Будда ийн өгүүлжээ: “Дээд тэнгэрийг ч, доод газрыг ч харагтун. Бүх ертөнц та нарт мөнх бусыг сануулнам. Сэрж гэгээрсэн хүн чанадын билгийг эзэмшинэ... ‘Би’ хэмээх нь бодитоор эс орших зүүд зэрэглээ мэт.”

Энэ сургаалыг тайлбарлахын өмнө 1953 оны гуравдугаар сарын хорин нэгний галав юүлсэн өдрийг дурсъя. Олон төрөлдөө би өөрийгөө дайчилж, хийвэл зохих бүхнийг хийсээр ирсэн. Гэвч түүнтэй учрахгүй л байсан. Яагаад учрахгүй явснаа одоо би ойлгодог. Хичээл чармайлт минь садаа болж, эрэл хүсэл минь тотгор болжээ. Гол гатлахад завь хэрэгтэй ч дараа нь завинаасаа бууж, орхин одох ёстой. 1953 оны 3 сарын 21-нээс долоо хоногийн өмнө би бүх хичээл зүтгэлээ зогсоосон. Байдаг чадлаа шавхаад ч нэмэргүйг харах мөчид эрэл хүсэл аяндаа замхарсан. Юу ч хүсч хүлээхээ больсон тэр өдөр тэр зүйл эхэлсэн. Тэрхүү ер бусын эрчим энд-одоогоос ундарч эхэлсэн. Аль нэг тусгай орон зүгээс биш, хаа сайгүй хамаг зүгээс асгаран байлаа. Тэрээр модонд ч, чулуунд ч, агаар тэнгэр, нар эрхис бүгдэд байсан. Би түүнийг алс холын юм шигээр бодож хайж явсан. Гэтэл тийм ойрхон, дэргэд байсан юмсанж. Алс холыг саравчилж байгаа хүн дэргэдэхээ анзаарахгүй шүү дээ.

Эрэл замхарсан тэр өдөр би өөрөө ч замхарсан. Эрэл хүсэлгүйгээр ‘би’ орших боломжгүй. ‘Би’ буюу эго бол тогтмол эд юм биш, урсгал үйл явц. Хором тутам чи түүнийг өөрөө бүтээж байдаг. Дугуй унахтай зүйрлэж болно. Дөрөөг жийгээд л байх юм бол яваад байна. Жийхээ болих юм бол дугуй зогсч таарна. Өмнөх жийлтийн хүчээр жаахан явж магадгүй. Гэхдээ хүч нэмэхгүй л бол зогсох нь тодорхой. Бид хүслийн дөрөөг жийдэг учраас эго оршин тогтдог. Бид үргэлж өөрсдөөсөө түрүүлж, ирээдүй рүү үсэрдэг. Энэхүү бодит бусын зүг хийх үсрэлт бүр эгог бүтээдэг. Бодит бусаас үүдсэн тул эго зүүд зэрэглээ мэт. Хүслийн цангаанаас өөр юу ч үгүй. Эго ирээдүй цаг дээр оршдог. Чи өөрөө ирээдүй цагт орших аваас эго маш бодитой санагдана. Одоо цагтаа орших юм бол эго зүүд зэрэглээ мэт замхарна.

Эрлээ зогсоосон тэр өдөр минь... Зогсоох гэж хэлэх нь зохисгүй. Эрэл зогссон тэр өдөр гэж залруулъя. Учир нь, би түүнийг зогсоосон бол би байсаар л байна. Хүслээс ангижирсан мэт боловч маш нарийн сувгаар хүсэл цувирсаар байх болно. Хүслийг зогсоох боломжгүй, зөвхөн сэхээрэх боломжтой. Сэхээрэл дунд хүсэл өөрөө зогсоно. Хүслийг зогсоох хэн ч үгүй, бас хүслээс ангижраагүй цагт үнэнтэй үл учирна гэдгийг санаж яв. Яах ч аргагүй мэт санагдах буйза. Хүн бүхэн хүслийн хорвоод амьдардаг. Гэтэл Будда нар хүслээс гэтлэх ёстой гэдэг. Тэгсэн атлаа хүслийг чи зогсоож чадахгүй гэнэ. Тэгээд яах ёстой вэ? Зөвхөн сэхээрэх. Хүслийн гүн рүү шууд нэвтэрч, түүний бодит биш хуурмаг чанарыг илрүүлэх. Тэр цагт хүлээс өөрөө задрах болно. Хүсэл, эго хоёр бие биедээ шүтэлцдэг. Хүсэлгүйгээр эго, эгогүйгээр хүсэл оршиж чадахгүй. Энэ хоёр нэг зүйлийн хоёр тал...

