Чингис хааны "Мориноо­соо буугаад улс гэрийг төвх­нүүлэх нь "тамын хуурай" байсан" тухай үг хамгийн сургамжтай нь. Ёстой л тийм байсан байх. XIII зууны үеийн Монголын түүх нь  аян дайны түүх л байдаг. Хаан өөрөө сүүлд жар гарсан хой­ноо Тангуд улс руу довтолж яваад тэнгэрт хальсан. Тэ­рээр гурван голын бэлчир дээрээ суурин сууж улс гэрийг төвхнүүлэхээс халшран байс­гээд л "гадаад томилолт" авч байсан ба түүний залгамж­лаг­­чид ч байлдан дагуулал­танд ихэнх амьдралаа зо­риулсан. Дээрэмчдийн бүлэг хүртэл давхиж ирээд дээрэл­хээд байдаг тэр цагт жижиг тархай овог аймгууд хүчирхэг гүрэнд өөрсдөө нэгдэхээр ирдэг тохиолдол ч байлаа. Уудам нутаг хаант төрийг  мандан алдаршуулдаг  бол тэнд орших ард түмэн нь  аюулгүй байдлаа хамгаа­луулж эрх ашиг яв цав нийц­нэ. Ийнхүү морин дэл дээрх дэлхийг нэгтгэх аян маш их амжилтанд хүрсэн. Баатар жанжингууд олноор төрж тэд зөвхөн дайны урлагаар даг­наж мориноосоо буух шаард­лага байсангүй. Үүнийг одоо­чил­бол намаа зөвхөн ялал­танд хүргэх зориулалттай баахан намын гишүүд. Харин нам ялсны дараа ажил хий­дэг кадр нь "где"...

 Ялж ялчихаад дараа нь яах ёстой байсан юм бол. Залгамжлагчид дахиад л да­раагийн аяндаа мордох тоо­лонд Чингис хааны хувьд хожим мориноосоо  буугаад улс гэрийг хэрхэн төвхнүү­лэхэд санаа зовдог байж. Асар том эзэнт гүрнээ удаан хадгалахын тулд хийх ёстой ажил нь нум сум харвахтай зүйрлэшгүй хэцүүг мэдэрч хойч үедээ ийн захисан учиртай юм билээ.

Хойч үеийн монголчууд 1911, 1921,1990 оны Үндэс­ний эрх чөлөө, Ардын ба Ардчилсан хувьсгалуудыг хийх тоолондоо ялалтанд хүрсэн. Харин дараа нь түү­нээ бэхжүүлэхэд цаг хугацаа их орсон байдаг. Сүүлийн ардчилал гэхэд л эхэлсэн оноосоо хойш 23 жил өнгөр­чөөд байхад бүрэн нэг талдаа гарч дуусаагүй л байх жи­шээтэй. Нөгөө дуунд дуулдаг шиг "Асар их үнээр олдсон (олон хүний амь золиослож олдсон) аз жаргал..." биш юм чинь юундаа ч яарахав. Өнөө­д­өр манай ард түмэн нэг нийг­мээс нөгөөд шилжиж ядаж байгаа учир юуны өмнө эргэлт буцалтгүй сонгож авсан шинэ нийгмээ буцаа­гаад тавиад туучихгүй байх нь л чухал болоод байна. Энэ олон жилийн тайван тэмц­лийн үр дүнд арай гэж ардчи­лал, зах зээлийн амыг нааш нь эргүүлээд ердөө жил хэрээ­­тэй л болж байх шив. Өөрөөр хэлбэл морин дээрээ­сээ улс гэр ард түмнийг ардчиллын хөх туган дор хураах аяныг  "Ерөнхийлөгч-2013"-аар  хурдан дуусгаад ажилдаа орохыг нийгэм шаар­даад эхэлчихсэн. Га­даад ертөнцөд Арабын Сири мэтийн зарим орон ялалтанд яарч манай 1930-аад оны загвараар  хүч хэрэглэн ул­маар иргэний дайнд шилж­жээ. Харин бид амаа чилтэл ярьж ухуулж дараа нь  хамтын шийдвэрийг өөрийн талд түлхүү санал гаргуулах за­маар  шинэ нийгмийг ялуулах гээд байдаг. Ийм сайхан элэг бүтэн төр нийгмийн тэмцэл орчлонд одоо ч элбэг биш шүү.

Хуучныг баримтлагчид болохоор сонгуулийн мар­гаа­шаас бүх юм сайхан бол­сон байх ёстой гэж мушгин гуйвуулж, шаардан хүмүү­сийг эргэлзээнд оруултал үймүү­лэх боллоо. Ингэж шор­дож хувьсгалыг түргэвчлүүлээд нэг мөсөн унагаж авах гэсэн хорон санаа ч байж болох юм. "Юм ярьж ятгаж яах гээд бай­гаа юм. Шууд хий... Ярилгүй­гээр хийдэг хүн хамаагүй дээр... " гэсэн мессэжийг зо­хион байгуулалттайгаар тараа­даг. Улс орны ирээдүйн хариуцлагаас чөлөөлөгдсөн улс төрийн хүчний  толгойлог­чид өнөөдөр ард түмэн ба ардчилагчдаас маш их айж байгаа. Жирийн иргэд сонгог­чид биш тэд л Ерөнхийлөг­чийн албан тушаалд төлөөл­лөө байршуулж хамгаалал­танд орохын тулд үнэн сэт­гэлээсээ санаа зовж хамаг анхаарлаа хандуулжээ. Хэ­рэв амлалтыг хуулиар хорьж хазаарлаагүй бол ёстой замыг нь алдуулах байсан байх. Ердөө жил гаранхны өмнө өмнөх эрх баригчид өмнөд хөрш рүү үнэгүй шахуу нүүрсний наймаа хийгээд мөнгийг нь урьдчилж аваад сонгуулийн амлалтанд тараа­гаад цацчихсан. Эх орны баялгаар хүүдэгнэж байж УИХ-д хэдэн суудалтай болж авсан. Харин сууж аваад улс гэрийг төвхнүүлэх, тэр нүүр­сийг төлж түлж барагдуулах үйл  нь шинэчлэгчдэд тохогд­сон. Коммунистууд шиг "Хаант Оросын өмнөх өр бидэнд хамаагүй" гэж увайгүй загналтай биш. 

