Хорвоо дээр бүх зүйл тогтмол өөрчлөгддөг гэх. Өөрчлөгддөггүй ганцхан зүйл нь өөрчлөлт гэдэг. Зарим өөрчлөлт, ялангуяа технологийн өөрчлөлт нь бидний амьдралд хувьсгал хийдэг. Жишээ нь, 1990 онд компьютер гэж хүнээсээ зузаан хайрцаг байлаа. Сүүлийн 25 жилийн турш компьютер нимгэрч, харин тэр хэрээр хүн нь бүдүүрч ирэв.

Бас гар утас байна. 1990 онд Монголд утастай айл маш цөөн байсан бол одоо хүн амаасаа олон утастай гэнэ. Хамгийн чухал нь хүн амын хагас нь ухаалаг утас барьж, олон төрлийн бараа үйлчилгээг түүгээрээ авах нь хэвийн үзэгдэл болжээ.Харин энэ хувьсгалт өөрчлөлтийг төр засаг биш, харилцаа холбооны хувийн компаниудын ширүүн өрсөлдөөн бий болгосон юм.

Монголын нийгэм энэ хугацаанд танигдахын аргагүй өөр болов. Бид түүхэндээ ийм олон янзын автомашин хөлөглөж, чанар сайтай орон байранд амьдарч, хоол хүнс хэрэглэж, хүссэн орноороо аялж байгаагүй. Монголчуудын дундаж нас сүүлийн 25 жилд долоон насаар нэмэгджээ.

Гэтэл энэ их өөрчлөлт агуулгад нь хамгийн бага нөлөөлж, түүнийхээ хэмжээгээр Монголын хөгжил дэвшилд саад тотгор авчирч буй нэгэн талбар бол нийтийн засаглал юм.


Төр засаг нь хоолтой адилхан гэж танил профессор, эдийн засагч Ж.Гвартни хэлж билээ. Хоол идэхгүй, эсвэл хэт бага идээд байвал хүний бие тэжээлээ бүрэн авч чадахгүй. Та өвдөнө, түүнээсээ болоод үхэж ч мэднэ. Харин хоолыг үргэлж хэтрүүлээд байвал хүн хэт таргалсаар зүрх судасны өвчин тусна.

Хоолоо зөв тааруулах нь эрүүл мэндэд тустайн адил төр засгийн хэмжээ нь эдийн засагтайгаа зохистой харьцаанд л байх шаардлагатай. Харин хэмжээ нь ямар байвал зохистойг хэлэхийн тулд яагаад төр засаг байх ёстой, наад зах нь ямар үүрэг гүйцэтгэх вэ гэдгийг тодорхойлох ёстой.

Нобелийн шагналт эдийн засагч, өөр нэг танил Ж.Буканин гуай /өнгөрсөн жил өөд болсон/ төр нь хамгаалах болон үйлдвэрлэх хоёр үүрэгтэй гэж бичжээ. Эхний үүрэгт иргэдийнхээ амьдрал, эрх, эрх чөлөөт байдал, өмч хөрөнгийг /хуулийн хүрээнд олсон, хүч хэрэглэн, эсвэл хулгайлж, залилж олж аваагүй/ сахин хамгаалахыг хэлнэ. Харин үйлдвэрлэх үүрэг гэдэгт зах зээлээ хангах боломжгүй, бүх нийтээрээ хэрэглэдэг бараа үйлчилгээг хэлж буй бөгөөд үүнд үндэсний батлан хамгаалах, эсвэл үер усны далан зэрэг бүтээгдэхүүн орно.

Төр засаг үндсэн үүргээсээ хэтрээд олон ажил хийх тусам хэмжээ нь томорно. Ялангуяа төр засгийн үйл ажиллагаа нь нууцлагдмал, олон нийтийн хяналт байхгүй Монгол шиг оронд төрийн хэмжээ нь үнэмлэхүй томорсоор эдийн засгийн болоод улс төрийн хямрал дагуулдаг.

Төр дээрх хоёр үүргээ гүйцэтгэх зардлаа хүн бүрээс татварын хэлбэрээр цуглуулан авдаг. Өөр хүний мөнгөөр юм авах, өөрийнхөө мөнгөөр авах нь ялгаатай, өөр өөр мэдрэмж өгдөг. Үүнийг төр засгийн эрх баригчид хурдан ойлгож дасаад татвар их байх ёстой гэж итгэдэг, гэхдээ бага байх ёстой гэж ярьдаг.

Энэ бүхний хамгийн сонгомол баталгаа нь Монголын төр засаг. Манай төр засаг өөрийн үндсэн хоёр үүргээ ч бүрэн биелүүлж чадахгүй байж зах зээл зохицуулах ажлыг шүүрч аваад удаж байна. Үр дүнд нь эдүгээ төр засаг, зах зээлийн хоёулангийнх нь хэвийн үйл ажиллагаа алдагдаж, тус тусын үүрэгт ажил нь хийгдэхээ больсон тул эдийн засаг нь сав л хийвэл хямрах боллоо.

Төр яагаад зах зээл зохицуулах ажлыг булааж аваад байгаагийн гол шалтгаан бол төрийн нэрээр бизнес хийх, том төсөлд оролцох нь маш өндөр ашигтай, тийм боломж олгосон арга замууд нь Монголын залуу ардчилалд байсаар буйд оршино.

