УИХ-ын гишүүн асан Батжаргалын Батбаяртай ярилцлаа. Өөрийнх нь хамгийн сайн мэддэг ноолуур болон бас бус асуудлаар.




-Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг Япон улстай хийх Эдийн засгийн иж бүрэн түншлэлийн хэлэлцээрт гарын үсэг зураад багагүй хугацаа өнгөрлөө. Өмнө нь та түүнд хаяглаж, “Ноолуурын үйлдвэрлэлэ дэмжээч ээ, Японы зах зээл дээр яг одоо гарч чадах манай экспортын бүтээгдэхүүн ноолуур шүү” гэж захидал бичиж байсан. Үүнийхээ хариултыг үг, үйлдэл гээд ямар нэг байдлаар Ерөнхий сайдаас авсан уу?

-Япон улс манайд 1991 оноос хойш нийт дүнгээрээ тэрбум 800 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл, тусламж  үзүүлсэн байдаг юм. Монголын ардчиллыг дэмжиж, тухайн үеийн эдийн засгийн хүндрэлийг давахад хамгийн их туслалцаа үзүүлсэн улс. Орос, Хятадтай дэн тэнцэхүйц сайн түнш маань. Энэ том зах зэлийг бид ашиглах л ёстой. Эдийн засгийн иж бүрэн түнлэлийн хэлэлцээр гэдэг маань үндсэндээ чөлөөт худалдааг л дэмжсэн хэлэлцээр шүү дээ. Манай бараа бүтээгдэхүүн Японы зэх зээл дээр татваргүйгээр гаргана гэсэн үг. Японоор дамжаад цаашаагаа дэлхийн олон оронд бүтээгдэхүүнээ гаргах бололцоог олгож байгаа юм. Хэрвээ бид Японы чанар, стандарт, эрүүл ахуйн шаардлагад нийцсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж чадах юм бол. Харамсалтай нь одоогоор Японд гаргах бүтээгдэхүүн манайд алга. Гол нь ноолууран бүтээгдэхүүн л байна. Монголын ноолуурыг япончууд авна. Өмнө нь ч Монголоос авдаг байсан. Монгол ноолуур бол Монголын брэнд. Японы Тоyoto, Sharp-тай эн тэнцэхээр дэлхийд танигдсан монгол брэнд. Дэлхий нийтээрээ “Ноолуур бол Монгол, Хятадаас гаралтай. Түүхий эд нь Монгол, Хятад хоёрт л байдаг” гэдгийг мэднэ.

-Гэхдээ гадаадад явж байхад манай ноолуураас илүү Хятадын ноолуур л дэлгүүрүүдэд зарагдаж байдаг шүү дээ. Үнэтэй ч байдаг...?

-Манайхан өөрсдөө үйлдвэрлэхгүй байгаа юм чинь. Хамгийн гол нь бид өөрсдөө дотооддоо үйлдвэрлэх ёстой байхгүй юу. Зөвхөн ардчилал гарснаас хойш биш, миний мэдэхийн 40-50 жил энэ бүтээгдэхүүнийг дэлхийн зах зээлд таниулахын төлөө зорьж байна.

-“Говь” комбинатыг анх байгуулснаас хойш гэсэн үг үү?

