1992 оны сонгуулийг олон мандат бүхий томсгосон 26 тойргоор, 1996-2004 оны сонгуулийг нэг тойрог-нэг ман­дат бүхий мажоритараар явуул­сан. Харин 2008 оны сонгуулийг 1992 оных­той адилхан, олон мандат бүхий томс­госон тойргоор явуулахаар УИХ-аас 2005 оны арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдөр хуульчилсан. Гэвч энэ нь нэг сонгогч-нэг санал гэсэн ардчилсан сонгуулийн үндсэн зарч­мыг зөрчсөн, нэг гишүүний УИХ-д тө­лөө­лөх сонгогчдын тоо харилцан адил­гүй, Сонгуулийн ерөнхий хороонд хэт эрх мэдэл олгосон, хамгийн гол нь маш их савлагаатай буюу сонгогчдын төлөөллийг ихээр “гээгдүүлдэг” зэрэг сул тал олонтой. Тийм учраас гишүүд хэ­рэгжиж эхлээгүй энэ хуулиа өөрч­лөхөөр төсөл өргөн барьсан болов уу. Төсөлд УИХ-ын сонгуулийг хувь тэн­цүүл­­сэн буюу пропорциональ хувил­ба­раар явуулна гэсэн нь зөв шийдэл байж болно. Пропорциональ хувил­барыг би улстөрчийнхөө хувьд ч, суд­­лаа­чийнхаа хувьд ч бүрэн дэм­жиж байгаа. Харин тогтолцооноос нь цааш хар­вал санал нийлэхгүй, пропор­цио­наль хувилбарынхаа манай онц­ло­гийг харж чадаагүй, дутуу дулимаг бо­ловс­руулсан зүйлүүд төсөлд байна.

-Пропорциональ хувилбар бол намын төлөө саналаа өгдөг тогтолцоо. Гэтэл манайх хүний тө­лөө саналаа өгөхөөр Үндсэн хуульд заасан байдаг. Тэгэхээр хувь тэнцүүлсэн хувилбар Үнд­сэн хуультай зөрчилдөх юм биш үү?
-Гишүүдийн өргөн барьсан төс­лөөс санал нийлэхгүй байгаа зүй­лүү­дийн нэг нь энэ. Манай улсад Үнд­сэн хуулиа батлахаас өмнө Улсын Ба­га Хурлыг бүрдүүлэхдээ пропор­цио­наль хувилбараар сонгууль явуулж бай­сан. Сонгогчид намуудын төлөө сана­лаа өгч, тухайн намын авсан саналын ху­­виар парламентын суудлыг хуваа­рилахыг пропорциональ тогтолцоо гэдэг. Энэ хувилбараар сонгууль явуу­­лахад хэдийгээр намуудын ав­сан саналаар парламентын суудлыг хуваарилах ч, УИХ-ын гишүүдийг тодруулахдаа Үндсэн хуульд ний­цүүлж болно. Өөрөөр хэлбэл, пропор­циональ тогтолцоо дотроо олон арга­тай, тэдгээрээс бид Үндсэн хуульдаа нийцсэнийг нь сонгох ёстой.

-Тухайлбал ямар...?
-Өргөн барьсан төсөлд сонгогч намуудын гаргасан нэрсийн дагуу өөрийн дэмжиж буй намыг дугуйлна гэсэн байна лээ. Пропорциональ тог­толцооны загварт нэрсийн жаг­саалт нээлттэй ба хаалттай гэж бай­даг. Нээлт­тэй гэдэг нь нийт нэр дэв­шигчдийн нэрсийн жагсаалтыг сон­гогчдод өгч тэр дотроос нь тодорхой нэр дэвшигчийг сонгох боломжийг ард түмэнд өгдөг. Тэр ч утгаар хэрэв сонгогч нэг намыг дэмжсэн ч өөр намын хүнийг сонгох боломж олгодог “Панаше”-гийн зарчим ч гэж бий. Харин зөвхөн дэмжиж байгаа намаа дугуйлж, нэрсийн жагсаалтыг нам нь баталж байдаг “хаалттай” буюу “ха­туу” нэрсийн жагсаалтыг маш цөөн оронд хэрэглэдэг.

