-Хэдий урин дулааны улирал ирж байгаа ч ханиад, томууны дэгдэлт их байна. Зарим хүн “Биднийг багад ийм байгаагүй” гэж ирээд шүүмжлэх нь бий. Харин та эрдэмтэн хүний хувьд шалтгааныг нь хэрхэн хардаг вэ?

-Манай эрүүл мэндийн салбарын үйл ажиллагаанд оршиж байгаа нэг том дутагдал бол нийгмийн эрүүл мэндийн хөгжил сул байгаатай холбоотой асуудал юм. Нийгмийн эрүүл мэнд гэдэг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх анагаах ухаан шүү дээ. Урьдчилан сэргийлэх гэхээр манайхан вакцин хийх л гэж бодоод байна. Яахав, вакцинаар сүрьеэ, “Б” гепатит, тархины халдварт саа, сахуу татран, улаанбурхан гэх мэт зарим тодорхой халдварт өвчнөөс сэргийлэх боломжтой гэж үздэг. Тухайлбал, улаанбурхан буюу корь товлолын вакцинтай. Насан туршид нь дархлаа тогтоох зорилтоор хүүхдэд энэ вакциныг хийдэг. Гэвч вакцин хийлгэсэн мөртлөө залуус улаанбурхантаж байна. Бас яагаад “Б” гепатит буурахгүй байна вэ.Сүрьеэгийн вакциныг бүх хүүхдэд хийдэг байхад яагаад манайд одоо сүрьеэгийн дэгдэлт ийм өндөр болоодбайна вэ. Монгол Улс Зүүн Өмнөд Азид сүрьеэгийн хамгийн өндөр тархалттай эхний долоон орны нэг болчихоод байгаа. Уг нь вакцинжуулаад байгаа учраас огт өвчлөхгүй болчих ёстой биз дээ. Тэгэхээр вакцинжуулалтаар өвчнийг тасалж, сэргийлж чадахгүй байна л гэсэн үг. 

-Нээрээ улаанбурхан өвчнийг устаад дахиад дэгдлээ гээд нэг хэсэг шуугьсан даа?

-Тийм. Корь эргэн сэргэж буй вирусийн халдварт өвчний нэг болоод байна. Бид салхин цэцгийн вакциныг ч хүүхдүүддээ хийдэг. Гэсэн ч хүүхдүүд салхин цэцгээр өвчилсөөр л байгаа. Тэгэхээр нийгмийн эрүүл мэндийн чиглэлээр Монгол Улсад хийж байгаа хамгийн боломжтой, үр дүн гарах ёстой, хангалттай мөнгө зарж байгаа үйл ажиллагаа маань ч үр дүн султай байгаа хэрэг. Мөн халдварт бус өвчнөөс сэргийлэх асуудал байна. Тухайлбал, цусны даралт ихдэх, үе мөчний болон хоол боловсруулах замын өвчнүүд гээд нэрлэж болно. Ийм халдваргүй өвчнөөс сэргийлэх асуудлын хүрээнд нийт хүн амын дунд хийж байгаа гэгээрүүлэх, буюу эрүүл мэндийн боловсрол олгох ажил бага. Хүн амын эрүүл мэндийн боловсролыг шат дараалалтай ахиулах цэгцтэй үйл ажиллагаа ч хангалтгүй байгаа юм. Хүмүүс эрүүл мэндийн боловсролын чиглэлээр тохиолдлын чанартай мэдээлэл авч байна шүү дээ. Радиогоор ганц нэг юм сонсох, телевизийн реклам, сурталчилгаа харах, эсвэл ямар нэгэн эрүүл мэндийн мэргэжилтнээс тохиолдлоор зөвлөгөө авах байдлаар л явж байгаа. 

-Тухайлбал, би тэр болгон өвддөггүй болохоор жаахан ханиад тусчихвал эмийн санчаас асууж байгаад эм аваад уучихдаг?

-Магадгүй эмийн санчаас зөвлөгөө их авч байгаа байх. Ингээд бодохоор манай хүн амын эрүүл мэндийн боловсрол сул шүү. Дээр нь эрүүл, аюулгүй орчны асуудал их түвэгтэй байна. Жишээ нь, Улаанбаатар хот өвөлдөө асар их утаатай, жилийн дөрвөн улиралд агаарын өндөр тоосжилттой байдаг нь хүмүүсийн эрүүл мэндэд ноцтой сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа. Орон нутагт амьдарч байгаа хүмүүсттухайлбал, усан хангамжийн баталгаатай, аюулгүй эх үүсвэр алга. Зүгээр л, ямар нэгэн худаг эсвэл урсаж байгаа голоос ус авч хэрэглэдэг. 

-Хөдөө амьдарч байгаа хүмүүсээ усны цэнгэг, агаарын сайханд байгаа гэж боддог шүү дээ?

-Цэвэр агаарт байгаа учраас арай өвчлөл бага юм шиг байж болно. Гэхдээ хүн амын дундаж наслалтыг харахад хөдөөгийн хүмүүсийнх бага байна. Эрүүл орчинд байна гэж хэлэхэд түвэгтэй байгаа биз. Манайд малын гаралтай халдварт өвчин, заримдаа бүр ноцтой халдварт өвчний мэдээлэл байнга гарч байна шүү дээ. Малаас хүнд халддаг өвчний эрсдэл тэнд асар өндөр байгаа гэсэн үг. Ингээд бүхэлд нь харахаар Монгол Улсад нийгмийн эрүүл мэндийн хөгжил маш сул байна. Нийгмийн эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны хөгжил нь ч сул байна. Тиймээс ч бид бүгдээрээ мэддэг болчихсон. Арваннэгдүгээр сараас ханиад, томуу эхэлнэ. Зургадугаар сараас гэдэсний халдварт өвчин эхэлж хүүхдийн гэдэс өвдөнө гэдэг ч юм уу. Мэдэж байгаа хэрнээ ямар ч үр дүнтэй арга хэмжээ авч чаддаггүй. 

-Тэгэхээр нийгмийн эрүүл мэндийн хөгжил нь эргээд өвчин томуу их байгаагийн шалтгаан болчихов уу?

