Шинжлэх ухааны түүхэнд Аристотель, Ньютон, Эйнштэйн гэсэн гурван аугаа хүн тус бүрдээ шинэ ертөнц нээжээ. Ертөнцийн тухай хамгийн анхдагч, хойшид мянга мянган жил хүчинтэй байсан тайлбарыг Аристотель гаргаж иржээ. Эвклид геометрээ зохиож, Потолмэй орчлон ертөнцийн загварыг сийлж, Архимэд, Пифагор нар өөрийн нэрээр нэршсэн хуулиудаа нээж байсан. Аристотель бүгдийг нь нэгтгээд орчлон ертөнцийг тайлбарласан. Бүх ертөнцийн таталцлын хуулиар хорвоог илүү нарийвчлан шинээр бүтээсэн хүн бол Исаак Ньютон. Ньютоны шинээр бүтээсэн ертөнц дотор шинжлэх ухаан хязгааргүй мэт тэлж, Үйлдвэржилтийн их хувьсгалын дотоод шаталтын хөдөлгүүр нь болсон юм. XIX зууны төгсгөлөөр ихэнх физикчид шинжлэх ухаанд нээгдэх ёстой болгон нээгдэж цаашаа хөгжих бололцоогүй, өөрөөр хэлбэл хязгаартаа тулчихлаа гэж үзэж байжээ. ХХ зуун дөнгөж гаруут Эйнштэйн дахиад аугаа шинэ ертөнц нээсэн. Юутай ч бид өнөөдөр түүний нээсэн ертөнцөд амьдарч байна.

Харин хүн төрлөхтний утга зохиолоор илрэх оюуны амьдралд түүхэн эргэлт хийсэн аугаа гурван өндөрлөгийн эзнийг Хомэр, Шекспир, Достоевский гэж боддог юм. Энэ гурав бол эргэлтийн цэг, цоо шинэ ертөнц бүтээгчид. ХХ зууны утга зохиолын уг ёзоор пундаамэнтийг нь Достоевский тавьжээ. Түүнгүйгээр Фройд, Кафка, Мишима, Жойс, Прүст, Гарсиа Маркэз гарч ирэх байсан гэж үү?

Шекспирээс 400 жилийн дараа түүний бүтээсэн эх дүр Хамлэт, Лир ван, Оттелла нарыг нэг л өдөр алах хэрэгтэй болсон юм. Ромеог Жүлэттэй нь буудан хороох хэрэгтэй байлаа. “Маавар хийдгээ хийлээ, маавар одоо зайл” гэж хэлсэн Шиллэрийг өөрийг нь хөөж явуулах хэрэгтэй болсон юм. Хүн төрлөхтний утга зохиолд гурван мянган жил ноёлсон “баатар”-ыг цаазаар авах хэрэгтэй байсан юм. Явсаар эзэн хаанаа алах гэж оролдсон, төрсөн эцгээ хөнөөх гэж санаархаж явсан Фёдор Достоевский ийм зориг гаргажээ. Хаан түүнийг эцсийн мөчид өршөөсөн. Хариуд нь Достоевский ганц муу хаантай зүйрлэшгүй том “баатар”-ыг нухах ялын төлөвлөгөөг гаргажээ. Ялыг 30-40 жилийн дараа түүний австри, ирланд, франц гурван хөвүүн гүйцэтгэсэн байна. Тэрээр эцгээ алаагүй л дээ, гэхдээ Эцэг Аврагчид халдаж түүний ганхашгүй ариун нэр төрийн ард асуултын тэмдэг зоож орхисон юм.

Достоевский гурван аугаа бүтээл тууривсан нь Солиот, Гэм зэм, Карамазовын хөвүүд. Достоевскийд үргэлж дөрөвдэх байдаг. Мөрийчин бол түүний дөрөвдэх гайхамшиг. Карамазовын гурван хүвүүн дээр нэмэгдээд нуувар хүү Смердяков дөрөвдэх болж гараад ирнэ. Чухам нуувар хүү эцгээ хөнөөжээ. Том хүү Дмитрий энэ хэрэгт унаж баривчлагдана. Гэтэл дунд хүү Иван эцгээ алах захиалга өгсөн юм биш үү?