Эрэл хүслийнхээ үр шимгүйг харж, итгэл сэтгэл алдарсан тэр мөчөөс нэгэн зүйл эхэлсэн. Олон төрөлдөө хичээн зүтгээд олж хүртээгүй зүйлээ хүртэж эхэлсэн юм. Хүсэлгүйн агаарт хүслэн болж явсантайгаа учирдаг. Найдах зүйлгүй болсон цагт даяар оршихуй чамайг ивээн тэтгэдэг. Учир нь, чамайг ажиллаж байх үед оршихуй хөндлөнгөөс оролцохгүй, хүлээн суудаг. Өнө мөнх түүнд яарах хэрэг үгүй тул хэчнээн ч удаан хүлээж чадна. Хэзээ бүрмөсөн алдрах тэр үед чинь оршихуй чам руу шунган орно. Анх удаагаа жинхэнэ учрал өрнөнө.

Долоо хоногийн турш би түших тулгуургүй, зуурах горьдлогогүй төлөвт байсан. ‘Горьдлогогүй’ гэдэг үгийг би та нарын хэрэглэдэг сөрөг утгаар хэлээгүй шүү. Энэ үгэнд би өөрийн туршлагаас үүдсэн шинэ утгыг оноож байна. Горьдлогогүй болсноор би гансарч шаналсан юм биш. Харин ч эсрэгээр жаргал таашаалтай, амар амгалан, бүрэн төвлөрсөн байдалд байв.  Энэ бол сөрөг төлөв биш, туйлын эерэг төлөв. Ердийн хоосрол биш, ер бусаар дүүрч бялхсан төлөв. ‘Түших тулгуургүй’- г би бас толь бичигт байдаг утгаар хэлээгүй. Би-гээс салж, тулах цэгггүй болсноор ёроолгүй ангал руу хальснаа хэлж байгаа юм. Гэхдээ айдас түгшүүр байгаагүй. Учир нь, айх хүн ч үгүй, авран хамгаалагч ч үгүй байсан.

Тийнхүү долоо хоног ер бусын хувирал үргэлжилсээр сүүлчийн өдөр цоо шинэ эрчим хүч, гэрэл гэгээ, жаргал таашаалд тэсэхийн аргагүй болж, галзуурч солиормоор, тэсэрч дэлбэрмээр болж ирлээ. Тэр амсуургыг үгээр илэрхийлэхийн аргагүй. Түүнийг илэрхийлсэн үг бүхэн бүүдгэр санагдана. Тийм амьд зүйлийг яаж амьгүй үгээр илэрхийлэх. Тийм үлэмж давалгааныг яаж уйтан нэрийтгэлд хаших вэ? Өдрийн турш хачин жигтэй үйл явц намайг балмагдуулж байв. Өнгөрсөн бүхэн минь надад хамаарахаа больж, өөр хүний намтар түүх мэт хол хөндий болсон. Буддагийн ‘анатта’ буюу би-үгүй гэж хэлдэг эс оршихуй болж хувирсан. Хил хязгаар бүхэн сарниж, зааг ялгаа бүхэн замхарсан. Сэтгэл оюун сарниж, сая живаа бээрийн алст, барихын аргагүй чанадад алдуурсан. Гэхдээ барьж тогтоох хүсэл ч байгаагүй. Талийвал талийна л биз.

