Улстөрч Д.Сумъяабазар. Сүүлийн үеийн сонирхолтой фигуруудын нэг. Бөхөөс, бизнес, улс төрд орсон нь, парламентад ороод улмаар сайд болсон нь, тэр ч байтугай УИХ-аас “дур мэдэн” Хотын дарга болсон нь хүртэл оньсон тоглоом мэт. “Улс төр ямар түүний мэддэг есөн даваатай үндэсний бөх үү” ч гэж бодох шиг. Гэхдээ даваа бүртээ түүх бүтээсэн байдаг юм.

Юуны өмнө улстөрчийнхөө хувьд тэр ямар ялалт байгуулж, түүх бүтээснийг нь няцаах аргагүй хэдэн тоогоор хэлье. Бусдын л жишгээр гэх үү дээ, тэрбээр 2008 оны орон нутгийн сонгуульд оролцож улс төрийн карьераа эхэлсэн. НИТХ-ын төлөөлөгч болсон тэрбээр 2012 он гэхэд Сонгинохайрхан дүүргийнхээ МАН-ын хорооны даргаар сонгогдож намаа удирдан НИТХ-ын сонгуульд оролцоод МАН 22, АН 19суудал авч ялалт байгуулсан. Энэ бол АН олонх болчихсон, ийм ялалт байгуулчихаад байхад дүүргийн Засаг даргаа АН томилно хэмээн “ноёрхож” байсан үе. Тэр үед МАН-ын Удирдах зөвлөл анх удаа Нийслэлийг хариуцсан нарийн бичгийн дарга гэгч статус “зохиож” Д.Сумъяабазарыг томилсон нь намын зүгээс “албан ёсоор” түүнийг ашиглах маневр хийсэн нь тэр бөгөөд үр дүнгээ ч өгч, нийслэлд МАН тасархай ялдаг уламжлалтай шахуу болсон нь сайн менежер төдийгүй спортоор бол энэ баг шилдэг дасгалжуулагчтай болсных болов уу. Ямартай ч 2008 оноос 2018 он хүртэл СХД-ээс төрсөн улстөрч Д.Сумъяабазар энэ хугацаанд болсон улс төрийн сонгуулиудад МАН-ын үнэмлэхүй ялалтын эзэн байж чадсан. Тиймээс ч 2018 оны есдүгээр сарын 22-нд  Нийслэлийн МАН-ын хорооны нийт гишүүдийн 50.4 хувийн саналын дэмжлэг авч Нийслэлийн МАН-ын хорооны даргаар сонгогдсон байдаг. Ингээд 2020 оны орон нутгийн сонгуультай золгоход тэр бас л том амлалт авсан хэвээрээ л байв. Энэ үеэс “Даварч байна”, “Омголон байна”, “Ааглаад байна”, “Алдаж л таарна” гэсэн шүүмж сонсогдож эхлэв. Түгшмээр үе ч цөөнгүй байсан. Гэвч орон нутгийн сонгуульд 45 суудлаас 34-ийг нь МАН авлаа. Ерөнхийлөгчийн 2021 оны сонгуульд нийслэлд 2005 оноос хойш анх удаа ялалт байгуулсан нь энэ төдийгүй, ерөөсөө Монгол Улсад болж байсан Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дүнгээр хэзээ ч, хэн ч авч байгаагүй 68.1хувийн ялалтыг МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх авчирсан. Нийслэлд ирц бүрдүүлнэ, тэгээд түүхэнд байгаагүй өндөр ялалт авчирна гэдэг хүнд даваа билээ. Ингээд Д.Сумъяабазараар удирдуулсан МАН дараалсан гурван шатны сонгуульд намдаа үнэмлэхүй ялалт авчирлаа. Хэн ч няцаах аргагүй факт мөн. 