-Нийгмийн эрүүл мэндийн хөгжил сул байгаагаас шалтгаалаад өвчлөл өндөр байна. Тийм учраас Эрүүл мэндийн салбарын бүх зардал ерөөсөө өвчтэй хүнийг эмчлэхэд зориулагдаад нөгөө нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээндээ юу ч зарж чадахгүй байдал руу шилжчихдэг менежмэнтийн том алдааг төр засаг шийдвэр гаргагчид мааань мэдэхгүй он олон жил явлаа. Арга буюу л вакцинжуулалтаасаа цааш юу ч чадахгүй байгаа юм. Хүрээлэн буй орчны бохирдол хүний дархлааг сулруулах хамгийн ноцтой хүчин зүйл болдог гэдгийг шинжлэх ухаан нотолчихсон. Нэг талаас дархлаа нь суларна. Нөгөө талаас хүний эрүүл байхад тус болдог хэвийн бичил биетний иж бүрдэл алдагддаг. Тухайлбал, хүний гэдэс дотор 500 сая тэрбум орчим нян бий. Жигнэвэл таван кг орчим бактер. Яг хэрэг дээрээ хүнийг эрүүл байлгаад байгаа юм бол тэр хэдэн нян шүү дээ. Бид хоол, эм юу ч уусан тэр нян гэдсэн дотор задална. Уураг бол бараг амин хүчлийн түвшинд хүртэл задарч байж цусанд шимэгдэж байгаа. Монголчууд бид уураглаг хүнс өргөн хэрэглэдэг. Тиймээс хоолоор авсан уураг цусанд шууд шимэгдээд орчихдогсон болерөөсөө уургийн дутагдалд орохгүй. Гэтэл эмнэлгийн практикт өвчтэй хүмүүстэй ажиллаж байхад уургийн дутагдалд орчихсон хүн олон тохиолддог. Энэ бол тэр хүний хоол боловсруулалт муудчихсан хэрэг. Ингэлээ гээд өвдөөд, шаналаад байх ил зовиур өгөхгүй ч дархлаа нь суларчихна. Өвдөх эрсдэл нь нэмэгдчихнэ гэсэн үг. Тэгэхээр хүний эрүүл мэндийг хамгаалах, эрүүл аюулгүй орчин бүрдүүлэх гэдэг үйл ажиллагааны хүрээндтөр нийгмийн бүх хэмжээнд хийж байгаа ажил нэг бол оновчгүй, нэг бол үр дүнгүй байна гэж хэлэхээс өөр аргагүй байна даа.

-Химийн аргаар вирусийн ертөнцтэй тэмцэх нь мухардалд орж байна-

-Нэгэнт өвчин туссан бол эм уухаас өөр сонголт байхгүй. Тэгэхээр эмний талаар асуумаар байдаг зүйлээ асуугаад явъя. Хуучин бол ханиад томууг бараг л аарц, чацарганаар эмчилдэг байсан ухааны юм ярьдаг хүмүүс бий. Гэхдээ орчин үеийн ханиад, томуу наад зах нь өндөр халууруулдаг боллоо?

-Орчин үед дэлхийн хэмжээнд вирусийн өвчний асар их идэвхтэй дэгдэлт явагдаж байна шүү дээ. Өнгөрсөн зуунд дэлхийн анагаах ухаан үндсэндээ “Өвчин үүсгэдэг бактерийг яллаа, антибиотиктой боллоо, сүрьеэ, тэмбүүг эмчилдэг боллоо гээд анагаахын ололтод маш их бахархаж байсан юм. Маш их үр дүнд хүрлээ” гэж байсан. Тэр үед вирусийн өвчний дэгдэлт, тархалт харьцангуй бага байлаа. Бага байсан шалтгаан нь нэг талаасаа хүн амын хөдөлгөөн хязгаарлагдмал байсантай холбоотой. Өнөөгийнх шиг өнөөдөр Монголд байгаа хүн маргааш Америкт явж байдаг юм байсангүй л дээ. Хил хязгаар хаалттай байсан явдал нь вирусийн шалтгаант өвчний дэгдэлт, тархалт бага байх том нөхцөл байж. Одоо бол дэлхий нийтэд вирусийн шалтгаант өвчний дэгдэлт, тархалт асар өндөр болчихлоо. Бид бактерийн эсрэг эмийнхээ хүч чадлыг алдчихсан. Энэ чигээрээ явбал цаашдаа ерөөсөө антибиотик эмгүй болох магадлалтай. 

-Тодруулбал?

-Дэлхийн хэмжээнд үнэлэгдсэн том судлаачид 2040, 2050 оны үед антибиотикийн төрлийн эмгүй болж магадгүй тухай бичиж байна. Нэгдүгээрт, нян антибиотикт тэсвэртэй болох процесс бас л хүний буруу үйл ажиллагаатай холбоотой. Хүний анагаахын түүхэнд 100 гаруй л антибиотикийн бэлдмэл гаргаж авч эмчилгээнд хэрэглэсэн байдаг. Одоо түүнээс 60 гаруй нь эмчилгээний практикаас бүрмөсөн хасагдчихлаа. Нян бүрэн тэсвэржсэн учраас ямар ч эмчилгээний ач холбогдолгүй болчихсон хэрэг. Антибиотик цаашдаа эмчилгээний өндөр ач холбогдолтой бодис байж чадахгүй болж магадгүй. Тийм учраас дэлхий нийтээр антибиотикийг зөв зохистой хэрэглэх юмсан гэдэг зорилт тавьж, энэ хүрээнд асар их үйл ажиллагаа явуулж байна л даа. Нэг антибиотик шинээр нээхэд 25-30 жил ордог. Гэтэл шинэ антибиотик эмнэлгийн практикт нэвтрээд нэг, хоёр жилийн дараа тэсвэржсэн нян олдож, бүртгэгдэж байна. 

-Тэгвэл нян нь хамаагүй хурдтай хөгжиж байгаа юм байна.

-Нянгийн ертөнц өөрөө асар богино хугацааны амьдралын мөчлөгтэй. Хэдхэн цагт нянгийн амьдралын нэг мөчлөг дуусаад дараагийн үе эхэлдэг. Биднийг аль нэг эмийг ууж үзээд, больж үзээд явж байх хооронд аль хэдийнэ нянгийн амьдралын хэд хэдэн үе шат өнгөрөөд генетик мэдээллээрээ эмэнд тэсвэртэй нян үүсээд гараад ирж байна шүү дээ. Тэгэхээр антибиотикийн эмчилгээнд 100 хувь найдвар тавих үндсэндээ боломжгүй байдал руу орчихлоо. Мөн нянгаас гадна вирус их идэвхтэй болж эхэлж байгаа. Вирус бол бактериас хурдан хувирамтгай. Ноднин намар гарсан амьсгалын замын томуу, томуу төст халдварын үүсгэгч хойтон нь хэлбэрээ өөрчлөөд л гараад ирж байна шүү дээ. Тэгэхээр өнгөрсөн жилийн эмчилгээний арга, сэргийлэх вакцин энэ жил бол тохирохгүй. 