Орой болохын алдад тэсэхүйеэ бэрх боллоо. Амаржих гэж байгаа эх шиг өвдөж, дуншиж эхлэв. Уул нь би тэр өдрүүдэд арван хоёр, эсвэл нэг цаг хүргэж унтдаг байлаа. Харин тэр орой өөрийн эрхгүй нүд анилдаад байв. Нэг л юм болох гээд байгааг мэдрэх. Яг юу гэдгийг нь хэлж мэдэхгүй. Магадгүй, үхэл ч байж болох. Гэхдээ надад айдас төрөөгүй. Тийм гайхамшигтай, дэндүү жаргалтай долоо хоногийн дараа би үхлийг харамсах зүйлгүй, ханамж төгс угтах байлаа. Цовдлогдох хийгээд дахин амилах мэт, үхэх хийгээд шинээр мэндлэх мэт онцгой нэгэн хувь зохиол булангийн цаана отон байх шиг. Би мансуурч, нүд анилдахын эрхэнд орой найман цагийн үед орондоо орлоо. Гэвч энэ жирийн нойр биш байв. Нойр, самади хоёр төстэй гэсэн Патанжалийн үгийг одоо би ойлгоном. Ганц ялгаа нь самадийн агаарт чи бүрэн сэргэг байна. Биеийн чинь эд эс бүхэн гүн нойронд амарч тайвшрах атал дотоод сэрэхүйн гэрэл хурц тод асаастай. Бие махбодын тавирсан хөндий, ухамсрын гэрэлт оргил хоёр шүтэн барилдана. Тэр жигтэй нойрон дунд эерэг, сөрөг, унтаа, сэрүүн, үхэл, амьдралын эсрэг тэсрэг туйлууд учралдаж, би хоёр хэмжээсэнд зэрэг оршин байлаа...

Арван хоёр цагийн орчимд миний нүд аяндаа нээгдлээ. Өөр нэг зүйл нойрыг минь үргээж орхилоо. Эргэн тойрон гэрэл гэгээ, жаргал цэнгэлийн хүчит хуй, эрчит давалгаан оволзохыг мэдэрч, өөрийн эрхгүй түүнд хөл, толгойгоо алдан автлаа. Тэр давалгаанд миний бие цогц, өрөө, байшин бүхэлдээ бодит биш болж хувирсан. Бодит ахуйтай анх учрахад бүхий л үзэгдэл бодит биш болдог. Будда, Шанкара нар ертөнцийг илбэ – маяа, зүүд зэрэглээ гэж хэлдгийн учрыг ойлгоход бидэнд бэрх байдаг. Учир нь, бид энэ ертөнцөө л мэддэг. Өөр харьцуулах зүйл байхгүй болохоор үүнийгээ л бодит гэж боддог. Гэтэл тэдгээр хүмүүс зүүд зэрэглээ гэж юу ярина вэ? Жинхэнэ бодит ахуйг танихаас нааш тэдний үг онол таамаг, гүн ухааны цэцэрхэл төдий сонсогдоно.

Ертөнцийг бодит биш хэмээн өрнө дахинд тунхаглагчийн нэг нь Бэркли байв. Тэрээр хатуу логикч, үл итгэгч үзэлт нөхрийн хамт замаар алхаж явжээ. Тэр нөхөр гэнэт чулуу аваад Бэрклигийн хөлийг чанга гэгч нь цохиж орхив. Бэркли хөлөө барин, орь дуу тавин сөхчихөд нь мөнөөх үл итгэгч “Чи юундаа орилоод байгаа юм бэ? Ертөнц бодит биш гээ биз дээ? Энэ чулуу ч бодит биш атал өвдөж, ёолох учиргүй сэн” гэжээ. Ийм маягийн сэтгэхүйтэй хүн ертөнцийг зүүд зэрэглээ гэж хэлсэн Буддагийн үгийг ойлгохгүй. Будда тэгж хэлэхдээ, хаалгаар гарахын оронд ханаар гарч болно, эсвэл талхны оронд чулуу идсэн ч хамаагүй гэсэн утгаар хэлээгүй. Тэрээр үнэмлэхүй бодит ахуй байгаа, түүнийг нэгэнтээ таних юм бол бодит гэж итгэсэн ертөнц чинь хий үзэгдэл болохыг хэлсэн. Зүүдэлж байхад зүүд бодит байдаг. Шөнө бүр чи зүүдэлдэг. Зүүд бол хүний амьдралын үлэмжхэн хэсэг. Жар насаллаа гэхэд хорин жилийг нь унтаж өнгөрүүлэх бөгөөд бараг арван жилийг зүүдэлж элээх. Шөнө бүр зүүдэлж, өглөө бүр түүний бодит бишийг мэдэвч, дараах шөнө дахиад л зүүдээ бодит гэж итгэнэ. Зүүдийг зүүд гэж ойлгохын тулд харьцуулах бодит байдал хэрэгтэй. Гэтэл зүүдэн дунд зүүднээс өөр ахуй байхгүй учир сэхээрч чаддаггүй.