Харамсалтай нь ма­найх энэ хувилбарыг сонгож авсан нь ард түмний сонголтыг хааж, дээр нь Үндсэн хуулийн “УИХ-ын гишүү­нийг ард түмэн сонгоно” гэсэн заал­тыг зөрчиж буй хэрэг болно. Зүй нь на­­мууд УИХ-ын нийт гишүүдийн тоо­гоор буюу 76 хүртэлх нэр дэвшигчээ тодруулж тодорхой эрэмбэнд оруулж жагсаагаад СЕХ-оор батлуулах ёстой. Сонгуулийн дүнд авсан суудлынхаа тоогоор суудлын хуваарилалт хийх­дээ намын нэрсийн жагсаалтын эрэм­бэ, сонгогчдын саналын рейтинг хоёрыг үржүүлж дундаж рейтингийг тог­тоо­но. Жишээ нь, А гэдэг нам намынхаа эрх барих дээд байгуул­лагаар 76 нэр дэвшигчээ тодруулаад тэд­гээрийг намд оруулсан хувь нэ­мэр, олон түмний итгэлийг даах чад­вар зэрэг улстөрчийн шинжээр нь чан­саа шалгаж эрэмбэлсэн гэж үзье.

Ингээд сонгуулийн дүнд сонгогчдын 50 хувийн саналыг авсан бол УИХ-ын суудлын мөн тавин хувь буюу 38 сууд­лыг авна. Энэ 38 суудлаа хуваа­рилахдаа намын жагсаалтын эхний 38 хүн, мөн сонгогчдын саналаар хам­гийн олон санал авсан 38 хүн энэ хоё­рын дунджийг гаргана. Тэгэхээр ма­гад­гүй нам дотроо нэлээд өндөр рейтингтэй хүн сонгогчдын үнэлгээг авч чадаагүй, эсхүл эсрэгээр байж болно. Сонгогч ингэж намын төлөө са­нал өгөхийн зэрэгцээ на­муудын жагсаасан 76 нэр дэв­шигчээс нэгийг ду­гуйлж хүний төлөө саналаа өгч Үндсэн хуулийн эрхээ эдлэх боломж­той. Гэх мэтчилэн пропорционалийн нэг давуутай тал бол юуны өмнө нэг ч сонгогчийн саналыг гээхгүй, хоёрт, улс төрийн нам хэмээх иргэний ний­гэм, төр хоёрыг холбож байдаг инсти­туцийг бэхжүүлэхэд чухал үүрэгтэй юм. Гэтэл хаалттай нэрсийн жаг­саалт бүхий хувилбарыг хэрэглэх нь улс төрийн намуудад ард олны зүгээс итгэх итгэл нэлээд алдарч буй энэ цаг үед УИХ-д суудалтай намууд хуй­валдаж энэ хуулийг гаргаж байна гэ­сэн ойлголтыг хүмүүсийн дунд бий болгох вий.

-УИХ-ыг ард түмэн сонгодог. Гэтэл тэр эрхийг намууд өөр­төө авах гээд байгаа юм биш үү. Өөрөөр хэлбэл, намууд 76 нэр дэвшигчээ тодруулахдаа дарга нараа, эсвэл олигархууд нь жагсаалтын эхэнд багтаж, жин­хэнэ шударга нь жагсаалтын адагт бичигдэж болно шүү дээ?
-Харин тийм. Намууд авсан са­налын­хаа хувьд тохирох парла­мен­тын суудлыг хэрхэн хуваарилах нь хам­гийн чухал. Хэрэв сонгуулийн хуу­лийг ач холбогдлоор нь жагсаавал пропорциональ хувилбар өөрөө нэг­дү­­гээрт, ийм хувилбараар явуул­сан сонгуулийн үр дүнгээр авсан хувьдаа харгалзах суудлыг намууд хэрхэн хуваарилах нь хоёрдугаарт орно. Намуудын гаргаж буй нэрсийн жаг­саалт үнэхээр өөрийн чинь хэлдгээр намын удирдлага, эсвэл цөөн хүн, бү­лэ­глэлийн үзэмжээр шийдэгдэх өндөр магадлалтай. Тэгээд ч дан ганц намын нэрсийн жагсаалтаар орж ирж буй УИХ-ын гишүүдийн хариуцлагын асуу­дал ч босч ирнэ.