-Тийм. Түүхий ноолуур хаана байдгийг бүх дэлхий мэднэ. Хятад, бас Монголд. Ноолууран бүтээгдэхүүн хаана хийдэг вэ гэхээр Хятад болон бусад оронд, Итали, Англид гэж ойлгодог. Монголд ноолууран цамц хийдэг гэдгийг мэдэхгүй хүн олон. Хэрвээ Монгол Улс өөрөө ноолуурын түүхийн эдтэй юм чинь ноолууран бүтээгдэхүүнээ дэлхийн зах зээл дээр гаргавал уул уурхайгаас илүү ч ашиг авч ирнэ. Монголчууд жилд 3500 тонн ноолуур бэлтгэж байна. Нэг цамцанд хамгийн ихдээ 300-500 гр л бохир ноолуур ордог. Дундажлаад бодвол жилд найман сая бүтээгдэхүүн гаргаж чадна гэсэн үг. Нэг цамцыг хамгийн багадаа 70 ам.доллараар борлуулахад 600 сая ам.доллар олох боломжтой. Төгрөгөөр бодвол асар их мөнгө. Гэтэл одоо бид ноолуураа бохироор нь Хятадад болон бусад оронд гаргаад үсрээд л 100 сая ам.доллар олж байгаа байхгүй юу. Дээр нь энэ үйлдвэрүүдэд чинь 200 мянган хүн ажиллана шүү дээ. Хятадад сая хүн ажиллаж байна. Гэтэл Монголд 3000. Гомдмоор тоо байгаа биз дээ.  Хятад арван жилийн өмнө ноолуураан цамцаа яг манайх шиг 50 ам.доллараар л зарж байсан. Гэтэл одоо Хятадад үйлдвэрлэсэн ноолууран цамц 400-500 ам.доллар, Итали, Японд үйлдвэрлэснийг нь 1000 доллараар зарж байна. Монголд хийсэн ноолууран цамц 80-100 доллар. Яг адилхан ноолуур. Бид яагаад дор хаяж 500 ам.доллараар зарж болдоггүй юм. Монголын ноолуур Хятадын ноолуураас илүү чанартай гэдгийг дэлхий мэднэ шүү дээ. Ганцхан үйлдвэрлэл нь алга. 

-Гэвч ноолуурын салбарыг босгож ирье гэвэл хичнээн хэмжээний хөрөнгө шаардлагатай билээ?

-Яг үнэндээ бид ноолуурын үйлдвэрүүдээ дэмжээд босгоод ирвэл уул уурхайгаас ч илүү ашиг олно. “Эрдэнэс Тавантолгой” хэдийг олж байгаа юм бэ. Жилдээ 12 сая тонн нүүрс гаргаад, тонныг нь 50 ам.доллараар л зарж байгаа биз дээ. Одоо үнэ нь бүр ч унасан. Гэтэл зардал нь асар их. Уул уурхай бол асар их хөрөнгө оруулалт шаарддаг. Нэг томоохон үйлдвэр байгуулахад наад зах нь 500 саяаас тэрбум ам.доллар хэрэгтэй. Оюутолгойг хар, Тавантолгойг хар. Тэгээд ажиллах хүч нь ердөө 2000-3000. Гэтэл ноолуурын үйлдвэрүүдээ сэргээчихвэл 200 мянган хүн ажлын байртай болно. Энэ салбарыг бүхлээр нь дэмжихэд ердөө 300-400 сая ам.доллар л шаардлагатай. Оновчтой хийж чадвал. Монголын бүх ноолуурын 60-70 хувь нь цамц болно оо л гэсэн үг. Гэтэл Засгийн газар жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих нэрээр жил болгон 100 сая ам.доллар салхинд хийсгэж байна. Энэ үргүй зардлаа зарж чадах үйлдвэрлэл рүүгээ оруулах хэрэгтэй шүү дээ. Эсгий тавчик хийгээд хэнд зарах юм. Суманд гялгар ууттай тараг үйлдвэрлээд хэн авах юм. Сувинер гэж нэг долларын үнэтэй хүүхэлдэй хийгээд хэдийг зарах юм. Ямар ч хэрэггүй юм л хийж байгаа байхгүй юу. Хэрвээ төр бодлогоороо дэмжээд өгвөл ноолурын салбарт шаардлагатай 400 сая ам.долларын 50 хувь нь гаднаас хөрөнгө оруулалт болоод ороод ирнэ. Төрөөс гаргах мөнгө багасна. Ноолуурын үйлдвэрүүдийг татвараас чөлөөллөө гээд л зарлачих л даа. Хамгийн эхлээд ноолуурын салбараа дэмжих хэрэгтэй. Яагаад гэвэл монгол ноолуур дэлхийд танигдсан брэнд. Дараа нь арьс ширээ, өөр бусад салбараа дэмжиж болно шүү дээ.

-Хөнгөн үйлдвэрүүдийг дэмжинэ, хөгжүүлнэ гээд Н.Алтанхуягийн Засгийн газар баахан хөнгөлөлттэй зээл олгосон. Ноолуурынхан аваагүй юм уу?

