Хамгийн чухал нь Монгол Улс эрхзүйт төртэй нь үнэн л юм бол сонгууль шударга, эсвэл луйвар болсон эсэхийг хуулийн хүрээнд эрх бүхий байгууллага нь эхлээд тогтоох учиртай. Үүний дараа санал дахин тоолох, дахин сонгуулийн тухай ярих нь шударга ёсонд нийцнэ. Түүнээс бус АН-ынханд, иргэний хөдөлгөөн сонгуульд бэлтгэж байгаад зорьсон саарал ордондоо орж чадаагүй, санасан суудалдаа сууж чадаагүй хэдэн залууст сонгуулийн дүн таалагдаагүйн төлөө дахин сонгууль явуулах, саналын хуудсыг дахин тоолох нь жинхэнэ шударга бус явдал болно.

Сонгуулийн ерөнхий хороо сон­гуу­лийн дүнг эцэслэн албан ёсоор зар­ласан зарлаагүй 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн ерөнхий хана нэгэнт гар­лаа. Тиймийн учир саналын хууд­сыг ахин тоолсон, тоолоогүй энэ удаа­гийн сонгуулийг тойруулж зарим дүг­нэлт хийж болж байна.          

 Хэрвээ сонгууль шударга болсон нь батлагдвал нэг лидерийн нэр хүн­дээр бүхэл бүтэн улстөрийн нам сон­гуульд ялж болдгийн амтыг МАХН мэ­дэрлээ, үзлээ. Тус намын хувьд энэ удаагийн сонгуулийн гол тактик 2004 оныхтой ерөнхийдөө төстэй байв. Хүрсэн үр дүн нь л өөр өөр бай­лаа. МАХН 2004 онд Н.Энхбаярыг сон­гуулийн туг болгож ороод 72 сууд­лаа 38 болгосон бол энэ удаа С.Бая­раар бамбай хийж сонгуульдаад 38 сууд­лаа дөч хол гаргаж чадлаа. Одоо­гоор УИХ-ын 76 суудлын 46-д МАХН, 27 ман­датад нь АН ялалт байгуулаад байна. Ингэснээр хоёр том нам бо­лох МАХН, АН-ын 2004 оны сон­гуу­лийн хайна хагарч, ялалтынхаа тө­лөө­­сөнд намын байраа галдан ша­таал­гасан “ах” намынхан парламен­тад албан ёсны олонхи болох боломж бүрдэв. АН ч “зөвлөл” гэх хачиргүй­гээр хуульд заасан албан ёсны цөөнх боллоо. АН нэр дэвшүүлэлтийн бод­лого дээр алдаа гаргасныхаа горыг амсав. Орон нутагт цөлөгдөж, тухайн тойргийнхны хэрэггүй гэж үзсэн Да.Ганболд, Б.Дэлгэрмаа, Д.Дорлиг­жав, К.Сайраан нарыг намын бод­логоор хотын тойрогт нэр дэвшүүл­сэн бол тэд өнөөдөр ялал­тын мэдээ, баярын цэцгэнд умбаж суух байлаа. Сонгуульд ялагдлаа гээд тэд лааз өшиглөхгүй нь тодорхой ч, Монголд хэрэгтэй тэднийг дөрвөн жил төрийн гадна үлдээсэн нь энэ удаагийн сонгуулийн харамсал юм.