Мөн жагсаалтын эхний хорь гучин хүн, түүнчлэн та­виас хойш бичигдсэн нэр дэвшигчид сонгуулийн үеэр мажоритар шиг сонгуулийн тойрогт ажиллахгүй байж болох талтай. Эхнийх нь тэртээ тэргүй намын рейтинг өндөр байгаа учраас шууд сонгогдоно гээд, харин сүүлд бичигдсэн нь тэртэй тэргүй сонгогдохгүй учраас гэдэг шалтаг шалтгаанаар. Энэ нь өөрөө пропор­циональ тогтолцооны сул тал. Гэхдээ энэ эрсдлээс гарах гарц бий. Сонгогч намын төлөө саналаа өгч, үүний сацуу нэг сонгогч нэг саналын эрхээр хан­гаг­дах буюу 76 хүнээс нэгийг нь дугуйлна гэж дээр өгүүлсэн санаа. Энэ бол манай Үндсэн хуульд нийц­сэн, сонгогчдын шууд сонгох эрхэд халдаагүй хамгийн оновчтой арга. Сонгогчдын нэр дэвшигчийн төлөө саналаа өгч сонгох эрх хадгалагдана.

-Сонгогч 76 хүн дугуйлж болох уу, зарим хүн тэгж хэлээд бай­гаа?
-Болохгүй. Нэг сонгогч-нэг са­налын эрх эдлэх зарчимтай. Тэгээд ч кабинд орчихоод 76 хүн дугуйлаад зогсч байх цаг хугацаа, техникийн боломж байхгүй.

-Гэхдээ босго гэж байна биз дээ?
-Пропорциональ тогтолцоонд намуудад тодорхой босго тавьдаг. Эс тэгвээс хэт олон жижиг намууд парламентад орж ирвэл засгаа бай­гуулж чадахгүйд хүрдэг. Үүний хам­гийн том жишээ бол Израиль. Энэ улсын сонгуулийн хуульд нэг хувийн босго тавьсан байдаг. Харин хамгийн өндөр босго тавьсан улс бол Грек болов уу, 17 хувь байдаг. Ихэнх оронд таван хувь байна. УИХ-ын гишүүдийн санаачилсан хуулийн төсөлд нийт сонгогчдын таван хувиас илүү санал авсан намууд парламентад суудал хуваарилна гэсэн байна лээ. Таван хувь гэдэг манай өнөөдрийн нөхцөлд тохирно. Нийт сонгогчийн таван хувийн саналыг авсан нам УИХ-ын 76 суудлын таван хувь буюу дөрвөн суудлыг авна гэсэн үг.

-Ингэж босго тогтоосны ач холбогдол юу вэ, босго заавал байх ёстой юу?
- Намуудын төлөө саналаа өгдөг тогтолцоог пропорциональ тогтолцоо гэдэг тухай хэлсэн. Сонгогчийн са­налыг авч, итгэлийг нь хүлээж байгаа тэр нам нь улс орны бүхий л асуудлыг хамарсан мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлж түүнийгээ хэрэгжүүлж чадахуйц үн­дэс­­ний хэмжээний зохион байгуу­лалт­тай, үйл ажиллагаа нь тогтвор­той байх ёстой. Улс төрийн системээ дархлаажуулахын тулд популист улстөрчдийг, нэг хүний, компанийн намуудыг УИХ-д орж ирээд улс орны хэмжээний асуудалд хувийн тоглолт хийх боломжийг босгоор хаадаг. Үүгээрээ пропор­циональ тогтолцоо парламентын засаглалыг бэхжүү­лэхэд хувь нэмрээ оруулдаг. Манай улсад аажимдаа хүчирхэг 2-3 намын тогтолцоо бий болоход сонгуулийн энэ тогтолцоо чухал ач холбогдолтой.

-Нэр хүнд сайтай популистууд байна л даа. Жишээ нь, Л.Гүндалай, Б.Жаргалсайхан гэх мэт. Тэд таван хувийн босго давна даа?
- Босгын ялгааг сэтгүүлчид битий хэл, манай зарим улстөрч ялгаж сал­гахгүй байгаа юм. Босго бол зөвхөн намд л байна. Нэр дэв­шигчдийн сон­гогчдоос авах саналд ямар ч босго байх­гүй. УИХ-ын суу­дыг зөвхөн на­муудын авсан саналын хувьд харгал­зуулан хуваарилна. Ин­гэж хуваари­лахдаа таваас илүү ху­вийн санал аваагүй намд УИХ-ын суу­дал ногдох­гүй. Харин намууд нийт сон­гогчдоос авсан саналынхаа хувьд хар­гал­зах суудлаа авсны дараа тэд­гээрт суух хүмүүсээ сонгогчдоос ав­сан хамгийн олон саналынх нь да­раал­лаар эрэм­бэлж тодруулна. Л.Гүн­далай нийт сон­гогчдын 30 хувийн саналыг авсан ч байж болно. Харин түүний нэрийг дэвш­үүлсэн Ард түмний нам нийт сонгогчдын таван хувийн са­налыг аваагүй л бол Л.Гүндалай УИХ-ын гишүүнээр сонгог­дохгүй.