Тэр шөнө би анх удаагаа маяа буюу илбэ жилбэ гэдэг үгийн утгыг ухаарсан. Өмнө нь та нартай адил утга оноох төдий мэддэг байсан. Амсахгүйгээр яаж ухаарах вэ? Тэр шөнө өөр ахуйн үүд нээгдэж, ондоо хэмжээсэнд би орсон. Үнэхээр бодит, үнэмлэхүй түүнийг бурхан тэнгэр, дхамма, дао гэхчлэн аль дуртайгаараа нэрийдэж болно. Түүнд тусгай нэр, хаяг үгүй. Тэрээр тунгалаг хоосон атлаа гарт баригдмаар бодит байлаа. Хэтэрхий үлэмж түүнийг би шингээж чадахгүй бачуурлаа. Өрөөнөөсөө бушуухан гарахгүй бол багтарч үхэхээр байлаа. Тэгээд би огло үсрэн, гадаа гарав. Тэнгэр, газар, од эрхис, мод ургамал, байгаль ахуйтай л цуг байхын тэсгэлгүй хүслэн төрсөн юм. Гадаа гармагц бачуурахаа болив. Тийм үлэмж үзэгдэлд өрөө маань дэндүү жижигдсэн юмсанж. Тэнгэр огторгуй хүртэл түүнд багадмаар. Тэхдээ л миний амьсгал уужирч, ойрхон цэцэрлэгийн зүг алхав. Тэр ер бусын алхаа байлаа. Дэлхийн татах хүч үгүй болсон мэт. Би өөрийгөө алхаж, гүйж, эсвэл нисч байгаагаа ялгаж чадахгүй байв. Жингүй болсон биеийг минь өөр нэгэн хүч эзэмдэн залж байх шиг. Анх удаагаа би ганцаардлаас салж, хувь хүний хүлээснээс гарч, анх удаагаа далайд дусал унасан юм. Одоо бүх далай минийх болсон, би өөрөө далай болсон. Хил хязгаар үл тэмтрэгдэх. Би үгүй, гагцхүү бүхнийг чадах цаглашгүй хүч л цалгилах.

Тийнхүү алхсаар өдөр бүхэн очдог байсан цэцэрлэгтээ хүрэв. Шөнийн нэг цаг болж байсан тул цэцэрлэг хаалттай байлаа. Би хулгайч аятай цэцэрлэгийн хаалгыг даван оров. Нэг л юм намайг тийшээ түлхээд байсан юм. Биеэ барих чадавхи надад байгаагүй. Би зүгээр л хөвж байлаа. “Голын урсгалыг бүү сөр, даган хөв” гэж дахин давтан хэлдгийн минь учир тэр. Би түүний аясаар байлаа. Угтаа би байхгүй, тэр л байсан. Түүнийг бурхан гэж нэрлэвэл бурхан л байсан хэрэг. Гэхдээ би зүгээр л тэрбээр гэж дуудмаар байна. Учир нь, бурхан тэнгэр мэтийн үгийг хүмүүс дэндүү их хэрэглэж, дэндүү их бохирдуулсан. Христиан, Лал, Хиндү номлогч, улс төрчид энэ үгийн гоо сайхныг эвдэж гутаасан. Тиймээс би тэр л гэж хэлье. Тэрхүү хүч намайг эрхшээн залж байв.