-Ноосныхон авсан байх. Ноосоор бид юу ч хийж чадахгүй, хэн ч авахгүй. Ёстой барилгын материал л хийх байх. Манай ноос ямар ч хэрэггүй ноос байхгүй юу. Одоо хивс хийхээ больчихоод байна шүү дээ, ширүүдээд. Австралийн ноос бол шал өөр. Бидний өмсч байгаа энэ костюмнууд бүгд австрали ноос шүү дээ. Гэтэл монгол ноосоор бидний хийсэн пальтог сана л даа. 406-гийн пальто гэж байсан, хатгаад өмсч болдоггүй. Шинель хийж болно, өөр юм хийж болохгүй.

-Барилгын материал хийнэ гэдэг чинь...?

-Барилгын ханын дулаалгыг шилэн хөвөнгийн оронд ноосоор хийдэг технологи Германд гарсан юм гэнэ лээ. Манай ноос тийм л хямд ноос байхгүй юу. Арьсаа боловсруулаад Итали, Германтай өрсөлдөх гутал хийж бид чадахгүй. Манай арьс чинь маш их гологдолтой арьс шүү дээ. Шалз, хачигнаасаа болоод бөөн толботой, маш зузаан, боловсруулалт авдаггүй муу арьс.

-Хаанахын ноолуур мянган ам.доллар хүрээд, манайх болохоор 80 ам.доллараар зарагддаг юм. Ноолуурандаа байна уу, технологидоо байна уу?

-Үйлдвэрлэл нь манайд байхгүй юм чинь. Маш цөөхнийг үйлдвэрлэдэг. Одоо бол “Буян” ч, “Говь” ч тэр сайн ноолуур үйлдвэрлэж, бага багаар гадаадад гаргаж байгаа л даа. Гэхдээ тийм үйлдвэр нь маш цөөхөн. Тэгээд мэргэжилтэй боловсон хүчин байхгүй. Бэрхшээл бол байгаа. Гэхдээ бэрхшээлийг бид мөнгөөр л шийднэ шүү дээ. Боловсон хүчнээ бэлтгэнэ. Магадгүй гурван жилийн дараа бид зөвхөн ноолуураараа жилд тэрбум ам.доллар олж болно шүү дээ. 70-80 ам.доллараар биш, 1000 ам.доллараар зарья л даа.

-Тэр цөөхөн үйлдвэрүүд нь ч гэсэн дэлхийн технологид хүрч чадсан юм уу? “Говь” гэхэд 1980 оны үйлдвэр, “Буян” компани ерээд онд байгуулагдсан гэхээр?

-Шинэчлэл хийж л байгаа л даа. Гэхдээ түүнд чинь хангалттай мөнгө хэрэгтэй. Дэлхийн технологийг хэрэглэнэ. Гэхдээ дэлхийн технологийг хэрэглэхээс өмнө төрийн дэмжлэг хэрэгтэй. Гэтэл тийм дэмжлэг юу ч байхгүй. Дотооддоо ноолуураа зарвал “чи ноолуур зарсан” гээд НӨАТ-ын татвар авна. Үйлдвэрлэлээс ашгийн татвар авна, ноолууран цамц хийлээ гээд татвар авна. Нийлээд 30-40 хувийн татвар төлдөг байхгүй юу. Гэтэл ноолуураа гадаадад түүхийгээр нь гаргавал ямар ч татвар авахгүй. Ачаад л гаргадаг. Гаалийн татвар байхгүй, НӨАТ байхгүй. Үүгээрээ бид гаднын үйлдвэрүүдийг л дэмжиж байна. Дотоодын үйлдвэрүүд нь үүнд нь хэлмэгдээд байна.

-Дотоодын үйлдвэрүүдээ дэмжье гээд л нэг хэсэг ноос, ноолуурт гаалийн татвар тавьж үзсэн биш үү?

-Аль 90-ээд онд Жасрай гуайн Засгийн үед тийм шийдвэр гаргаж байсан. Одоо бол малчдаа дэмжиж байна. Ноолуурын үйлдвэрлэлд биш, ноолууранд мөнгө өгдөг болсон шүү дээ. Ерээд оны эхээс 2000 он хүртэл ноолуурын салбарт 30,000 хүн ажиллаж байсан бол одоо 3000 хүн л үлдсэн. Ноолуурын үйлдвэрүүд нь, үйлдвэрлэл нь тэр чигээрээ сөхрөөд уначихсан. Ямаа нь өсөөд байдаг, чанартай сайн ноолуур гаргаад байдаг. Үйлвэрлэл байхгүй. Юун техник, технолги олж ирэх байтугай ажилчдынхаа цалинг тавьж чадахгүй болохоор яах юм. Мөнгөгүй хүн юм хийнэ гэж байхгүй шүү дээ. Үүн дээр төрийн маш тодорхой дэмжлэг хэрэгтэй.