Арга барилын хувьд ажваас тэр удирдаж байгаа багтаа байнга залуусаар “цус сэлбэж” тэднээс суралцдаг юм байна. Дээр нь сүүлийн дараалсан гурван ялалтаас харахад Д.Сумъяабазар Намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалантай хоршиж тоглосон нь тун өвөрмөц байлаа. Тэднийг хоорондоо “түнжин муу юм гэнэлээ” гэсэн цуурхал олонтаа тэнэж явсан даа. Арай л “зодолдчихож” гээгүй. Тэдний харилцаа “тэсэрсэн” ч, “тэврэлдсэн” ч үр дүн нь үнэмлэхүй ялалт байгаа нь л чухал биш гэж үү?

Сүүлийн үед түүнийг Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнээс “салахаа байлаа” гэж шоолж харагдана. Улсынхаа нийт хүн амын тал илүү хувийн аж амьдралын төлөө зүтгэхэд Улсын Ерөнхий сайдаас “зугтаад” хаа холдох билээ. Харин ч үр дүнд нь нийслэлийн өмчүүд, нийслэлийн газруудыг овоо “цуглуулаад”, цэгцлээд менежмент хийгээд байгаа харагдана. Энэ бол түүний бас нэг “мэх”. Тэгэхээр нөхөрлөхдөө ч менежменттэй, тэмцэхдээ ч тактиктай, бөх гэж шоолуулсаар гарч ирсэн энэ улстөрчийн “шунал” бүхэн нь намдаа ч, нийслэлчүүдэд ч, нийт ард иргэдэд ч хожил байсаар ирсэн нь өвөрмөц байгаа биз? Нэг ийм зэвүүн менежер төрд төрж, төрийн сайдаар ч амжилттай ажиллаж, УИХ-ын “сул гишүүн” гэгч суудлыг Нийслэлчүүдийн төлөөх зүтгэлээрээ “сольсон” нь Монголын улс төрд байгаагүй жишиг тогтоочих нь тэр.

Сайдын ажлыг “шатаж” хийсэн өдрүүд

УИХ-ын гишүүн Д.Сумъяабазар “60 тэрбумынхантай тэмцэж, М.Энхболдынхны бүлэглэлийг нураах” талаар У.Хүрэлсүхтэй санал нэгдсэнийхээ үр дүнд Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд болсон гэхэд худал болохгүй байх. Ямар түүнийг “яахын аргагүй хүлээн зөвшөөрөгдөх уурхайчин шүү дээ” гэлтэй биш. Энэ бол улс төрийн нүүдэл л байсан. Мэдээж олон хүн шоолсон. Гэвч тэр бизнесийн салбарт байхдаа гадаад хэлний болон харилцааны өндөр туршлага хуримтлуулсан гэдгээ харуулж “Рио Тинто”-той Монгол төрийн төлөөлж улс орондоо ашигтай хэлэлцээр хийж чаддаг байснаар “шоологсдын” тоо цөөрч эхлэв.

Улмаар Тавантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах тал дээр эдийн засаг, хөрөнгийн зах зээлийн талаарх мэдлэг, мэдрэмжээрээ гайхуулан 1072 хувьцааг тараах гэж намынхаа лидерүүдтэй үзэлцэн ёстой л “шатаж” байв. Түүний үед улс төрийн шалтгаанаар тараагдаагүй ч өнөөдөр Монгол Улсын иргэн бүр хувьцааныхаа ногдол ашгийг авч “сурлаа”. Байгалийн баялгийнхаа үр шимийг иргэн бүр хүртсэн. Алдаа оноо бий л байх, гэвч ингэж хүртэх зарчимтай юм. Хотын дарга болчихсон хойно нь өмнөх ажлынх нь үр дүн араас нь биелээд “элдэж” явсан гээд бодохоор гоё шүү.

Шулуухан хэлэхэд энэ бол Засгийн газраас “Чаддаг юм бол хий” гээд “басамжлах” аястай “зөвшөөрөл” гаргаад өгсөн юм шүү. Тийм ч учраас Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын даргаасан З.Энхболд “IPO дампуурсан” гэсэн байр суурь илэрхийлсэн удаатай. 