2013 он бол Монголд ард­чилсан хувьсгал анх удаа хавтгайдаа ялсны хойтон жил нь юм. Орон нутагт хан­галт­тай суудал авчихсан. УИХ, Засгийн газрыг сөрөг хүчин 1996 он шиг дур зор­гоороо гацаах чадамжгүй болчихсон.

Одоо л нийгмийн байгуу­ламж жинхэнээрээ солигддог дээрээ ирчихсэн. Яриа ажил болоод эхэллээ. Улс төр нийгмийн ийм онцлог цаг үеэр Ерөнхийлөгчийн гэх бас нэг дутуу сонгуулиа дуусгах ажил өрнөлөө. Энэний ард гарчихвал нэг хэсэгтээ   улаан хөх туг хийсгэж орчилдолгүй ажлаа хийцгээх биз ээ.

2009 оны Ерөнхийлөг­чийн, 2012 оны УИХ, Орон нутгийн сонгуулиар дараа­лан эрх мэдлээ алдсан улс төрийн хүчний хуучин  албан тушаалдаа буцаж очих сүүл­чийн боломж нь энэ Ерөн­хийлөгчийн сонгууль болой. Сүүлчийнх ч юу байхав. Нэгэн сонгуулийн мөчлөгийн хуга­цааг л хэлж байгаа юм.  Өмнө нь халаа сэлгээгүй ная ерэн жил төр барихдаа ингэж бү­рэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч явсангүй. Удирдагч асангууд сөрөг хүчин болсноо хэлмэг­дэлтэй адилтган өрөвдүү­лэхийг хичээв. Тэднийг дээ­рээс унагаж ойчуулсан гол буруутан нь ард түмэн учраас борчуудад далдуураа баяр­лаж яваагүй нь лавтай. Одоо ард түмнээс Ерөнхийлөгч гэдэг энэ хорвоогийн хамгийн гоё ажлыг зөвхөн надад олго гэж маш шаргуу шаардаж байна. Буцаж очихгүй гээд үдсэн хуучин нийгмийн төлөө­лөлд төрийн тамгыг буцааж олгох нь зүйтэй гэх санаачилга эхэлж ард түм­нээс гарсан юм биш. Хорин  жил үзэж байгаа "Ардчилал" гэдэг олон ангит киноны төгс­гөлийн ангийг үзчихмээр байх юм. Тэгээд дараа нь цаашид үргэлжлүүлэх эсэх сонголтоо хийж болдоггүй юм уу? Энэ кино их муухай төгсө­нө. Дуустал битгий үз. Хуучин нийгэмдээ буцацгаая.

Одоогийн сөрөг хүчин маань төрийн гурван өндөр­лөгийн аль нэгийг эзэгнэнгээ "сөрөг хүчин"-ээ хийх юмаа даа.Тийм юм гэж байх уу?. Жолооч нарийн бичиг хоёроо­соо хагацсаныг эс тооцвол энэ сүрэг "сөрөг"-үүд маниасаа тансаг цатгалан амьдралтай.  Одоо эрх барьж буй ардчилсан хүчин тэдэн­тэй тэдэнгүй дотооддоо хангалттай олон ургалч үзэл, албан ёсны фракцтай. Өмнөх нийгмийн төлөөлөл байгаад байгаа  учраас л нэг блокт түр багцлагддаг. АН бол нэгэндээ бүрэн хяналт тавьж чадах  бэлэн зэхээний намуудын нийлбэр гэдгийг бүгд санаж байгаа. Тэр байтугай АН-ыг буруу байсан ч зөв гэж өмөөр­дөг "Үнэн"-ч хэвлэл мэдээлэл ч байдаггүй.

Одоохондоо АН-аас өөр улс төрийн хүчин Ерөн­хий­лөгчийн сонгуульд яллаа гэхэд юуг өөрчилж чадах юм.  Энэ гоё албан тушаал нь зөвхөн хэсэг бүлэг нөхдийг урьдны хээл хахуулийн хэр­гээс аврахад, мөн зарим нөхөд одон медальтай болох төдийд л үнэлж баршгүй тустай. Сөрөг хүчнээс Ерөн­хийлөгч гарч ирээд нийт ард түмэнд зориулж сайн ч ,  муу ч юм хийх боломжгүй. Угаа­саа үндсэн хуульд зааснаар эрх мэдэл нь бэлгэдлийн чанар­тай юм чинь. Харин шинэчлэгчдийг тэнцвэржүү­лэх нэрийн дор олон ажлыг нь царцааж цаг алдуулж бол чадна. 

Эв нэгдэл гэж ярих дээрээ тулбал "Дээрээ суудлаа олох­гүй бол дороо гүйдлээ олдоггүй" гэсэн үг бий. Ийм явдал 1996-2000 оны турш үргэлжилж яалаа даа.