-30,000 хүн ажиллаж байсан гэхээр их олон үйлдвэрүүд байсан гэсэн үг үү?

-Байсан шүү дээ. Самнах, угаах үйлдвэрээс эхлээд эцсийн бүтээгдэхүүн гаргадаг 40-өд үйлдвэр байсан. “Буян”, “Мон Амикал”, “Гоёо”, “Алтай кашемир” бүгд байсан. Одоо томоохноос нь үлдсэн нь “Говь”, “Гоёо” хоёр л байна. Итали, Японы хөрөнгө оруулалтай “Форте Кашемир”, “Лора Пиано", “Туул Иточу” гэж байсан. Бүгд гараад явсан. Яагаад гэвэл Монголд үйлдвэрлэл явуулбал 30-40 хувийн татвар төлж байна. Түүний оронд хил даваад Хятадад үйлдвэрээ байгуулчихаад Монголоос ноолуураа аваад үйлдвэрлэлээ явуулах нь ашигтай байна шүү дээ. Хятадад татвар нь бага, аргагүй шүү дээ. Хаана илүү ашигтай байна, тэнд л үйлдвэрээ барина. “Лора Пиано” бол Италийн маш алдартай үйлдвэр. Бүгдийг нь өшиглөх бодлогыг бид барьсан байхгүй юу. Монголд үйлдвэрлэл явуулбал НӨАТ 15 хувь, ашгийн татвар 10-30 хувь байсан, дээр нь ХАОАТ, экспортын татвар гээд өчнөөн татвар байна. Бохир ноолуур хилээр гаргахад бол ямар ч татвар байхгүй. Тэгэхээр тэр хөрөнгө оруулагчид Хятадад очиж үйлдвэрээ байгуулаад Монголоос ноолуураа аваад сайхан цамц хийгээд 1000 доллараар зарах нь зөв биз дээ. 3000 долларын цамц байна.

-Монгол ноолуур дэлхийн ноолуурын хэдэн хувь бэ?

-Дэлхий дээр жилд 10 гаруй мянган тонн ноолуур гардаг, түүний 3500 тонн нь монгол ноолуур. Хятад 8000 орчим тонныг бэлтгэдэг. Тэгэхээр манай 3500 тонн ноолуургүйгээр дэлхийн ноолуурын зах зээлийг харах боломж байхгүй. Энэ ноолуур бүгд Хятад болон бусад оронд очиж цамц болоод хамгийн багадаа 500-1000, дээшээ 2000-3000 доллараар зарагдаж байна. Ийм л учиртай. 

-Ноолуур чинь бас л тансаг хэрэглээ шүү дээ, үнэ өндөр. Гадаад зах зээл дээр тийм их эрэлт байх уу?

-Үнэтэй. Гэхдээ маш их эрэлттэй. Хүн болгон “ноолуур сайн” гэдэг. Хөнгөн, дулаахан, биенд сайн суудаг. Энэ нь л ноолуурын үнэ цэнэ байхгүй юу. Үүнээс бид ашиг олно. Ганц ноолуур биш. Дараа консервоо ч гаргаж болно шүү дээ, мах гэж ярьж байхаар. Хэн юу авч байна гэдгийг л тооцох ёстой. Японд жишээ нь ноолуураас өөр зүйл манайхаас авахгүй. Савхин цамцыг манайхаас авахгүй, Германаас авна. Яагаад гэвэл манай боловсруулалт  муу, дулаан газар очихоор үмхий үнэртэж байна гэдэг. Гутал биднээс авахгүй. Итали, Германаас авна. Хятад манайхаас ноолууран бүтээгдэхүүн авахгүй, өөрсдийнхөө үйлдвэрүүдийг дэмжинэ. Тэгэхээр манай ноолуур Японд зарагдах боломжтой. Их ч зарж байсан. Японд “Говь” компанийн төлөөлөгчийн газар байсан шүү дэ. Үүнийгээ үргэлжлүүлээд, ноолуурын үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэх хэрэгтэй. Ганц Японд ч биш, цаашлаад магадгүй Орос, АНУ, Европ, Австралид зарж чадна. Тэр байтугай Сингапур, Тайванд хүртэл ноосон цамц биш, ноолууран цамц өмсдөг.

