон хүргэх болно. Хөрөнгө оруулалтын гэрээгээ баталчихвал цаана нь Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ, Орд ашиглалтын гэрээ хүлээж байна. УИХ-аар болон нийт ард иргэдээрээ сайтар хэлэлцэж шийдэх олон асуудал бий. Наад зах нь Монгол Улс бол угаасан нүүрсийг эцсийн бүтээгдэхүүн гэж үздэг. Гэтэл дэлхийн тавхан орон шар нунтгийг дараагийн бүтээгдэхүүн болгож гаргадаг. Тэгэхээр “Угаасан нүүрсээ эцсийн бүтээгдэхүүн гэж үзчихээд шар нунтгаа эцсийн бүтээгдэхүүн гэж үзэхгүй байх” нь үл ялгаварлал болно. Үүнийг хөрөнгө оруулагч, төсөл хэрэгжүүлэгч тал “Цогцоор нь эцсийн бүтээгдэхүүн биш гэж үзвэл НӨАТ-аа төлөөд явна” гэсэн байр суурьтай байна. Засгийн газар үүнийг эцэслэн шийдэж, УИХ-аар дэмжүүлж батлуулах шаардлагатай болж байна.