Сонгуулиар зөвхөн МАХН 2004-2008 оны гавьяагаа үнэлүүлсэн гэвэл өрөөсгөл. АН ч энэ цаг хугацаанд үнэ­лэгдэх гавьяатай. Магадгүй МАХН-аас ч илүү байж мэдэх. Тэгээд яагаад ардчиллынхан ялагдал хүлээв ээ гэвэл Монголын улстөр “МАХН ба бусад нам” гэж хуваагддаг хандлага ерөнхийдөө хэвээр байна. Энэ нь өнгөрсөн үйл явдлаар ч баталгааж­даг. АН 1996 оны сонгуульд олонхи, 2004 оны парламентад бараг олонхи бол­­сон. Тэр бүрт ардчиллын төлөөх на­­мууд АН-ын туган дор эвсэн нэгд­сэн. Энэ жилийн сонгууль бол АН-ын хувьд нэг суудал авсан 2000 оныхтой адил дангаараа орсон хоёр дахь сон­гууль нь. 2004 оны парламентад ба­раг олонхи болж байсан сонгуулийн нэг субъект өнөөдөр буюу 2008 оны сон­гуульд АН, ИЗН, Эх орон, Үндэс­ний шинэ нам гэж дөрөв тасарч, хоо­рондоо өрсөлдөв. Тэр хэрээр ард­чиллынхны санал хуваагдлаа. Багц­лах ёстой соногчдынхоо саналыг ард­чиллынхан өөрсдөө нэг биш, дөр­вөн сагсанд хуваасан нь олон тойрогт ялагдал хүлээхэд хүргэлээ. Түүнээс бус, СЕХ-ны мэдээг харвал МАХН Монголын улстөрд багцалдаг 40 хувийнхаа л рейтингийг цуг­луулжээ.

Энэ удаагийн сонгуулийн өр­сөлдөөн ирээдүйд байгалийн баял­гаас хуваарилах хишиг нэртэй 1.5 сая, нэг сая төгрөг дээр өрнөж, тооны илүүгээр МАХН ялж, олон жижиг нам, бие даагчидтай саналаа хувааснаар АН ялагдал хүлээлээ. Цөөнх бол­госноор Монголын ард түмэн АН-д асар их хариуцлага үүрүүллээ. Өн­гөрсөн сонгуулиудаас харвал МАХН ч, АН ч сөрөг хүчин байж үзсэн. Түү­хэн үнэн гэвэл 1996-2000 онд МАХН гацаах, 2005-2008 онд АН бү­тээлч талдаа сөрөг хүчин байсан. Тийм учраас ард түмэн сөрөг хүчнээр га­цаадгийг бус, бүтээлчийг нь сон­госон байхыг үгүйсгэхгүй. Өөрөөр хэлбэл, тооны олон цөөндөө бус, хүч­тэй сөрөг хүчин байх чадвар, турш­лага АН-д илүү гэж үзэж сонголтоо хийсэн сонгогчид хэдэн мянгаараа байсныг хэн ч таашгүй.    

Сонгуулийн нэг үр дүнд олзуур­хах, эс олзуурхахаа сайн мэдэхгүй бай­на. Өмнөх долоон намын төлөө­лөл­тэй парламентыг гурван нам /МАХН, АН, ИЗН/, нэг эвслийн /Ир­гэ­ний эвсэл/ бү­хий төлөөлөлтэй УИХ залгамжлах нь. Үүгээ­рээ ард түмэн энэ удаа Монго­лын улстөр дэх тохиолдлыг ямар нэгэн хэмжээгээр цөөрүүлж чадлаа. Чухамдаа 2004-2008 онд олонхи болсон эвслийг тохиолдлууд задалж, Ц.Элбэгдоржийн Засгийн газрыг жижгүүд огцруулж, М.Энхболдын танхимыг мөн л жижгүүд үнэгүйдүүл­сэн атлаа эцсийн хариуцлагыг том на­мууд нь үүрсэн. Харин энэ удаа жижгүүд парламентаас шахагд­санаар “эрхий хуруу”-гаа сайдын сууд­лаар үнэлдэг жишиг ирэх дөрвөн жилд ямар ч гэсэн гарахгүй сайн талтай. Олонхи, цөөнх хамтаараа УИХ-ын нэг суудлын барьцаанд ордог түүх ард үлдэв бололтой.   Үүгээрээ Монголын улстөр хоёр намын тог­толцоо руу эрчимтэй явж эхэлж байж ч мэдэх. Гэхдээ өмнө нь 62-ын бүлэг гэх зэргээр эвсч хуйвалдаж байсан туршлагатай МАХН, АН-ыг давхар хянах гуравдагч хүчин парламентад бараг л үгүй боллоо. Хоёр том намын аль нэг нь хуульд заасан олонхи болох нь хүчний харь­ц­аа тэнцүү байснаар илүү дээр гэд­гийг өнгөрсөн хугацааны улс­төрийн амьдрал бидэнд мэдрүүлсэн билээ. Хоёр бух мөргөлдөж байгаа юм шиг тулаад зогсчихсон хүчний харьцаа тэнцүү парламентыг албан ёсны олонхи цөөнхтэй болгосон нь энэ сонгуулийн бас нэг давуу тал. Улс орны хөгжил удаан, будлиу ч гэ­сэн урагшаа явах нь зогсч байснаас хавьгүй дээр шүү дээ.   