-Нүүрснийхэн жил болгон чуулаад л “гадаадын хөрөнгө оруулалтыг яаж татах вэ, төр биднийг яаж дэмжих гэж байна” гээд ярьдаг. Харамсалтай нь урагшаа ахидаггүй. Ноолуурынхан яагаад ингэж өөрсдийгөө анхааралд оруулж чаддаггүй юм бэ?

-Ноолуурын салбарыг төрөөс дэмждэггүй. Төр бол малчдаа л дэмждэг шүү дээ. Улаанбаатарт хичнээн мянган ажилгүй хүн байна. Гэтэл малчдад л мөнгө өгөөд байгаа биз дээ. Ноолуурын үйлдвэрүүдэд биш, ноолууранд мөнгө өгсөн. Өмнөх УИХ-ын үед "Ямаанд өгсөн 60 тэрбум” гээд шүүмжлэгдээд байгаа биз дээ. Одоо  бол өгье гээд ч үйлдвэрүүд нь бүгдээрээ сөхрөөд уначихлаа. Үйлдэрвэрлэл нь явахгүй байгаа болохоор яаж мөнгөө буцааж авах вэ гэдэг асуудал үүснэ. Гэхдээ бид зоригтой л хөдлөх хэрэгтэй. Гол нь бохир ноолуурыг татваргүй гаргадаг, үйлвэрүүд нь болохоор татвар төлдөгт л хамаг гай байгаа байхгүй юу. Үүнийгээ л болих хэрэгтэй. Ноолуурын үйлдвэрүүдийг татвараас чөлөөлнө, самнасан ноолуурыг татвартай болгоно гээд зарлахад л хөрөнгө оруулагчид өөрсдөө мөнгөө барьж орж ирээд ажлаа хийнэ шүү дээ. Энэ жил 10 хувийг нь дотооддоо үйлдвэрлээд 90 хувийг нь гадаадад гаргаж байгаа бол дараа жил 20, тэрний дараа жил 30, 40, 50 хувь болгоно оо гээд л зарлах хэрэгтэй. Үе шаттайгаар, төлөвлөгөөтэйгээр, үйлдвэрлэлийнхээ байдлыг хараад зээл олгох хэрэгтэй шүү дээ.

-Монголын ноолуурын яг хэдэн хувь нь цамц болоод гадагшаа гарч байна, та мэдэх үү?

-Ойролцоогоор 10 хувийг нь дотооддоо үйлдвэрлээд, үүнээсээ таван хувийг нь дотооддоо борлуулж, таван хувийг нь гадаадад гаргаж байгаа. 3500 тонн ноолуурынхаа.

-Эхнийхээ сэдэв рүү эргээд орьё. Япон улс манайхтай байгуулсан эдийн засгийн түншлэлийн гэдгээ манайхаас өөр хэдэн оронтой байгуулсан байдаг юм бол?