-Гэхдээ бид ноднингийнхоо эмийг л уудаг. Тэгэхээр яана гэсэн үг вэ?

-Хоёрдугаарт, нэг ч антибиотикт вирусийн эсрэг үйлчилгээ байхгүй. Хүний анагаах ухаан вирусийн эсрэг үйлчилгээтэй антибиотикийг огт олж нээгээгүй байгаа. Тэгэхээр хүний өөрийнх нь бие махбодын потенциал л маш чухал болчихож байгаа юм. Нэг үгээр дархлаа. 

-Та ярианы эхэнд хүрээлэн буй орчноос болоод хүмүүсийн дархлаа суларч байгаа талаар дурдаад өнгөрсөн байх аа?

-Хүүхэд төрөөд эхний зургаан сард ямар ч өвчнөөр өвчилдөггүй байсан үе бий. Эхээсээ дархлаа авчихдаг. Эхийн дархлаагаар хүүхэд эхний зургаан сар ямар ч халдварт өвчин тусдаггүй, эх нь халдварт өвчин туссан ч хүүхэд нь өвддөггүй байсан үеийг мэднэ. Гэтэл одоо зургаан сарын дотор хүүхэд өвчлөх нь элбэгболж эхэлж байна. Энэ бол удамшихдархлааны мэдээлэл ч суларч байгаа хэлбэр юм. Гэтэл өнөөдөр дэлхийн анагаах ухаан дархлаатай холбохгүй ямар ч өвчний эмгэг жамыг тайлбарлаж чадахгүй болж байгаа. Ходоодны шархлаа, уушгины хатгаа, ханиад томуу эсвэл яс сийрэгжих өвчин, бүх хорт хавдар бол явж явж дархлааны л алдагдлын эмгэг жам дээр суурилж хөгжиж байна шүү дээ. Бид анагаахын хэлээр өвчний эмгэг жам гэж ярьдаг. Вирус биед ороод цаашаа яах, хэрхэн өвчлүүлж байгаа тухай асуудал шүү дээ. Тиймээс шинжлэх ухааны өнөөгийн түвшинд өвчний эмгэг жамыг дархлааны оролцоогүйгээр тайлбарлах ямар ч боломжгүй болж байгааг хүн бүр ойлгох хэрэгтэй болж байна. Үүнийг 10 жил, эсвэл 20 жилийн өмнөх мэдлэгийн түвшинтэй харьцуулбал дархлааг өнөөдөр анзаарахгүй орхичихож болохооргүй тийм л түвшинд хүрч байна. Дээр нь өвчний дэгдэлт тархалтад бидний хязгаарлаж чадахгүй юм зөндөө бий. Жишээ нь, нүүдлийн шувууд байна. Хамгийн сүүлд том дэгдэлт өгсөн Н1N1 вирус хүний дөрөв, шувууны хоёр, гахайны хоёр гентэй. Ийм найман гентэй вирусээр л үүсгэгдээд гараад ирж байгаа болохоор эмчилгээ сэргийлэлтийн том бэрхшээл аяндаа гараад ирлээ.Өмнө нь ийм гахай, шувууны гентэй вирусээр огт өвчин халдварлаж байгаагүй. Тэгэхээр хүний вирусийн ген устгадаг эмээс гадна гахай, шувууны вирусийн генийг устгадаг эмийг цоо шинээр нээх хэрэгтэй болноо доо. Шинжлэх ухаан асар хурдтай ажиллаад арайхийж нэг эм нээхэд дараачийн жил гарч ирж байгаа нөгөө Н1N1 вирусийнх нь ген хувирчихсан байна. Тэгэхээр химийн аргаар вирусийн ертөнцтэй тэмцэнэ гэдэг өөрийн эрхгүй мухардал руу орж байгаа юм. 

-Таны яриаг сонсоод бодогдож байна л даа. Сүүлийн үед ханиад, томуунд дандаа найруулдаг, нэг тийм лемон үнэртсэн эм уудаг болчихоод байгаа. Зүгээр дархлаа дэмжих зориулалттай юм болов уу гэмээр.

-Томуугийн халдварт өвчний тархалт өндөр байгаа учраас дэлхийн анагаах ухаан энэ төрлийн эм нээх гэж их анхаарал тавьж байна. Одоо манай эмийн сангуудад томуу, томуу төст өвчний эмчилгээнд зориулсан эмийг нэр төрлөөр нь тоолбол, зуугаар тогтохгүй. Тэдгээр нь яг вирусийн эсрэг биш. Вирус хүний биед орохоор халууруулна, уургийн мэдээлэл орж ирж байгаа учраас харшил үүсгэдэг. Тэгэхээр таны дурдсан ханиад, томуунд хэрэглэдэг эмнүүд цөмөөрөө харшил, халууралтын эсрэг, дархлаанд ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлөх гэж оролдсон, өөр нэртэй ч бүгдээрээ яг нэг төрлийн найрлагатай. Эмчилгээнд хэрэглэхээр халдвар авсан хүний эмнэлзүйн шинж тэмдэг буюу халууралтыг нь багасгах, харшлын урвалыг жаахан дарах ийм л эмнүүд байгаа. Судас агшаах эмнүүд бас хольсон бий. Вирусийн халдвар хамар, гуурсан хоолойн салст бүрхүүлийн судсыг тэлж, хавагнуулдгаас хамар битүүрэх, амьсгал бачуурах эмгэг жамтай. Тэрнийх нь л эсрэг эмчилгээ хийгээд байгаа болохоос яг вирусийн эсрэг эм цөөхөн. Гарын таван хуруунд багтахуйц цөөн гэж болно. Тэгэхээр эргээд л нөгөө вирустэй тэмцэх тэмцэлд тэгвэл юу байвал сайн юм бэ гэхээр дархлаа юм. “Томуу, томуу төст өвчин туссан хүн антибиотик уувал долоохон хоноод эдгэнэ. Уухгүй бол бүхэл бүтэн долоо хонож эдгэнэ” гэсэн үг байдаг. Антибиотик ямар ч үр дүнгүй гэсэн л үг. Манайхан бол хүүхэд ханиад хүрэхэд аптекаас антибиотик аваад уулгачихаж байна. Энэ бол асар гэнэн ойлголт. Нөгөө л антибиотикт нян тэсвэржихийг л нэмэгдүүлээд байгаа болохоос биш хүүхдээ эмчилчихэж байгаа юм огт байхгүй. Монголчууд их элгэмсэг ард түмэн шүү дээ. Эцэг, эхээ орхидоггүй, үр хүүхдэдээ хайр халамж тавьдаг. Тэр чанараараа дэлхийн олон орны хүнд гайхагддаг. Америк хүн монгол хүүхэд үрчилж байхад нь би “Чи яагаад заавал монгол хүүхэд үрчилж авч байгаа юм. Америкт хүүхэд үрчлэх ёс ер нь байна уу” гэж асуусан чинь “Байдаг. Гэхдээ монгол хүний эцэг, эхийгээ орхидоггүй зан чанар надад их таалагддаг” гэж хэлж билээ. Эцэг, эх нь ч хүүхдээ орхидоггүй.Гэхдээ бид хүүхдэдээ тийм их хайртай мөртлөө өвдсөн үед нь маш хариуцлагагүй шийдвэр гаргадгийн нэг жишээ бол ханиадтай хүүхдэдээ антибиотикийг эмчийн зөвлөгөөгүйгээр дураараа хэрэглэдгийг хэлж болно.

