Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн 2017 оны сонгууль тун ойртлоо. Эрх баригчид “хуулийн шаардлагад” нийцээгүй гэх шалтгаар МАХН-ын дарга Н.Энхбаярын оронд УИХ гишүүн асан С.Ганбаатарыг нэр дэвшигчээр бүртгэв. Ийнхүү Улсын Их Хуралд суудалтай гурван намын гурван хүн 6-р сарын 6-наас 24-ны хооронд “уралдахад” бэлэн болжээ.

Ардчилсан оронд Ерөнхийлөгч болох хүнээ сайтар судлаж, ойлгосны дараа л иргэд нь санал хураалтанд оролцдог. Тийм боломжийг олгодог хамгийн оновчтой арга бол телевизийн шууд мэтгэлцээн байдаг. Харин тийм мэтгэлцээний соёл, хэвшил манай улсад олигтой төлөвшөөгүй хэвээр байгаа.

Шууд мэтгэлцээн бол нэр дэвшигчдийн хувьд ч өөрийгөө олон нийтэд товч, тодорхой илэрхийлэх, бага хугацаанд түргэн таниулах боломж. Монголд телевизийн анхны мэтгэлцээн 1993 онд анхны ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө хийгдэж байсан (Л.Түдэв, П.Очирбат) бол сүүлчийнх нь 2013 онд (Ц.Элбэгдорж, Н.Удвал, Б.Бат-Эрдэнэ) болсон. Гэвч бараг бүх мэтгэлцээн агуулга, хэлбэрийн хувьд мэтгэлцээн гэхээсээ илүү урьдчилан тохирсон асуултанд ээлж дарааллан хариулсан санал асуулга болоод өнгөрч байсан юм.

Монголчууд бид улсынхаа Ерөнхийлөгчөөр хэнийг сонгосоноо сонгуулийн дараа биш, саналаа өгөхөөсөө өмнө тодруулахыг хүсэж байна.

Мэтгэлцээн - Цаг үеийн ЗАЙЛШГҮЙ шаардлага

Би өмнөх нийтлэлдээ Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчид капитализмыг аль хэр сайн ойлгож мэдсэн, эрх мэдлээ компаниудын чөлөөт өрсөлдөөнийг дэмжих, эдийн засгийн асуудлуудыг зах зээл өөрөө шийдэх боломж олгоход хэрхэн ашиглах, ер нь тэгж чадах мэдлэг, боловсрол, хүсэл эрмэлзэлтэй эсэхийг иргэд мэдэхгүй байгаа тухай бичсэн.

Монголд улс төрийн сонгуулийн компанит ажил хэн нь хэн болох, юуг яаж хийх гэхээсээ илүү өрсөлдөгчөө харлуулж, өөрийгөө гэгээрүүлж харагдуулахад төвлөрөх боллоо. Үр дүнд нь нэр дэвшигчид нийгэм, улс төр, эдийн засгийн тулгамдсан асуудын шийдлийг гаргаж ирэх бус, иргэдээ талцуулчихаад байх юм.
Мэтгэлцээн нь нэр дэвшигчийн манлайлагч шинж, гэр бүл, төрөл садан нь хэн болох, аливаа зүйлд ямар хандлагатай, ямар зан төлөвтэй хүн болохыг харуулж чадвал сонгогчдын санаа бодолд нөлөөлдөг. Телевизийн шууд мэтгэлцээн нь сонгогчдын гуравны хоёрт нь “маш ихээр”, аль эсвэл “ямар нэгэн хэмжээнд” нөлөөлдөг учир бусад сурталчилгааны ач холбогдлыг тэр хэмжээгээр бууруулдаг тухай “Пев судалгааны төв”-ийн дүгнэлт (2012) гарчээ.

Сонгуулийн компанит ажил нь дэмжигчид руугээ гэхээсээ, шийдвэрээ гаргаж амжаагүй “хөвөгчид” рүү илүүтэйгээр чиглэдэг. Шууд мэтгэлцээн нь сонгогчдод нэр дэвшигчийн тухай бодит мэдээлэл өгч, хэний төлөө саналаа өгөх шийдвэрээ гаргахад нь чухал үүрэгтэй болохыг судлаачид (Холбрүүк, Холл, Готфрайд) тогтоожээ.

Мэтгэлцээний явцад нийгэмд бий болсон зарим шинэ асуудлууд ч тодордог. Тэр асуудлууд нь сонгуулийн дараа ч олон нийтийн хэлэлцүүлгийн гол сэдэв болон үлддэгээрээ чухал ач холбогдолтой. Мэтгэлцээн нь хүүхэд залуусд ардчиллын талаар ойлголт авахад сайнаар нөлөөлдөг болохыг (Маккинни, Рилл. 2009) мөн л судалгаагаар баталсан байна.