-Япон улс АНУ-тай эдийн засаг, улс төрийн эвсэл юм байна. АНУ, Япон хоёр хоорондоо татваргүй. АНУ-ын зах зээл дээр жилд дөрвөн триллион ам.долларын бараа бүтээгдэхүүн гаргадаг. Манайхтай байгуулсан “Эдийн засгийн иж бүрэн түншлэлийн хэлэлцээр”-ийг дэлхийн 14-15 оронтой л байгуулсан юм билээ. Энэ том зах зээл дээр Монгол Улс гарах л ёстой. Магадгүй уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ ч Японд гаргаж болно шүү дээ. Алт гаргаж болно, зэс, баяжмал, нүүрсээ боловсруулаад зарж болно. Одоо бол ноолуур л байна. Тэртэй тэргүй Японд манай ноолуурыг мэднэ. Орос руу гаргахад бид татвар төлнө. Хятад, АНУ-д гаргахад ч татвар төлнө шүү дээ. Эдийн засгийн иж бүрэн түншлэлийн энэ хэлэлцээр маг олон жил яригдаж байж шийдэгдсэн асуудал. Үүн дээр Монголын төр сайн ажилласан. Анх 2004 онд УИХ-ын гишүүн Д.Ганхуяг Япон, Монголын парламентын бүлгийн дарга болоод үүнийг санаачилж байсан юм. Ийм хэлэлцээр Японд байдаг юм, энэ бол Монгол Улсад маш чухал хэлэлцээр шүү гэж. Тэгээд УИХ-ын гишүүн Р.Буд, Д.Ганхуяг бид гурав Японд очиж энэ хэлэлцээрийн суурийг нь тавьсан түүхтэй. Д.Ганхуяг гишүүн маш их чармайлт гаргасан. Өөрөө ч Японд боловсрол эзэмшсэн, мундаг ажил хэрэгч хүн. Бичиг цаастай их ноцолдоно. Ер нь Японд төгссөн залуучууд яг тэнд олж авсан боловсрол, хүмүүжлээрээ төлөвшдөг. Манай үе үеийн засаг төрийн удирдлагууд энэ саначилгыг дэмжиж явсны хүчинд өнөөдөр гарын үсэг зурж байгаа юм. Түүнээс биш өчигдөр санаад, өнөөдөр гарын үэг зурчихдаг зүйл биш шүү дээ. Дараа нь С.Баяр Ерөнхий сайд 2009 онд очихдоо “Эдийн засгийн иж бүрэн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулна” гэдэг улс төрийн шийдвэрээ гаргаад, Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч 2012 онд зарчмаа тохирсон байдаг юм. Сая Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайд хэлэлцээрт гарын үсэг зураад ирлээ. Одоо үүнийгээ бодит ажил болгох дээр ажиллах ёстой.


-Одоо хоёулаа жаахан “улс төрийн” гэмээр сэдэв рүү хальт хазайчихья. Одоо ажиллаж байгаа Засгийн газарт хүмүүсийн итгэл нэг л алдраад байх шиг. Тэр тусмаа АН-д гэж шуудхан хэлчихвэл илүү шударга болох байх?

-Болохгүй юм байгаа л байх, би түүнийг үгүйсгэхгүй. Болж байгаа юм ч байгаа л байх. Тэглээ гээд би энэ намын төлөө 25-26 жил зүтгэсний хувьд энэ намыг гаднаас нь нэг их яриад яах вэ л гэж боддог юм. Шүүмжлэх хүмүүс нь тэртэй тэргүй, надтай надгүй үгээ хэлж байгаа. Миний хувьд болж бүтээсэй гэсэн зүйл дээрээ л хэлэх үгээ хэлдэг.

-Гаднаас нь шүүмжлэхгүй гээд дотор нь ороод үг хэлэх боломж танд байна уу?

-Миний хувьд бол тийм боломж байхгүй. Зарим нэг хүнд хэвлэлээр дамжуулж л захиа бичиж байна. Хүүдээ захиа бичдэг шигээ. /инээгээд/ Би АН-ын ҮЗХ-ны гишүүн ч биш, улс төрийн ямар ч албан тушаал эрхэлдэггүй. Гэхдээ би намынхаа төлөө зүтгэнэ. Энэ намд ирээдүй бий гэдэгт би итгэдэг. Энэ итгэлээ хаяж чадахгзй. Энэ үеийн түүх бол энэ үеийн л хүмүүсийн түүх шүү дээ. Үнэн гэвэл Монголд ардчилсан хувьсгалыг анх хийсэн нам бол АН, ардчиллын эцэг. Эцгийгээ муу хэлдэг, муухайгаар загнадаг хүн байхгүй шүү дээ. Тийм учраас би заримдаа, зарим хүнд хэлмээр л санагддаг юм. Дутагдал байж болно. Түүнийг нь хүн хүнд нь хэлээд яваач ээ, намд нь битгий наагаач ээ, битгий эн намыг элдвээр хараагаач ээ гэж хэлмээр санагддаг. Нам гэдэг бол маш олон хүний нэгдэл. Энд муу ч хүн бий, тааруу ч нэгэн бий, маш мундаг нь байгаа. Тиймээс намыг нам гэдэг утгаар нь л хар. Магадгүй хувь хүнд нь дутагдал байж болно. Надад ч гэсэн маш олон дутагдал бий. Би ч гэсэн тэр дутагдлаа сонсохдоо бас тийм дуртай биш. Энэ бол хүний мөн чанар юм л даа. Хүн намайг шүүмжлэхэд зөрүүлээд үг хэлэхийг боддог байсан үе надад бий. Одоо бол шүдээ зууж сонсч байгаад дараа нь уураа гарсан хойно тайвнаар бодохыг хичээдэг. Тэр үед хүн өөрийнхөө дутагдлыг олж харж, хүлээн зөвшөөрч чаддаг. Хүн болгонд дутагдал байгаа. Тиймээс бие биенээ харааж зүхэж, буланд шахаж биш, учирлаж хэлж байж ойлгуулна. Нам дотор ч гэсэн энэ хэрэгтэй. Энэ бол эв нэгдлийн асуудал. Үүн дээр бид нэг жаахан дутагдалтай ханддаг юм аа. 1996-2000 онд ч тийм байсан, өнөөдөр ч тийм л байна. Бие биетэйгээ зөв л өрсөлдөөсэй.