-Миний ач, зээ нар ханиад хүрвэл би виферон л хэрэглэдэг-

-Яг үүнтэй холбогдуулаад асуухад өнгөрсөн намар виферон гэдэг лааны талаар дуулиан гарсан. Дархлаа дэмжих зориулалттай гээд хүүхэд, жирэмсэн эмэгтэйчүүд хэрэглэдэг байлаа. Гэтэл Эрүүл мэндийн сайд нэг мэдээлэл хийгээд дараа нь хэрэглээнийхээ түвшинд хүлээлтийн байдалд орчихоод байгаа. Та тэр эмний талаар хэр мэдэх вэ?

-Эцэг, эхчүүдийг эвгүй эргэлзсэн байдал руу өөрийн эрхгүй оруулчихлаа. Виферон гэдэг эм Монголд орж ирээд нэлээд хэдэн жил хэрэглэгдлээ шүү. Ер нь эхнээс нь ярихад интерферон гэдэг бодисыг анагаах ухаан нээсэн юм. Интерферон гэдэг чинь хүний бие махбод өөрөө үйлдвэрлэж, нийлэгжүүлж байдаг дархлааны бодис шүү дээ. Энгийнээр тайлбарлавал, интерферон бол хүний өөрийнх нь дархлааны маш чухал элементүүдийн нэг л байхгүй юу. Гэхдээ хүний бие махбод өөрөө л түүнийгээ хэрэгтэй цагтаа үйлдвэрлэдэг, хэрэггүй бол нэг их гараад байдаггүй тийм л бодис. Хамрын салстад ч интерферон байж л байгаа. Уушги, элэгний эдийн дотор ч интерферон бий. Жишээ нь, “С” вирусээр үүсгэгдсэн элэгний архаг үрэвсэл байна шүү дээ. “С” гепатитаар өвчилсөн 100 хүний 20 нь архагшдаг. Яачихсан 20 нь архагшиж байгаа юм гэхээр интерферонгүй, эсвэл, интерферон багатай нь юм. Тэр 20 хувийн таван хувь нь хорт хавдар болох боломжтой.

-Яаж вирусийн эсрэг үйлчилдэг вэ. Та илүү дэлгэрэнгүй тайлбарласан нь дээр байх?

-Ялангуяа вирусийн өвчний эсрэг интерфероны гүйцэтгэх үүрэг асар өндөр. Вирус бол нян бактериас энгийн бүтэцтэй, амьд организм. Хүний биед орж өвчин үүсгэчихээд тухайн вирусийн нуклейн хүчил РНК, эсвэл ДНК-ийн тасархай хүний биед үлдчихээр яг тэр вирус амьдаараа байгаа юм шиг өвчин нь үргэлжилдэг. Одоо “С” вирустэй хүн гэдэг чинь “С” вирусийн РНК-тай л хүн байхгүй юу. “Б” гепатиттай хүн гэдэг чинь “Б” вирусийн ДНК-тай хүн гэсэн үг. Элэгнийх нь эс дотор “С”, “Б”, эсвэл дельта вирусийн нуклейн хүчлийн тасархай байгаа хэрэг. Товчхондоо, вирусийн РНКэзэн эс дотор шимэгчилж амьдарч байгаа учраас өөрийн хэрэгцээтэй бүх зүйлээ элэгний эсээс авна. Тэгэхээр вирусийн нуклейн хүчил агуулж байгаа элэгний эсийн түвшинд юуны өмнө нүүрс ус, өөх тосны солилцооны алдагдалд ордог. Дээр нь элэгний нэг эс хоёр, хоёр эс дөрөв гэдэг юмуу хуваагдаж өсч үржихэд нь вирусийн нуклейн хүчил дагаад хуваагдаад байдаг. Хэдэн сая эс тэгж гэмтэж байгаа. Хүмүүс лабораторийн шинжилгээ хийлгээд “Намайг 500 саятай гэж байна. Би аймаар хүнд болчихож уу” гээд асуугаад явж байдаг. Тэр хүний элэгний эсийн дотор хэчнээн сая вирусийн нуклейн хүчил байна вэ гэдгийг л тоолсон тоо шүү дээ. Интерферон бол тэр нуклейн хүчил өөрийгөө хувилдаг процессийг л зогсоох үйлчилгээтэй бодис. Вирусийн нуклейн хүчил өөрийгөө хувилдгийг анагаахын хэлээр репликаци гэдэг. Тэр репликацийн процессийгл зогсоодог үйлдэлтэй байхгүй юу. Энд л интерфероны өөрийнх нь эмийн үйлчилгээний механизм оршиж байгаа юм. Гэхдээ интерферон чинь хүнээс өөрөөс нь ялгардаг гэж би хэлсэн шүү дээ. Өөрөөс нь тэр интерферон нь ялгарахаар цаашаагаа дархлаа идэвхжээд дархлааны бүх элементүүд идэвхтэй ажиллаж эхэлдэг онцлогтой. 