Орос хэлэнд цареубийца гэсэн үг бий. Энэ нь Хаанаа хөнөөгч гэсэн үг. Мөн отцеубийца гэсэн ижил утгатай үг бий. Үгчилбэл эцгээ хөнөөгч. Эцэг гэж хэн бэ? Оросуудын хувьд энэ нь Төр. Хаан бол төр. Ингэхээр хаан бол Эцэг. Өөрөөр хэлбэл Төр бол Эцэг. Христ бол Эцэг. Сахал үсэндээ баригдсан хар лам ч мөн Эцэг. Харин төрсөн эцэг бол зүгээр л эцэг. Бодон гахай ч эцэг.
Азрага ч эцэг. Хүүгийн аав ч эцэг. Хүн эцэггүй байж болно, харин Эцэггүй байж болохгүй. Оросын үе үеийн сэхээтнүүд энэхүү орослог авир, номхон хүлцэнгүй чанарыг байнга шүүмжилж элэглэдэг авч орос хүн оросоороо л үлдсэн. Үнэн алдартны шашин өөрөө деспотизм юм. Ийм учраас зөвхөн Орост л Иван хааны догшрол, Годуновын самуурал, Павел хааны солиорол, Александр хааны заналхийлэл, Лениний хүчирхийлэл, Сталиний хядлага өндрөөр үнэлэгддэг. Оросууд шиг үнэнч, эх оронч өөр ард түмэн үгүй биз. Эцэг тушаал буулгавал бүгдийг хийнэ. Ямар ч хаанд ийм үнэнч гүйцэтгэгчтэй ард түмэн байгаагүй. Царь, император, нарком, генсек, президент гээд Эцэг олон нэртэй. Үнэн алдар, славянизм, оросын империализм, коммунизм гээд Эцгийн үзэл суртал олон нэртэй. Эцэг бол эх орон. Оросууд эх орны төлөө амиа өгөхийг нэр төрийн хэрэг гэж үзнэ. Эх орны төлөөх нүглийг гавъяанд тооцоно. Эх орны төлөө Эцгийн нэрийн өмнөөс галав юүлж чадна, зовлон тарихыг юман чинээ санахгүй. Прагматизм бол оросуудад харь төдийгүй харш үзэл.

Оросын утга зохиол нь оросын деспотизмын тусгал. Баатарлаг! Эх оронч! Индивидийг үл тоодог. Зөвхөн эх орончдын сүрэг байж дүр босно. Оросын утга зохиолын гурван том оргил Толстой, Чехов, Тургенев нар индивидийг хэт шохоорхдог учир оросууд өөрийн утга зохиолыг Пушкин, Лермонтовоор төлөөлүүлэх дуртай. Чухам ийм л учраас Достоевский Оросын утга зохиолтой хамаагүй нэгэн.Тэр орос хүн, орос хэлээр туурвиж байсан, зохиолын баатрууд нь оросууд, үйл явдал Орост өрнөнө. Харин Оросын утга зохиолын уламжлалаас шал сөөлжүү, оросуудын хэв шинжит төрхөөс тэс өмнөө, оросууд өөрснөө хэзээ ч сонирхохгүй сэдвээр бичиж байлаа. Достоевскийн хувьд отцеубийца, цареубийца хоёр шал өмнөө ойлголтууд. Төр, Бурхан хоёр тусдаа юм бол төрд тэрслэх, Бурханд тэрслэх хоёр хоорондоо ямар ч авцалдаагүй. Иймээс Достоевскийг Өрнийн утга зохиолд хамгийн том нөлөө үзүүлсэн хүнээр тооцдог ажгуу.

Карамазовын хөвүүд зохиол ч сүр сүндэр болсон гурван мундаг бүлэгтэй нь Тэрслэл, Аугаа эрүүдэгч, Чөтгөр. Дэмийрэл юм. Иван дүү Алёшагаасаа аймаар юм асууж байна. Хайр энэрэл гэж юу болох тухай асууж байна. Достоевскийн үед Орост народникууд гэгч террористууд ид гаарч байлаа. Бакунин онолоо ид суртчилж байсан үе. Тэд хүн төрлөхтнийг хайрладаг. Харин хүнийг огт хайрладаггүй. Хүн төрлөхтөнд мөнхийн жаргал олж өгөхийн тулд хүнийг зовоон тарчлаах, алж хядахыг юман чинээ санахгүй. Их үйл хэргийн төлөө бага гарз юу ч биш гэж үзнэ. Хүн бол бага гарз. Бага гарзанд өнчирсөн хүүхэд, үрээ алдсан эх, өвчинд шаналсан настан бүгд багтана. Бурханд сүсэглэж, ариун журмыг сахидаг Алёша нь Достоевскийг үхсэнээс хойш народник болсон байх. Аягүй бол явсаар большевик болоо биз. Яагаад гэвэл тэр хүмүүст хайртай, хүнд бол хайргүй. Хүнийг ойроос хайрлаж болдоггүй тухай ах нь дүүдээ сургаж байна. Яагаад гэдгийг нь тодорхой харуулахын тулд жишээг хүүхэд дээр авах юм.