Ямар ч гэсэн 2008 оны сонгууль тус бүр 100 гаруй мянган гишүүнтэй гэх атлаа боловсон хүчний бодлого нь бүлэглэлд хуваагдсан цөөн хэдхэн хүнийг тойрч эргэлддэг нь явуургүй болж байгааг МАХН, АН-д санууллаа. МАХН, АН-ын араас жагсах гуравдагч хүчний улстөрийн орон зай Монголд байхгүй, харин эвсч нэгдээд тэдэнтэй нэг, хоёрдугаархийг булаацалдах шаард­лагатайг жижиг гэх намуудад ойл­гуулах шиг боллоо. Ялагдал хүлээ­сэн зарим хүний улстөрийн карьерт цаг хугацааны эрхээр цэг хатгалаа, 2008 оны сонгууль.    

УИХ-ын сонгууль дууссанаар Монголын улстөрийн халуун өдрүүд эхэлж байна. Хуягттай цэрэг, буутай цагдаагаар мануулж сонгуулийн албан ёсны дүнг сонсч байсан түүх Монголын ард түмэнд байсангүй. Онц байдлыг цуцалсны дараа УИХ-ын гишүүний суудлаар дамжиж сайдын суудал руу мацах, ялсан ялагдсан, намын суудал алд­сан алдаагүй хамаагүй төрийн ал­банд очиж сон­гуулийн шархаа нөхөх их тулаан эхэл­нэ. МАХН дотор­хи бүлэглэлийн тэмцэл, нам дотроо парламентын олонхи болсон “Алтан гадас”-ынхан, бас Ерөнхийлөгчийн сонирхол ч шинэ Засгийн газрыг тойрч эргэл­дэнэ. УИХ-ын дарга, бүлэг бүрээс сонгогдох парламен­тын хоёр дэд дарга, Ерөнхий сайдын суудал шинэ парламентаас эзнээ хүлээж байгаа. Хэрвээ Засгийн газрын гишүүдийн гуравны нэг ч юм уу, тодорхой хувийг УИХ-ын гишүүн байж болохыг хяз­гаарласан хууль батлахгүй бол бүх сайдын суудлын өрсөлдөөн парла­мент дотор ч өр­нөнө. Хэдийгээр одоо­гийн эрх бариг­чид засаглалаа үргэлж­лүүлэх ч, Зас­гийн газрыг байгуулах гэж бага орон зайд сонгуультай дүйцэхүйц их өр­сөлдөөн өрнөхийг үгүйсгэхгүй. Харин Ерөнхийлөгчийн зарлигаар хуралдах шинэ пар­ламентын анхдугаар чуул­ган хэзээ бол гэдэг нь олныг хүлээл­тэд орууллаа.

Хуулиар бол УИХ-ын нийт гишүү­дийн дөрөвний гурав буюу 57 нь орол­цож байж анхдугаар чуул­ган хурал­даж гишүүд тангаргаа өргөх учиртай. Хэдийгээр олонхи болсон ч МАХН дан­гаараа анхдугаар чуулганы ир­цийг бүрдүүлж чадахгүй. Тийм учраас сонгуулийн дүнгээр МАХН, АН-ынхан ойлголцсоны дараа л анхду­гаар чуул­ган хуралдах нь.