Бид мэднэ шүү дээ. Хоёр хүн томуу тусахад нэг нь маш хүнд явцтай байхад нөгөө нь гайгүй өнгөрчихдөг. Тэр чинь л дархлааны ялгаа. Нэг их нус нь гоожсон, ханиасан найтаасан, хүн тааралддаг. Манайхан чинь гар барьдаг гажигтай улсууд. Сайн уу гээд хүний гар бариад, тавихгүй сэгсрээд л. Нөгөөх нь “Би ханиадтай байгаа” гээд тоох ч үгүй яриад л. 1960, 70, 80-аад онд ханиадыг агаар дуслаар л дамждаг гэдэг байлаа. Одоо бол ахуйн хавьтлаар халдаж байна гээд байгаа юм. Ханиадтай хүн хаалганы бариул бариад гарахад дараачийн хүн очиж бариад тусчихна. Хамраас нус гоожоод, загатнаад, найтаагаад “Яана аа би ханиад хүрчих шиг боллоо” гэж байсан хүн маргааш өглөө нь босоод ирэхэд зүгээр болчихсон байдаг. Эм уугаагүй, ямар нэг эмчлэх арга хэмжээ аваагүй. Яасан юм гэхээр хүний интерферон ялгараад дархлаа нь сайжраад өөрөө л эдгэрчихэж байгаа гэсэн үг. 

-Тэгэхээр виферон лаа, түрхлэг гэдэг нь зохиомол интерферон байх нь?

-Интерферон нь тийм үүрэгтэй бодис. Дотроо альфа, бетта, гамма гээд олон төрөл зүйлтэй. Бүгдээрээ өвөрмөц биологийн үүрэгтэй, дархлааны үе шат болгонд ач холбогдолтой бодис юм. Интерфероныг дэлхийн анагаах ухаан эмийн хэлбэрт оруулаад эмчилгээнд хэрэглэж эхэлсэн. Гэхдээ өмнө нь дандаа тарьдаг байдлаар байлаа. Ер нь ууж хэрэглэхэд бол үр дүнгүй. Хамарт дусааж, арьсанд түрхэж болох юм, эсвэл тарьж болно. Тариад хэрэглэхээр маш их гаж нөлөө өгдөг эм шүү дээ.

-Тухайлбал?

-Ер нь тариа хэлбэрээрээ бол таагүй гаж нөлөө өгдөг эмийн тоонд ордог.Эмэнд байдаг үндсэн эмчилгээний ашигтай үйлдлээс гадна хүний биед үзүүлж байгаа хортой ашиггүй нөлөөнүүдийг л гаж нөлөө гэж байгаа шүү дээ. Интерфероныг тарьж хэрэглэхэд гардаг гаж нөлөөн дотор хамгийн ноцтой нь хүн маш гүнзгий сэтгэл гутралд ордог. Бүр амь насаа бүрэлгэх тохиолдол гардаг. Манайд интерферон тарилгын хэлбэрээр зөндөө орж ирсэн. Одоо “С”гепатитыг эмчилдэг вирусийн эсрэг сайхан эм гараад байна. Үүнээс өмнө бид вирусийн гепатиттай хүмүүст интерферон л тарьж байлаа. Тариулсан хүмүүс гаж нөлөө гардаг байдал нь интерфероны гаж нөлөөгүй хэлбэрийг нээж эмчилгээнд оруулах эмнэл зүйн хэрэгцээг бий болгочихсон юм л даа. Олон орон янз бүрийн туршилт судалгааг одоо ч хийж байна. Интерфероны эмчилгээг үр дүнтэй, гаж нөлөөгүй болгох хүрээнд хийгдсэн судалгаанд хамгийн дэвшилттэй үр дүнд хүрсэн судлаачид бол Оросын эрдэмтэд. Оросын эрдэмтэд интерфероныг шулуун гэдсээр хэрэглэдэг лаа хэлбэрээр гаргасан.Түүнийг нь Виферон гээд байгаа юм. Виферон бол ОХУ-ын оргиналь эмийн бэлдмэл. Интерфероныг лаа хэлбэрээр эмчилгээнд хэрэглэхэд нэгдүгээрт, тарьж хэрэглэхтэй ойролцоо цусны сийвэнгийн концентраци өтгөц шимэгдэлт 76хувьтай гэж судлаачид тогтоосон байгаа.Өөрөөр хэлбэл, гэдэсний ханаар цусанд шимэгдээд элгийг дайрахгүйгээр шууд зүрхээр дамжиж бүх биед тархдаг гэсэн үг. Уусан эм бол заавал элгээр дайрна шүү дээ. Элэг хоргүй болгоод задалчихаар тунгийн тодорхой хэсэг нь л эмчилгээний ашигтай нөлөө үзүүлэх боломжтой.

-Тариагаар интерферон хийхээр сөрөг үр дагавар гараад сэтгэл гутралд оруулдаг гэлээ. Тэгвэл лаан хэлбэрээр хэрэглэхээр яагаад тэгдэггүй юм?

-Тарианы тун хамаагүй өндөр байдаг. Дээр нь элэгний архаг гепатитад зургаан сар хэрэглэж байж эмчилгээний үр дүн гарна гээд бод доо. Вифероныг бол өдөрт хоёроор таван өдөр л хэрэглэдэг. Тэр хооронд юу гэж гаж нөлөө, харшил гарах вэ дээ. Лаа хэлбэрээр хэрэглэхээр тийм гаж нөлөө гарах хэмжээний сийвэнгийн өтгөц, тунд хүрдэггүй. Нэг юмыг зургаан сарын турш хэрэглэх, таван өдөр хэрэглээд болих хоёрын хооронд асар их ялгаа бий.

-Өнгөрсөн намар Эрүүл мэндийн яаманд болсон мэргэжилтнүүд оролцсон хурал дээр арай өөрөөр яриад байсан?