Цэцэрлэгт орох агшинд бүх зүйл гэрэлтэн туяарч, адис ивээл хаа сайгүй халгилан цалгиллаа. Анх удаагаа би моддын ногоон өнгө, амин шимийн урсгалыг сэрж мэдрэх шиг. Цэцэрлэг нойронд умбаж, модод унтаж байсан ч би тэдний амьд ахуйг харж, өчүүхэн жаахан өвс навчны гоо сайхныг ч бахданхан байв. Эргэн тойрноо тийнхүү харж байтал тэр дундаас онцгойрон туяарах нэг мод намайг урин дуудав. Түүнийг би биш, бурхан өөрөө сонгосон. Тэгээд би тэр модны дор очиж суулаа. Намайг суухтай зэрэгцэн бүх ертөнц нам гүм боллоо. Тийм төлөвт хэр зэрэг удсанаа хэлж мэдэхгүй байна. Гэртээ би үүрийн дөрвөн цагт харьсан гэхээр гурван цаг орчим тэнд суусан байж таарах. Гэвч тэр цаглашгүй удаан байсан. Цаг хугацаанд үл баригдах, ер юунд ч үл хөндөгдөх онгон дагшин, оёор хязгааргүй мөнхийн ахуй.

Тэр өдөр болсон зүйл хожим хойно ч үргэлжилсээр буй. Ил харагдахгүй ч далд чанагуух байдлаар хором тутам дахин давтагдсаар. Хором бүрт гайхамшиг болон учирсаар. Тэр шөнөөс хойш би биеэсээ хальсан. Машид эмзэгхэн лүгээ зэрэгцэн энгүй хүчтэй болсон. Гэхдээ миний хүч чадал Мухаммэд Алигийн хүчээс тэс өөр. Энэ бол бул чулуун хүч биш, сарнай цэцгийн хүч. Чулуу сарнайг оновол сарнай тэр даруй бутарч унахаар тийм эмзэг зөөлөн. Гэвч сарнай чулуунаас хүчтэй, учир нь чулуунаас илүү амьдлаг билээ. Будда нарт эгэл ертөнцийн эр бяр байхгүй. Тэдний хүч чадал бол хайрын хүч. Эмзэг зөөлөн хэдий ч тэдний хүч үхмэл бус амьд эрчим. Хүчирхийллийн бус, нигүүлслийн хүч. Сүйтгэгч бус, бүтээгч эрчим юм...   

Тэр өдрөөс хойш би биедээ бодитоор оршихоо больсон ч нарийхан утас намайг биетэй минь холбосоор байна. Энэ бол миний өөрийн дур зориг, хүч чадал биш, гагцхүү бүхлийн таалал. Тэрбээр надаар дамжуулж та нартай нэгэн зүйлийг хуваалцахыг хүсч, энэ эрэг дээр намайг хэсэг зуур торгоохоор шийдсэн бололтой. Тэр өдрөөс хойш миний хувьд өөр ертөнц нээгдэж, энэ ертөнц бодит биш болсон. Энэ ертөнцийг бодит биш гэж хэлэхдээ би эдгээр моддыг бодит биш гээгүй. Модод үнэхээр бодитой, гагцхүү моддыг харж буй чиний зам мөр бодит бус. Модод үнэмлэхүй үнэн, бурхан дотор оршдог. Харин чи тэдний жинхэнэ ахуйг хардаггүй, хуурмаг зэрэглээг хардаг. Сэрээгүй цагт зүүд үргэлжилсээр байх болно. Энэ ертөнц бодит биш гэдэг нь ертөнц гэж боддог чиний зүүд бодит биш гэсэн үг. Зүүднээс сэрж гэмээ нь жинхэнэ ертөнцтэй учирна.