Мөн л улс төрийн зориг гаргаж, төмөр замын бүтээн байгуулалтад 750 тэрбум төгрөг зарцуулах Засгийн газрын 2019 оны 7 дугаар сарын 9-ний өдрийн 296 дугаар тогтоолд Засгийн газрын тэргүүн, Сангийн сайд нарынхаа хамт гарын үсэг зурсан байдаг. Хэрэв зориглоогүй бол 2021 оны 7 дугаар сарын 9 гэхэд төмөр замаа барьж дуусгах биш хий хоосон ярьсан, хэрэлдсэн хэвээрээ ч байх байсан юм билүү. Бараг л хэвээрээ байх байсан шүү. Учир нь эдийн засгийн амаргүй нөхцөл, саарал болон хар жагсаалт, өрийн дарамт гээд амаргүй үед зориг гаргаад их наяд орчим төгрөгийг муулж хэлдгээр “далан барихад” гаргаад өгчихдөг эрх баригч намын гишүүн тийм ч элбэг биш.

Тэр улс төрөө биш улсаа л бодсон юм. Түүний энэ алхам, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайдаар ажиллах хугацаандаа хийсэн бүтээсэн бүхэн МАН-ыг 2020 оны сонгуульд ялахад, энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ч ямар том жин дарж байгааг олон нийт бэлхнээ харж буй биз ээ. Товчхондоо Монгол Улсын хувьд том зурагаар нь авч үзвэл төмөр замын бүтээн байгуулалт руу хөрөнгө оруулсан нь “Ковидын өмнөх хожил” байсан юм шүү. Энэ бол маш том сэдэв учраас Хотын даргын буюу өнөөдрийн сэдэв рүү оръё.

Хотын даргын замд “Ковид” тээглээгүй бол...”

Тэрбээр 2020 оны 10 дугаар сарын 23-нд хотын даргын тамга, тэмдгээ гардан авсан. Цар тахлын түгшүүр зарлагдаж эхлээд долоон сар өнгөрчихсөн байсан ч хамгийн хүнд өдрүүд дөнгөж эхэлж байв. Аль тээврийн хэрэгслийг хэдэн цагт явуулах вэ, хэдэн хүн үйлчлүүлж хэр эрсдэлтэй учрах вэ гэдэг нь нэг улстөрч хотын дарга байтугай дэлхийн эрдэмтдийн эд эсийг барсан тооцоо байв. Гэвч эрдэмтэд судлаачдаа урьж, багаараа ярилцаад нэг хуудас захирамж гаргахад л замын хөдөлгөөн90хүртэл буурчихаж байгаа юм. Төрийн эрх мэдлийн хүч энэ. Үүнийг мэдлэгтэй, мэдрэмжтэй, сэтгэлтэй менежер л ийм үр дүнд хүргэж чаддагийг олон нийт харсан. Харамсалтай нь Коронавируст/Covid19/-ийн дэгдэлт хэний ч таамаглаагүй хэмжээнд нэмэгдсээр өнөөдөр ч хэвээрээ үргэлжилж байна.

Ямартай ч Хотын даргаар түүний ажилласан долоон сарын дотор ҮАБЗ дээр яригдаж байсан “дараагийн шатны хатуу зэрэглэл” буюу Онц байдалд хүрэхгүй өнөөдрийг хүрлээ. Хот гэдэг их айл. Цар тахлаас гадна амьдрал үргэлжилсээр. Ямар сайндаа л хөл хорионы үеэр Хотын дарга хогоо цэвэрлээд, замаа засаад байна гэж иргэд нь өөриймсөг сэтгэлгээнд нь талархаж суухав. Үнэн хэрэгтээ улс төрийн “гал тогоо”-нд буюу “хөшигний цаана” тун амаргүй өдрүүд үргэлжилсээр байгаа харагдана.