-Гишүүдийн өргөн барьсан төслөөс өөр юуг нь та дэмжих­гүй байна вэ?
-Бие даан нэр дэвшиж болох та­лаар төсөлд тусгасан байна лээ. Нэ­гэнт намуудыг сонгодог болохоор пропорциональ хувилбарт бие даагч гэсэн ойлголт байдаггүй. Энэ хувил­бар ганц хүн улс төр хийх биш, улс ­төрийг нийгэм дэх сонирхлыг өөртөө “цуглуулж” түүний илэрхийлэл нь болж байдаг улс төрийн нам хийдэг гэдэг сонгодог утгатай. Энэ өргөн барьсан хуулийн төслийг үзэж байхад дөрвөн хуудсанд л багтсан байна. Гэтэл пропорциональ системийг сон­гож авч байгаа юм бол маш нарийн заалт бүхий байх ёстой. Бусад орны хуу­лиуд 100-200 гаруй хуудастай байдаг. Би юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр энэ хуулийн төсөл өнөөдөр түв түүхий байна л гэж хэлье дээ.

-Та пропорциональ тогтолцоо өөрөө олон давуу талтай гэсэн. Энэ хуулийн төслийг хөндөх­гүйгээр тогтолцооных нь хувьд түүний өөр давуу байх талууд юу байна вэ?
-Хамгийн гол нь сонгогчдын санал пар­ламентын гадна гээгдэхгүй. Сав­лалт байхгүй болно. Жишээ нь, 1992 оны УИХ-ын сонгуульд ардчиллын тө­лөөх намууд нийт сонгогчдын 47 ху­вийн саналыг авсан байдаг. МАХН 53 хувийн санал авсан. Гэтэл пар­ламент дахь суудлын хуваарилалт нь МАХН 70, ардчиллын төлөөх намууд нь дөнгөж зургаан суудал. Ийм сав­лалт байхгүй болно. Нөгөө талаар 1996 оноос хойш гурван сонгуулийг бид 76 жи­жиг тойргоор явуулж ирсэн. УИХ-ын гишүүн бол бүх ард түмний элч тө­лөөлөгч байх, улс орон, нийт ард түм­ний төлөө ажиллах ёстой. Гэтэл нэр дэвшигчид, дараа нь сонгогдоод га­раад ирсэн УИХ-ын гишүүд тойрог­тоо арай л жорлонгийн нүхийг ухах нь дутуугүй байна.

Энэ хүн чинь улс үндэс­ний хэмжээний бодлого боловс­руулж байх ёстой шүү дээ. Тэгэхээр жалга дов, хэдхэн сонгогчоос хамаа­ралгүй болно, сонгогчдын саналыг ху­далдаж авдаг энэ гаж буруу прак­тикаас ангижрана, дээр нь нөхөн сон­гууль гэж маш их мөнгө зарцуулах яв­дал үгүй болно. Гаднын нөлөө, мөнгө­тэй хүмүүсийн нөлөөнөөс харьцангуй дархлаажигдахаас гадна парламент хэтэрхий эрээвэр хураавар олон жижиг намгүй болж, нэг хүн өөртөө болон албан тушаалд зориулж нам байгуулж тоглохоос сэргийлнэ. УИХ-д сонгогдсон хойноо ямар нэгэн эрх ашгийн төлөө намаа сольдог гаж үзэгдэл алга болно.

-Сул тал нь?
-Аливаа юм хоёр талтай л байдаг. Пропорционалийн хувьд ч сул тал бий. Ялангуяа манайх шиг бага оврын парламентад үндсэндээ хоёр том намын тогтолцоо руу түлхэж байна гэсэн үг. Гэтэл магадгүй манайд гурав дахь хүчин үгүйлэгдэж байж болно шүү дээ. Мөн намууд нэрсийн жагсаалтаа хийхдээ тэр бүр ард олны сэтгэлд нийцэх нэрс гаргах гэдэг мөнхийн том асуудал болж байдаг.