Бурхан хийгээд ертөнц гэж өгүүлдэг. Бурхан бол сэрүүн тунгалаг нүдэнд харагдах ертөнц юм. Тэрбээр хаа сайгүй. Ногоон модод, гэгээн одод, шувууд болоод цэцэгс, хүүхэд... гээд л бүх юмс бурхад. Сэрсэн цагт чи бурханыг л харах болно. Харин одоо бодит ахуйг биш, зүүд зэрэглээг харж байгаа. Ганц агшин ч атугай нүдээ нээвээс цаглашгүй их адис ивээл тэнгэр, газар даяарт цацраастайг үзнэ. Энэ бол тансаг сайхан ертөнц. Гэхдээ би өөрийн харж буй ертөнцийг хэлж байна. Чиний мэдэх ертөнц бол болхи толхи, бохир заваан. Тэр бол чиний өөрийн бүтээл. Бодит ертөнцийг дэлгэц болгон ашиглаж, төсөөллөө тусгасан төдий. Зүүднээсээ гарсан цагт бүх будда нарын нээсэн тэр л ертөнцийг харна. Зүүд бүхэн хувийн шинжтэй. Анзаарч байсан уу? Амраг садан, анд нөхрөө чи зүүдэндээ урьж чадахгүй. Харин бурхан бол хувийн биш, түгээмэл зүйл. Тэрбээр үргэлж байсаар ирсэн. Тэр цаглашгүй сайхан, зүйрлэшгүй тансаг ертөнцийг нээх нь амьдралын утга учир буюу.

Давтан хэлье. Хүч чармайлтгүйгээр чи түүнд хүрэхгүй. Бас хүч чармайлтаар ч түүнд хүрэхгүй. Асар их чармайлт хэрэгтэй. Тэгж байж чармайлт бүхэн утгагүй болох оргил цэг дээр очно. Түүнээс нааш зогсох учиргүй. Тийм болохоор би та нараас бүх эрч хүч, зүрх сэтгэлээ шавхан зүтгэхийг шаарддаг. Хэзээ нэг өдөр намайг юунд ч хөтлөөгүйг харах болно. Тэр өдөр идэвх чармайлт чинь өөрөө алдрах болно. Идэвх өөрөө алдарсан цагт жинхэнэ бясалгал учирдаг. Бясалгал бол идэвх чармайлтын үр дүн биш, харин учрал юм. Тэнгэр, газрыг бүрхсэн агуу их адис шид, сүр жавхлан ая зөнгөөрөө буух болно. Түүнийг хүний хүч хөдөлмөрөөр бүтээх боломжгүй. Хүний хүч хязгаарлагдмал. Харин тэрбээр хязгааргүй. Бүрэн төгс бууж өгсөн үед л тэрбээр залардаг. Чи өөрөө үгүй болж, би-үгүй, хүсэл үгүй болж, энд-одоод уусан алдрах цагт тэр ирнэ. Ирэхдээ хүчит давалгаан, эрчит хуй мэт ирж, урьд үзээгүй шинэ оршихуйн зүг шидэх болно. Гэвч эхлээд чи түүний төлөө чадах бүхнээ хийх ёстой, дараа нь үл хийхүйд суралцах ёстой. Үл хийхүйн үйл хамгийн агуу үйл. Хичээлгүй хичээл хамгийн агуу хичээл...

Тэр шөнө би хоосроод дүүрсэн, үхээд амилсан, эс оршихуй болоод оршихуй болсон. Түүнээс өмнө би түг түмэн төрөлдөө үхэж явсан. Гэвч тэр бүхэн дутуу үхэл байж. Заримдаа бие махбод л үхэж, заримдаа сэтгэлийн хэсэг, эгогийн сэжүүр мөхөж байсан. Гэвч нөгөө л бодгаль яаж ийгээд үлдэж, ахин дахин дүрээ өөрчилж, нэрээ сольсоор явсан юм. Тэр шөнийн үхэл харин жинхэнэ үхэл байлаа. Үхэл, бурхан хоёр зэрэг тохиодог юм билээ.