Нэг зүйлийг тодотгож хэлэхэд Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан У.Хүрэлсүх “амаржсан эхийг нимгэн хувцастай эмнэлгээс гаргасан” гэх асуудлаар улс төрийн хариуцлага хүлээж ажлаа өгөхөд Хотын дарга Д.Сумъяабазар яагаад үлдсэн бэ гэдэг асуудал байдаг. Хотын даргын хувьд ажил хариуцсан хүмүүстэй хариуцлага тооцсон. Гэхдээ “улс төрийн драма” яаж яваад ийм байдалд хүрэв гэдэг “зохиол”-ыг мэдэж байсны хувьд ажлаа үргэлжлүүлэх бүрэн эрхтэй үлдсэн болов уу. Үүнийг Ерөнхий сайд асан У.Хүрэлсүх МАН-аас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшин өрсөлдөхөөр болж телевизээр ганц удаа ярилцага өгөхөд л мэдэгдсэн юм.

Өнөөдөр ч гэсэн УОК, Засгийн газраас гарч байгаа шийдвэрүүд заримдаа танхимын сайд нарт ч дуулдаагүй байтал олон нийтэд зарлагдаж үймүүлнэ. Гэнэт л нэг орой QRкод олгох хамгийн дуулиантай хэцүү ажлыг ХЗДХ-ийн сайдаар ахлуулах гэх мэт, үүнээс нь болоод Зорчигч тээврийн нэгтгэлийн 700гаруй жолооч өглөө ажилдаа ирээдQRкодоо хаанаас, хэнээс авахаа мэдэхгүй үймэлдэх жишээтэй. Гэтэл QR код олгох ажил нь авлигын асуудал үүсгэсэн болж таарч “хамтран зүтгэгчид” нь шалгуулж эхлэх гэх мэт будилаан төгсөшгүй.

Хотын дарга эдийн засгаа, ААН-үүдээ хамгаалах шийдвэр гаргасан нь түүний хувийн амбиц огт биш. Тиймээс С.Амарсайхан, Д.Сумъяабазар хоорондын зөрчил гэгчийн цаана улс орны, олон нийтийн нийтлэг эрх ашиг л бий. Төрийн захиргааны ажлын хувьд Хотын дарга ковидоос иргэдээ хамгаалахын тулд юу хийж байна, иргэдийн амьдрах нөхцөл, тав тухыг сайжруулахын тулд юу хийв? Улс төрийн үйл ажиллагаа, ковидтой зэрэгцсэн томоохон сонгуулиудад ямар амжилт үзүүлэв? Үүгээр дүгнэхэд хангалттай биз дээ. Ажлын арга барилын ялгааны хувьд болж өнгөрсөн үйл явдлын факт, баримтаар л илэрхийлэгдэнэ.

Ойрын үед л гэхэд 2021 оны 4 дүгээр сарын 3-ны өдөр дархан цаазат Богдхан уулыг ухаж сэндийчсэн байдалтай Засаг дарга Д.Сумъяабазар өөрийн биеэр танилцаж, байгаль орчныг бохирдуулж, их хэмжээний газрыг хөрсний доройтол, байгаль орчны бохирдолд оруулсан компанид арга хэмжээ авч, хуулийн дагуу шийдвэрлэхийг үүрэг болгосон. Түүнчлэн Богд уул, Туул голын эрэг дагуух тохижилтын ажлуудыг шуурхай эхлүүлж, эрүүл, аюулгүй, өнгө үзэмжтэй, стандарт норм, дүрмийг мөрдүүлж, хэрэгжилтэд хяналт тавьж ажиллах, нийслэлийн хэмжээнд иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудыг шар усны үерээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авч ажиллах үүрэг, даалгавар өглөө.