-Таны асуугаад байгаа ноднин намрын Эрүүл мэндийн яаманд Д.Сарангэрэл сайдтай хийсэн ярилцлага дээр эмнэлгийн мэргэжилтнүүд харагдсан. Тэр хүмүүсийн зарим нь интерферон гэдэсний ханаар шимэгддэггүй гэж ярих юм. Зарим нь их аюултай гаж нөлөөтэй гэж ярьж байна лээ. Хэрэв гэдэсний ханаар шимэгддэггүй эм бол ямар гаж нөлөө үзүүлэх вэ дээ. Байж байгаад баастай хамт гарах байх. Тийм авцалдаагүй, мэргэжлийн бус л ярилцлага явсан. Эм судлалын ухааны цагаан толгой мэдэхгүй хүмүүс эмийг муулах, эсвэл магтаад байх нь нэг их сайн үр дүнд хүргэдэггүйн нэг баримт л юм даа. Тэнд бодвол эм судлалын мэргэжлийн хүн байгаагүй байх. Фармакокинетик гэж их том ойлголт бий. Аливаа эмийг хоногт хэдэн удаа, нийт хичнээнийг нэг курс эмчилгээндээ хэрэглэх юм гэдэг асуудал чинь фармакокинетик шинж чанараасаа хамаарна. Хэрэглэсэн тунгийн хэдэн хувь нь цусанд шимэгдэж орох юм. Хэдэн цагийн дараа цусанд хамгийн өндөр концентраци нь бий болох, тэр концентраци нь ямар хугацаанд баригдах, хэдэн цагийн дараа бие махбодоос хаагуур ялгарч гарах юм гэдэг тооцоо. Эмийн бодисын хагас задралын хугацаа гэж их том ойлголт байгаа. Энэ бүхнийг л авч үзэж байж эмийг хэрэглэх боломжтой болно. Анагаах ухааны математик л даа. Хүний бие ч жин, өндөртэй, тодорхой хэмжээгээр илэрхийлэгдэх гадаргуутай шүү дээ. Түүнд нь эмийн бодисын тунг тооцож байгаа. Вифероны тунг бол хүний биеийн гадаргуугийн талбайд нь тооцдог зарчимтай шүү дээ. Виферон хэрэглэх гэж байгаа эмч хүн хүүхдийн биеийн гадаргуугын хэмжээг тооцож гаргачихаад тунг тогтоогоод, тэдэн цагийн зайтай хэрэглэнэ гэж хэлж байгаа юм. Виферон бол биотехнологийн аргаар гаргаж авч байгаа орчин үеийн өндөр технологийн эмийн бүтээгдэхүүн. Гэхдээ хүний өөрт нь байдаг бодистой яг адилхан химийн бүтэцтэй. Тийм учраас түүнийг чинь Human recombinant interferon буюу Хүний интерферон гэж нэрлэдэг. Жишээ нь, парацетамол гэдэг эмийг химийн янз бүрийн бодисуудыг хооронд нь урвалд оруулах замаар нийлэг хиймийн аргаар гаргаж авдаг. Интерфероныг бол бионийлэгжилтийн аргаар буюу хүний интерферон ялгаруулдаг эсийн митохондрынДНК-г авчмикробын эсэд суулгаад микробын эсийн цэвэр өсөгвөрөөсялгаж авсан эм шүү дээ. Томуу, томуу төст өвчний халдвар аваад өвчилж байгаа хүүхэд, том хүнд интерфероныг гаднаас бэлнээр нь оруулаад хүний бие махбодын дархлааг өдөөж сэргээж өгч байгаа эмийн эмчилгээний төгс төгөлдөр үйлчилгээ юм. Тэгэхээр интерферон хэлбэртэй виферон лаа гэдэг чинь нэг талаасаа хүний бие махбодын интерфероны нөөцийг нэмэгдүүлж гаднаас орж ирсэн вирусийн хувиллыг зогсоох, нөгөө талаасаа бие махбодын үрэвслийн эсрэг хамгаалах урвалын механизмыг дэмжиж өгч байгаа. Нэг ёсондоо интерферон вирус устгах, үрэвсэл намдаах гэсэн хоёр давхар эмчилгээний ач холбогдол үзүүлж байгаа юм. Ийм ач холбогдолтой болохоор том нээлт гэж үзээд ОХУ-д виферон бэлдмэлийг бүтээсэн хүмүүсээ саяхан алдаршуулж төрийн том шагналаа гардууллаа.

-Малиновская гээд эрдэмтний талаар мэдээг нь харж байсан юм байна?

-Тийм. Өнгөрсөн хоёрдугаар сард ОХУ-ын Хүүхдийн халдварт өвчнийг судлах эрдэм шинжилгээ - анагаах ухааны институтээс "Виферон” бэлдмэлийг бүтээсэн ОХУ-ын төрийн хошой шагналт, нэрт эрдэмтэн В.В.Малиновскаяд Хүндэт докторын шагнал гардууллаа.Институтнь ЗХУ байгуулагдсан 1917 оноос хойших102 жилийн түүхтэй. Энэ бүх хугацаанд тэр шагналыг 15-хан хүн хүртсэн байдаг юм. Тэр хүний ажлыг Оросын шинжлэх ухаан үнэлж байна. Ер нь виферон гэдэг лааг муулснаас болоод манай эцэг, эхчүүд маш их эргэлзээнд орсон. Зарим нь бүр айдаст автсан байх.Хэрвээ миний ач, зээ нар ханиад хүрвэл би виферон л хэрэглэдэг. Надад бол санаа зовж байгаа юм алга. Яагаад гэвэл би бүгдийг нь уншсан, мэдэж байгаа. Уншаагүй хүмүүс бол “Би хүүхэддээ виферон хэрэглэсэн миний хүүхдийн эрүүл мэнд одоо яачихсан бол” гэж айж байгаа. Ингэж хүнд зохиомол, хий хоосон аймшиг үүсгэж болохгүй л дээ. Нөгөө талаас эмч, эмийн мэргэжилтнүүд их том эргэлзээнд орсон. Зарим нь бараг “Би буруу юм хийчихсэн юм биш биз дээ” гэж бодох тийм хэмжээнд асуудал явж байна. Үүнд би мэргэжлийн хүний хувьд харамсаж байгаа. Уг нь сайд дараа нь “Уучлаарай. Надад ирсэн буруу мэдээллээс би ийм юм ярьчихсан байна. Эцэг, эхчүүд ард түмэн, эмч, эмийн мэргэжилтнүүд минь тайван байгаарай. Виферон бол тийм аюултай юм биш юм байна шүү” гээд зарлачих хэрэгтэй байлаа.

-Эмч, эцэг эхчүүдэд виферон хэрэглэсэнтэй холбоотой сэтгэл зүйн дарамт
байгаа бол түүнийгээ одоо сэтгэлээсээ авч хаяарай-

-Эрүүл мэндийн сайдын тэр мэдэгдлийг та юутай холбоотой гэж бодож байна?