-Буруу өрсөлдөж байгаа жишээ бас байна уу? Н.Алтанхуягийн Засгийн газар огцорсон шалтгаан ч гэсэн бас л нам доторх өрсөлдөөнөөс болсон биз дээ?

-Н.Алтанхуягийн Засгийн газар огцрох ёстой байсан гэж би хэлж чадахгүй. Огцрох ёсгүй ч гэж хэлж чадахгүй. Би тэнд байгаагүй юм чинь. Би яг та нартай адилхан гаднаас нь л харж байна. Надад өөр мэдээлэл байхгүй. Тийм болохоор тэрний зөв, энэний буруу гэж би хувьдаа хэлж чадахгүй. Хоёр хүн хэрэлдэхэд хэн нэгнийх нь зөв байна гэж байхгүй. Хэн нэгний 100 хувийн буруу гэж байдаггүй юм. Хоёулаа л буруутай байдаг. Түүнийгээ л ойлголцох нь чухал.

-АН хэзээ нам шиг нам болох вэ? Ардын нам нь дээр байж дээ, арай нэг тулхтай гэж ярьдаг хүмүүс олон болсон шүү?

-Магадгүй ээ, магадгүй. Би үгүйсгэхгзй. Надад ч гэсэн хүмүүс тэгж хэлдэг. “Аая яа яа, танай нам...” л гэж ярьдаг. Сүүлийн үед бүр их тэгдэг болсон байна. Намайг л АН шиг хардаг байхгүй юу. Надад хэлэх үг олддоггүй. Би тэгээд хэлдэг. Та нар асуудлыг зөв талаас нь хараарай. АН ганцаараа буруутай биш шүү. Буруутай гэвэл бүх нам буруутай. Та нар ч өөрсдөө буруутай. Яагаад гэвэл та нар л сонголтоо хийдэг шүү дээ гэж. Ямар төр байх нь ямар ард түмэн байхаас шалтгаалдаг гэж үг бий шүү дээ. Ер нь бид дандаа л буруу сонголт хийдэг.

-АН-ыг сонгосон нь буруу юм байна л даа?

-АН-ын сонгосон нь буруу гэж байгаа юм биш. Мөнгө төгрөг, худлаа амлалт, хоосон популизмыг сонгосон нь бидний буруу. Сая 500 мянган төгрөг авна гээд сонголтоо хийж байгаа хүмүүсийг хэн яах юм бэ? Би үүнийг л буруутгаж байгаа юм. 2008 онд тийм л юм болсон шүү дээ, 46 хувь нь Ардын намыг сонгосон. “Мөнгө өгвөл ав, өгөхгүй бол битгий нэх. Ганцхан үр хүүхдийнхээ ирээдүйн төлөө сонголтоо хийгээрэй, хүнийг нь харж сонгоорой” гэж бид хэлж л байсан. Хүнийг сонгоно гэдэг чухал юм шүү. Сая 500 мянган төгрөг сонголт биш ээ. Энэ хүн юу хийж чадах вэ, энэ нам юу хийх вэ гэдгийг л харж сонгоорой гэж бид хэлж л байсан.