Иргэд ямар ч хяналт тавьж чадахгүй байгаа хамгийн том зам "нууц туннель" бол улс төрийн намуудыг худалдан авах арга юм. Улс төрийн намуудад эхлээд том хэмжээний хандив өгнө, дараа нь удирдлагад нь орно, тэгээд бизнесээ өргөтгөнө.


Төр засгийг томруулж буй нөгөө нэг арга зам бол төрийн өмчит компаниудыг олшруулах, удирдлагад нь өөрийн хүнийг томилох, тэднээр дамжуулан намдаа болон хувьдаа хандив зээл авах, бараа үйлчилгээ өндөр үнээр нийлүүлэх юм. Ийм боломж гардаг учир Монгол Улс хувьчилсан гээд байснаасаа дутахгүй олон төрийн компанитай болчихлоо.

Одоогийн төрийн өмчит зуугаад компанийн нийт өр нь "Чингис" бондынхоос том аж. Төрийн өмчит гэдэг нэртэй болохоос дефакто "намуудын өмчит" болчихсон эдгээр компанийг маш яаралтай нийтийн өмчит болгохгүйгээр төр засгийн оролцоог нь багасгаж чадахгүй юм.

Төрийн хэмнэлт гэхээр юуны өмнө төрийн ажилтан, албан хаагч, эмч, багш нар руугаа дайрдаг. Эдгээр компани эзэнтэй болгочихвол наад зах нь хулгай багасаж, ашиг нь нэмэгдэх юм. Гэтэл энэ тухай өнөөгийн хямралын үеэр хааяа нэг ярихаас хэтрэхгүй байна.

Манай төр засаг энэ замаар олон жил явж, хэт томорсноос Монгол Улс маань "төр засагтаа" пологтчихоод байна. Манай эдийн засагт хямрал биш хулгай нүүрлэсэн бөгөөд гол шалтгаан нь улстөрчдийн гоёор яриад буй гадаадын хөрөнгө оруулагчид гарч явсандаа ч биш, төр засаг хэт томорсонд нь байгааг ойлгох хэрэгтэй.

Төр засгийг ингэж томруулж ирсэн хамгийн гол хөдөлгөгч хүч нь түүний нэгэн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг буюу улс төрийн намууд юм. Өнөөдөр Монголын улс төрийн намууд, ялангуяа төрийн эрх барьж буй намууд нийгмийн зүгээс ямар ч хяналт байхгүй, хөрөнгө мөнгө нь хаанаас гарч байгаа, яаж ийм том мөнгө олоод байгааг нь гишүүн нэртэй, хэзээ нэгэн цагт бас дарга болох горьдлоготой "даган баясагчид" нь ч сайн мэддэггүй хамгийн нууцдаг институци юм.

Улс төрийн намууд бол санхүүжилт нь нууц буюу зөвхөн дээд удирдлага нь мэддэг, төрийн эрх мэдэл, албан тушаалын борлуулалтын далд сүлжээ болсон тул төрийн эрх барьж буй намуудын дарга нарыг солих бараг боломжгүй.

Монголын төрийг авлигаас чөлөөлөхийн тулд улс төрийн намууд, юуны өмнө Их Хуралд суудалтай бүх намын 2012 оны сонгуулийн болон түүнээс хойших орлогын тайланг гаргуулж, иргэдийн оролцоотойгоор хөндлөнгийн аудитын шалгалт хийлгэх /тэгэх ёстой хуулийн заалт ч байдаг/ шаардлагатай байна.

Тайлангаа үнэн зөв гаргаагүй улс төрийн намуудыг дараагийн сонгуульд оруулахгүй болгож чадвал Монголын авлигын хамгийн том сүлжээг таслах болно. Тэр хүртэл ямар ч чадваргүй Засгийн газар дуусдаггүй жүжиг тавьдаг УИХ-тайгаа Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүнээ үе үе өөрчилж, жүжигчдийнхээ дүр, дээлийг сэлгэсээр алтан цагаа баран, төр засгийн зардлыг нэмж, гадаад, дотоодын зээлээр алдагдлаа нөхөн сонгуулиас сонгууль хүртэл хоосон ярьсаар байх уу?

2015 оны төсвийн тодотгол нь Монголчуудын итгэл, тэвчээрийг барсан үйл явдал боллоо. Түүхэндээ анх удаа Монголчууд төсвөө баталснаас хойш хоёр сарын дотор тодотгосон бөгөөд зарлагаа хэвээр үлдээн орлогоо хасаж, алдагдлыг нь 2.5 дахин нэмэн хуулиа зөрчиж "зайсандаад" нүүр нь улайхгүй сууж байгаад нь УИХ-ын "жүжигчдийн" өмнөөс жирийн иргэдийн нүүр улайж байна. Монгол ямар ч Ерөнхий сайдтай болоод юуг ч өөрчилж чадахгүй гэдэг нь ийн батлагдлаа.

Монголын нийтийн засаглалыг үндсээр нь шинэчилж, зөв байршуулан, өнөөгийн улс төрийн намууд, бүх улстөрчийг солихгүйгээр юу ч өөрчлөгдөхгүй юм байна. Шинэ цаг үе, шинэ улстөрчдийг шаардаж, шинэ өөрчлөлт хийх мэддэгтэй, залуу, авлигад өртөөгүй удирдагчдаа хүлээж буй.