-Мэргэжлийн бус хүнд ирсэн хариуцлагагүй мэдээлэл их үнэмшилтэй туссан байх. Ийм мэдэгдэл хийхээсээ өмнө яг төрөлжсөн нарийн мэргэжилтнүүдтэй уулзаж ярилцах л ёстой байсан болов уу. Энэ далимд надтай хийж байгаа ярилцлагыг уншиж байгаа бүх хүмүүст хандаж хэлэхэд эмч, эмнэлгийн ажилтнууд, эмийн мэргэжилтнүүд, эцэг эхчүүд та бүхэн виферон хэрэглэсэнтэй холбоотой ямар нэгэн сэтгэл зүйн дарамт байгаа бол түүнийгээ одоо авч хаяарай. Виферон бол тийм аюултай, хортой эм биш шүү. Хүний эрүүл мэндэд хэрэгтэй эмийн бүтээгдэхүүн л юм. Бид виферон хэрэглэхгүй бол ханиад, томуу, томуу төст өвчин туссан хүүхдүүддээ антибиотик, эсвэл өөр юм хэрэглэх л байх. Гэхдээ виферон шиг нөлөөлчих үр дүнтэй эм бол одоохондоо Монголын анагаах ухааны практикт хэрэглэгдэж байгаа бүртгэгдсэн эмэн дотор байхгүй. Яахав дээ, Орос манай хоёр чинь Европтой харьцуулахад ерөнхийдөө нийгмийн хөгжлийн түвшин, ядуурал бүх л юмаараа нэлээд ойролцоо яваа ард түмэн. Тэгэхээр өвчлөл нь ч ойролцоо байдаг. Эрүүл мэндийн асуудал нь төстэй учраас одоохондоо тэдний зохион бүтээж байгаа эм бидэнд хэрэгтэй байгаад байна. Бид Америк, эсвэл Японы түвшинд гарчихсан юм шиг аашлах гээд байна л даа. Тэнд бол байдал шал өөр. Тэгэхээр бид эрүүл мэндийн асуудлаар хэнтэй ойролцоо, аль эм бидэнд илүү тустай байж болох вэ гэдгээ харгалзаж үзэх хэрэгтэй.Дашрамд нэг үг хавчуулчихвал болох уу? Ер нь эмийн зах зээлийг эзлэх, хуваах гэсэн шударга бус өрсөлдөөнд мэргэжлийн байгууллага, мэргэжлийн хүмүүс татагдаж орохоос ямагт болгоомжилж байх ёстой шүү гэж л хэлэх гэсэн юм. Вифероныг муулаад байгаа мөртлөө манай улсын эмийн зах зээл дээр байгаа яг виферон шиг интерферон агуулсан бусад эм нь аюулгүй юм шиг таг чимээгүй өнгөрөөд байгааг харахаар ингэж сануулахгүй байж болохгүй л дээ. 

-Гэхдээ л вифероныг Орос болон хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан улс орнууд хэрэглэж байгаа эм шүү дээ гэх яриа байна. Тийм сайн юм бол яагаад Япон, Америк, Европ нь хэрэглэхгүй байгаа юм?

-Яахав, ингэж хардах үндэслэл байж болох юм. Гэхдээ Америкт томуу, томуу төст өвчний дэгдэлт манайх шиг биш шүү дээ. Япон, Америкийн нийгмийн эрүүл мэндийн хөгжил нь сайн болохоор энэ төрлийн эмийн хэрэгцээ бага. Нэг үгээр өвчлөлийн бүтэц нь өөр юм. Японыг бид бас ойлгох хэрэгтэй. Тэнд их өөр шүү. Зөвхөн Японд хэрэглэдэг дэлхийд гаргадаггүй эм зөндөө бий. Би Японд явж байгаад их сайнэм байгааг мэдээд “Энэ эмийг чинь Монголд оруулж болох уу” гэж асуухаар“Болоогүй. Наадахыг чинь экспортлохыг зөвшөөрөхгүй байгаа. Энэ бол зөвхөн Японд хэрэглэгдэх эм” гэсэн удаатай. Түүн шиг Орост бас зөвхөн дотооддоо хэрэглэх шаардлагатай эм гэж бий. Одоо виферон бол бараг зөвхөн Оростоо хэрэглэдэг эмийн тоонд орж байгаа. Орос том орон шүү дээ. Өнөөдөртөө бол Оросын интерферон үйлдвэрлэлийн багтаамж нь өөрийнхөө орныг хангахад л хүрэлцээтэй байгаа байхгүй юу. Яваандаа дэлхийг хангана гээд зорьж магадгүй. Ерөнхийдөө интерферон бол дэлхийн эм юм. Жишээлбэл, вирусийн гепатит “В”-гийн эмчилгээний олон улсын удирдамж, Америкийн удирдамжийг аваад үзэхээр интерферон хэрэглэнэ гээд биччихсэн л байгаа. Тэгэхээр Америкийн стандартад байж л байгаа эм шүү дээ. Америк өөрөө интерферон үйлдвэрлэлийн асар өндөр түвшинд хүрчихсэн орон л доо. Эмчилгээнийх нь үндсэн удирдамжид нь орчихсон. Тэгэхээр Америк Оросоос интерферон худалдаж авах шаардлагагүй хэрэг. Бид тухайлбал, Австралиас хонины мах аваад байх шаардлагагүй биз дээ. Тийм болохоор Япон, Америк хоёрыг Оросоос интерферон авахгүй байна гэж загнаад байж болохгүй. Шинжлэх ухаан хөгжчихсөн орон юу гэж өөр орноос өөрсдийнхөө үйлдвэрлэдэг эмийг оруулах юм. Дэлхийн эмийн топ 10 үйлдвэрийн тав нь Америкт л байна. 

-Виферон хэрэглэхэд дархлаа нэмэгддэг боловч хоёр жилийн дараагаас буцаад унадаг гээд ярьсан даа?

-Шинжлэх ухааны тийм ямар ч мэдээлэл байхгүй юм байна аа. Би тэгж сайдыг хэлмэгц нь бүгдийг нь ухна шүү дээ. Миний мэргэжил шүү дээ. Би клиник эм судлаач мэргэжилтэй. Сайд хаанаас юу олоод уншчихав гээд интернэт ухлаа, би хаанаас ч төсөөтэй мэдээ мэдээлэл олоогүй. 