Хоёрдугаарт өнөөдрийн энэ будлиантай байдлын бурууг би Засгийн газар, УИХ-д биш, тогтолцоонд нь өгмөөр байна. Энэ 76 гишүүн гэдэг дэндүү цөөхөн, дэндүү их эрх мэдэлтэй байна. Энэ болохгүй. Би өөрөө УИХ-ын гишүүн байсан хүн, мэднэ шүү дээ. Хорин хүнтэй би найз байхад ямар ч асуудлыг эргүүлж чадна. Тийм улс орон байж болохгүй. Гучин хүнийг хэн ч худалдаж авч чадна, тийм улс орон байж болохгүй. Хуучин 1992 оны 440 депутат төрөөс ямар ч хангамж авдаггүй, өөр өөрийнхөө урдах ажлыг хийгээд л явж байсан. Баян-Өлгийд нэг нь мал маллаад, Халх голд нэг нь тариа тариад, Улаанбаатарт нэг нь их сургуулийн багш хийгээд явж л байдаг. Энэ 440 хүн асуудлыг жинхэнэ шударгаар шийдэж байсан. Жилд  2-3 удаа цуглаад, шийдэж чадахгүй асуудлаа тэндээ ярьдаг, шийддэг байсан.

-Парламентын хоёр танхимтай болох тухай яриад байгаа юм уу?

-Тийм. Бага хурал нь хуулиудаа боловсруулдаг, маргаантай асуудал гарвал хэн нэг гишүүн нь санал гаргаад Их хурлаараа шийдүүлдэг байхгүй юу. Оюутолгой, Тавантолгой, төмөр зам шиг том асуудлаа их хурлаараа шийддэг. Ерөнхийлөгч, Ерөнхи й прокурор, Ерөнхий шүүгч бүгдийг нь тэр 440 депутат томилдог. Тэгвэл тэнд ямар нэг лобби, хувийн эрх ашиг орохгүй. Тэгвэл илүү шударга, илүү зарчимтай, илүү хардлага багатай болно. С.Зориг, Р.Гончигдорж хоёрыг УБХ-ын даргад өрсөлдөхөд АИХ дээр санал хураалгаад Р.Гончигдорж нь сонгогдож байсан юм шүү дээ. Яг түүн шиг. Нэг нь Улаанбаатарт, нэг нь Дарханд, нэг нь Увс, Баян-Өлгийд байгаа 440 хүнийг цуглуулж лоббидно гэж байхгүй л байхгүй юу. Гэтэл энэ 76-г чинь ямар ч тохиолдолд харддаг л байхгүй юу. Намайг УИХ-ын гишүүн байхад ч харддаг л байсан. Хоёр танхимтай болъё гэхээр хүмүүс нэг их мөнгө зарах юм шиг л бодоод байгаа юм. Тэр 440 хүнд мөнгө орохгүй. Цалин хөлс, өрөө тасалгаа, унаа тэрэг, орон байраар хангахгүй. Өөрсдөө ажлаа хийгээд цалингаа аваад явж байгаа юм чинь. Зөвхөн жилд 2-3 удаа хуралдахад ирж очих зардлыг нь л төр даана. Хөдөөнийхнийг нь зочид буудалд байрлуулна. Өөр илүү зардал байхгүй шүү дээ.

-Бага хурал хэдэн гишүүнтэй байсан юм бэ?

-43 гишүүнтэй. Тэд яг л өнөөдрийн УИХ шиг хуулиа хийгээд л явдаг. Гэхдээ тэдний эрх мэдэл хязгаарлагдмал. Хамгийн дээд шийдвэрийг АИХ гаргадаг байсан. Үүнийг уг нь 2012 оны сонгуулийн өмнө Э.Бат-Үүл гаргаж ирж ярьж л байсан. Тэгээд хотын дарга болоод холдоод явчихлаа л даа. Хэрвээ энэ хэлбэр лүү орох юм бол өнөөдрийн энэ их маргаантай хардлага сэрдлэгэтэй энэ үеийг даван туулахад их үүрэг гүйцэтгэнэ дээ л гэж би боддог.

-УИХ-ын гишүүний тоог 76 биш, доод тал нь 100-120 болгох хэрэгтэй. Хэтэрхий цөөн байна гэх санал ч бас яригддаг шүү дээ?

-76-г 100 болголоо гээд ямар ялгаатай юм. Хорин гишүүн лоббиддог байсан бол гучийг лоббиддог л болно биз дээ. 440 хүнийг хэн ч лоббидож чадахгүй. Тэгээд ч хөдөөгийн нэг малчин хотод орж ирээд лоббидуулна гэж байхгүй л дээ.