Үр дүнд нь олон жил өндөр албан тушаалтнуудын бичигдээгүй эрх мэдэл, ашиг сонирхлоор “дархлагдаад” байсан газруудыг чөлөөлж нийтийн ашиг сонирхолд нийцүүлэн ажиллаж чадлаа. Мөн 2021 оны 5 дугаар сарын 21-нд Туул голын эрэг дагуу олгосон газрын зөвшөөрлүүдийг цуцлахаа мэдэгдэв. Энэ үеэр “Улаанбаатар хотод нэмж 0.7 газар дахин олгохгүй. 0.7 га газар олгоод байвал гэр хорооллын тэлэлт, түүнийг дагасан дэд бүтцийн дарамтын зардал тоймоо алдаж байна. Улаанбаатар хотод газар олголтыг энэ цагаас эхлэн зогсоох хэрэгтэй. Иргэн бүхэн өмчлөх эрхтэй газартай байгаа, тэр мэдээллийг ил тод болгох хэрэгтэй байна. Иргэдийн эзэмшиж, өмчилж байгаа газрын үнэ цэнийг өсгөхийн тулд хотод дахин газар олгож болохгүй. Мөн хоёр жилийн хугацаанд газар аваад, тэр хугацаандаа ашиглаагүй бол зөвшөөрлийг цуцлах ёстой" гэсэн юм. Энэ бол төрийн эрх мэдлийг хувийн зорилгодоо ашигласаар ирсэн тодорхой бүлэглэлтэй хийж буй “тэмцлийнх” нь үргэлжлэл. Тэдэнд байсан эрх мэдлийг олж авсан энэ мөчөөс өөр хэзээ ч хийж чадахааргүй өгөгдөл.

Нийслэлчүүд Хатан Туулын бургасыг хяддаг биш хамгаалдаг Хотын даргыг удаан хүлээсэн. Тиймээс олон нийт хүчтэй дэмжиж байна. Тэр ч байтугай өмнө нь хашиж байсан УУХҮ-ийн сайдаар ажиллаж байхдаа Замын-Үүд дээр экспорт гацаад байхад хийж байсан тэр шуурхай менежментийг хүртэл санагалзаж, эдийн засгийн асуудлыг улс төрийн эрх ашгийн урдуур тавьж шийдэж чаддаг, хил залгаа орнуудтай, тэдгээрийн аж ахуйн нэгжүүдтэй хэл амаа ололцож чаддаг “Д.Сумъяабазар шиг хүн ирээд Замын-Үүд дээр гацаад байгаа ачаа тээврийн асуудлыг шийдээд өгөөсэй” гэх хүмүүс ч таарч байна. Сайн менежер хуучин газартаа нэхэгдэж, шинэ газартаа залагдаж, амжилтаа өөртөө тээж явдаг.

Д.Сумъяабазарт хэрэв албан тушаалын “шунал” байдаг бол түүнээс нь Монгол Улс, Монголын ард түмэн л хожсоор ирсэн. Энэ бол ховор цадиг. Ахих бүртээ зорилго тавьж, зорилго бүртээ басамжлалтай тулгарч, бас олон нийтээр өхөөрдөн шоолуулсаар тэр нийслэлчүүдтэйгээ хамт урагшилж байна. Залуустай хамтарч ажиллаж “романтик” байж чадаж байна. Эрдэмтдийг сонсож оюунлаг, шинжлэх ухаанч, тооцоо судлаач байж бас чадлаа. Ажилдаа шатаж зорьсон бүхнээ хийж байгаад нь нийслэлчүүд түүний “хал нь дотроо” хайрлаж байгаа нь анзаарагддаг. Нийслэлчүүд гэдэг маань улсын нийт хүн амын тал хувь нь гэсэн үг.

Хотын дарга бол Ерөнхий сайдын рангтай албан тушаал. Хотын дарга асанууд асуудлаа мэддэг, шийдвэр гаргаж чаддаг Ерөнхий сайдууд болсон байдаг. Хожмын өдөр Д.Сумъяабазар Ерөнхий сайд болоосой. Би мөрөөдөх эрхтэй биз дээ.