Энэ жилийн томуугийн халдварын эмчилгээнд Осельтамивир гэдэг эм л нэлээд хэрэглэх шиг боллоо. Нуклеозидазын идэвх саааруулах бүлгийн тамифлу гэдэг худалдааны нэртэй эм тэр жил Н1N1 дэгдэлтийн үед 200 хүн тунг анх Өмнөд Солонгосоос яаралтай журмаар оруулж ирж хэрэглэсэн юм. Тэр үед сайдын тушаалаар комисс байгуулагдаж 45 хоног ажиллаж их шуурхай эмх цэгцтэй менежмэнт хийсэн л дээ. Тамифлугийн хэрэглэх зааврыг боловсруулах үүрэг бидэнд ногдож бид анх боловсруулсан Тамифлу ханиад томуу хүрсний дараахь эхний 48 цагийн дотор хэрэглэх ёстой цэвэр вирусийн эсрэг эм. Хүний бие махбодын дархлаа тогтолцоонд огт нөлөөгүй юм шүү. Өөрөөр хэлбэл Виферонтой жиших ямар ч эм судлалын ба эмчилгээний үйлдлийн үндэслэл байхгүй гэж хэлж болно. 

-Тэр үед Азийн хөгжлийн банкны судалгаа гээд байсан.

-Азийн хөгжлийн банк чинь дараа нь интернэтээр мэдэгдэл хийсэн шүү дээ. “Бид тийм мэдээлэл хийгээгүй ээ. Зарим эмийг хэтэрхий их хэрэглэж байна гэсэн л дүгнэлт гаргасан болохоос виферон хортой гэж ерөөсөө хэлээгүй” гэсэн бичиг фэйсбүүкт зөндөө л байсан шүү дээ. Сайд мэргэжлийн хүн биш учраас ирсэн мэдээллээ л хэлсэн байх. Харин хариуцлагагүй буруу мэдээлэл өгч тийм юм хэлүүлнэ гэдэг цаана нь маш хариуцлагагүй хүмүүс байна гэсэн үг. Сайд би ийм мэдэгдэл хийх гэж байна гэж хэлэхэд зөвлөх нь,эмийн хэлтэс нь салбарын мэргэжлийн хүмүүсийг дуудаж уулзаад “Ийм мэдэгдэл хийж болохгүй юм байна” гэдэг гаргалгааг олж болох л байсан байх. 

-Эрүүл мэндийн даатгалаар хөнгөлөлттэй олгодог эмийн жагсаалтаас тэгээд хасчих шиг болсон.

-Виферон хэрэглэхгүй бол томуу, томуу төст өвчин түвэгтэй. Өнгөрсөн өвөл ханиад, томуу их байлаа. Одоо ч байна. Ард түмэн гар мухардсан байдалтай л болчихлоо. 

-Ер нь вифероныг нярай хүүхэд, жирэмсэн эхэд ч хэрэглэдэг. Хэрэв хэрэглүүлэхгүй гэвэл манай улсад эдгээр хүмүүс хэрэглэх өөр төрлийн эм бэлдмэл байна уу?

-Нярай хүүхэд, томуу хүрчихсэн жирэмсэн эхчүүд хэцүү. Томуу, томуу төст өвчнийг бид вирусийн өвчин гэж яриад байна шүү дээ. Жирэмсэн эхийн вирусийн өвчнийг эмчлэхгүй орхих юм бол вирус нь урагт нөлөөлөх эрсдэлтэй. ОХУ-д нярай хүүхэд, жирэмсэн эхчүүд вифероныг өргөн хэрэглэдэг. Монголд турших гэж байгаа юм шиг ойлгоод байж болохгүй л дээ. Тухайн эмийн клиникийн өмнөх, дараахь бүх судалгааг нь үзэж байж бүртгэдэг. Миний ширээн дээр байгаа саарал хавтастай баримт бол эфедрин гэдэг эмийн материал(үзүүлэв. сурв). Би шинжээчээр нь ажиллаад уншаад сууж байна. Энэ дотор бүх юм нь бичигдэж ирдэг. Манай улс гаднаас эм оруулахдаа өөрийнхөө буюу үйлдвэрлэгч орондоо гурван жил буюу түүнээс олон жил хэрэглэсэн, үйлдвэрлэгч орноос өөр гурав буюу түүнээс олон оронд хэрэглэгдэж байгаа эмийг л бүртгэж авдаг. Тэр чинь монгол хүн дээр ямар нэгэн эмийн туршилт, судалгаа хийлгэхгүй байх л арга зарчим шүү дээ. Хэрвээ жишээ нь виферон аюултай байсан ч бүртгээд, эмчилгээнд оруулаад өдийг хүртэл өчнөөн жил хэрэглэчихсэн бол ЭМЯ өөрөө буруутай. Хүний эмийн зөвлөлийн шийдвэрээр л энэ эм улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн.Эрүүл мэндийн яаманд эм бүртгэдэг Хүний эмийн зөвлөл гэдэг байгууллага бий. Тэр байгууллагын гаргасан алдаа болж таарна шүү дээ. Гэтэл яагаад сайд мэдэгдэл хийчихээд байхад тэр эмийг нь Хүний эмийн зөвлөл зүгээр орхичихож байна, зах зээлээс тэр дор нь татаж үйлдвэрлэгчийг нь олон улсын шүүхэд өгөх естой байсан.Учир нь буруу юм хийгээгүй учраас тэднийг зэмлэх арга байхгүй. Үйлдвэрлэгчтэй заргалдах нотолгоо баримт байхгүй.Тэр байгууллагын мэргэжлийн хүмүүс өөрсдийгөө 100 хувь хамгаалж чадах чадвартай. Бүр цаашилбал, хэрвээ аюултай эм эмчилгээнд хэрэглэчихсэн бол үүний хариуцлагыг яам өөрөө хүлээнэ. Эм бүртгэдэг байгууллага чинь яамны өөрийнх нь байгууллага байхгүй юу. Хүний эмийн зөвлөлийн хурлын шийдвэрийг үндэслээд Сайдын тушаал гараад бүртгэгдээд эмчилгээнд хэрэглэгдэж байгаа. Үг хэлэх амархан ч агуулга нь алдаагүй байх ёстой биз дээ.

-Таньд баярлалаа. Сайн сайхныг хүсье.