Зардал талаасаа ч орон даяар цацсан телевизийн шууд мэтгэлцээн илүү хүртээмжтэй бөгөөд хямд тусна. Энэ удаагийн сонгуульд нэг нэр дэвшигчид зарцуулах зардлын дээд хэмжээг нам буюу эвсэлээс нь 6.8 тэрбум төгрөг, нэр дэвшигчээс өөрөөс нь 3.9 тэрбум төгрөг байхаар тогтоожээ. Нэр дэвшигчид бүх аймаг, сумаар ээлжлэн явж маш их зардал гаргахын оронд шууд мэтгэлцээнийг орон даяар явуулах нь илүү олон хүнд хүрэх боломж юм.

Мэтгэлцээний агуулга ба хэлбэр

Монгол улсад эдүгээ нүүрлээд буй засаглалын хямралын бас нэг шалтгаан бол Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийн нөлөө улам их болж ирсэнтэй холбоотой. Ерөнхийлөгчид үндсэн хуулийн дагуу арваад эрх мэдэл олгодог бөгөөд тэдгээрийг гадаад харилцаа, аюулгүй байдал, засаглалын хараат бус, тэнцвэртэй байдлыг хангах гэж гурав ангилж болно. Мэтгэлцээнийг энэ гурван сэдэв тус бүрээр нь зохион байгуулах нь зүйтэй.

Нэр дэвшигчдийн эдийн засаг, нийгмийн болон гадаад харилцааны бодлогыг  танин мэдэх, өмнө нь хэлж байсан үг, үйлдлүүдтэй нь холбон тодруулах, хэтийн төлөвийг хэрхэн харж буйг нь яриулах, улс төр эдийн засгийн байгууллуудын үйл ажиллагаа, харилцан хамаарал, одоо байгаа бүтцийг яаж дүгнэж, яаж өөрчлөх тухай заавал хэлэлцүүлэх шаардлагатай байна. Монголчууд бид төр засагт бугшсан авлигыг таслан зогсоох, сэргийлэхийн тулд нэр дэвшигчийн намын болон сонгуулийн зардлын санхүүжилтийн тухай урьдчилан судалсаны үндсэн дээр тодорхой асуулт тавих нь зүй.

Нэр дэвшигч нь дээрх гурван ангиллын асуудлуудаар ямар бодлого боловсруулсан, нийтэд хүргэж хэлэлцүүлсэн эсэх, тэдгээрийг хэрэгжүүлэхийн тулд хамтран ажиллах багаа бүрдүүлсэн эсэхийг тодруулах нь ирээдүйн тэргүүн сонгогдсоныхоо маргаашнаас шууд ажилдаа ороход бэлэн байх, ажлын үр дүн нь эхнээсээ өндөр байхад шууд нөлөөлөх юм. Угаас сонгогдсоны дараа бэлтгэх цаг зав гардаггүй.

Мэтгэлцээний хэлбэрийн хувьд огт урьдчилан задлахгүйгээр, ерөнхий биш тухайлсан асуулт тавьж хариулт авах, зөрөөтэй үзэл бодлыг нь лавлан тодруулаад бусдаас нь асуух, бүгдэд нь эсрэг байр сууриа илэрхийлэх, няцаах боломж олгох ёстой.

Ийм мэтгэлцээнийг зохион байгуулахад хөтлөгч чухал үүрэгтэй. Өмнөх туршилгаас харахад хөтлөгч нь зөвхөн асуулт тавих ажил хийж байсан нь мэтгэлцээнийг унтаа, эрчимгүй, сонирхолгүй болгож байлаа. Мэтгэлцээнийг нэр дэвшигч бүр индэрийн ард зогсож, эсвэл өндөр сандал дээр зэрэгцэн сууж, үгүй бол дугуй ширээг тойрон сууж бүх хүнд яг адилхан байрлал, нөхцөл, үг хэлэх боломж олгон зохион явуулах хэрэгтэй.

Мэтгэлцээний хэлбэр, агуулгыг оновчтой тохируулан, амьд хэлбэрээр зохион байгуулж, үзэгчдэд ургуулан бодох сэдэл өгч чадвал иргэд тухайн сэдвээр цэгцтэй мэдээлэл авах, саналын шийдвэрээ оновчтой гаргахад нь тус болно.

Ерөнхийлөгчийн энэ удаагийн сонгуулийн өмнөхөн Америк, Франц, Солонгос улсуудын сонгуулийн цэгцтэй үе шаттай, маш сонирхолтой, өрсөлдөөнтэй мэтгэлцээнүүдийг үзсэн Монголчуудын дунд тэдгээртэй төстэй үйл явдал болно гэсэн хүлээлт маш өндөр болоод буйг нийгмийн мэдээллийн хэрэгслүүд тодхон харуулж байна.

Ардчилсан Монголын төрийн өндөр, дээд албан тушаалтныг үзэл бодлоо цэгцтэй, чөлөөтэй илэрхийлэх чадваргүйгээр төсөөлөх аргагүй болжээ. Телевизийн шууд мэтгэлцээнд идэвхитэй оролцохыг нэр дэвшигчидэд уриалж байна.