Ерөнхийлөгчийг сонгох сон­гуу­лийн сурталчилгаа жигдрээд явчих­лаа.

Энэ удаагийн сонгуулийн арга хэмжээ шинэчилсэн хуулийн дагуу хугацаа бага, “хөнгөн хийсвэр” хэлбэрээр явагдах юм уу даа.

Сурталчилгаа, танин мэдэхүйн тал дээр гэхэд хожим үлдэх баримт эргэлзээтэй мэдээллийн хэрэгс­лийг ашиглах тухай заалтыг УИХ баталсан байна. Өөрөөр хэлбэл нэр дэвшигчид нэр дэвших явцдаа юу яасан нь цаасан дээр баримт, цасан дээр мөрөө үлдээхгүй. Хожим 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль хэрхэн болж өнгөрснийг сонины шарласан хуудаснаас олж харах, судлах боломж хомс. Гол тулалдаан болоод өнгөрсөн теле­виз сайтууд сонгуулийн дүн гар­магц толгой хүзүү ороож мэдэх мэдээллээ тэр дор нь түүгээд уст­гаад хаячихна. Сонгогчид зурагт үзэж, интернэт ашиглах л байх л даа. Тэглээ ч сонгуулийг чухал ач холбогдолд тооцон хадгалах, цээж­лэх, дахин дахин санах нь юу л бол. Гэгээтэй таамаг хэлэхэд өнөө жилийн сонгууль хэл ам багатай их сайхан болж мэдэхээр ярьцгааж байгаа.

Мэдээллийн бүх хэрэгсэл ху­вийнх, үгүй ядаж олон нийтийнх тул Монгол төрийн ой санамжийн талаарх  түүхийг тэмдэглэн үлдээх хариуцлага хүлээхгүй. Сонин ба цаасан дээрх баримт хомс байх тусам хожим дур дурандаа дур­самж бичих боломжтой.  Дараа нь эвлүүлсэн, үг санаа танагдсан баримтууд цор үнэн болж хувир­вал харамсалтай юм даа.  Сон­гуу­лийн штаб бүх л сайт, зурагтын бичлэгийг хуулаад хадгаллаа гэхэд түүнд хэн үнэмших юм. Засвар оруулчихсан ч юм билүү. Харин сонинд тэгэх боломж байдаггүй. 

Манай шинэ үеийн нийтлэлч нар бичсээр байгаад сонгуулийн “пиар”-ыг сайн хүмүүжүүлж өгсөн гавьяатай. Ямар ч байсан нэгнийгээ шууд зүхээд унахгүй, хятад монгол гарвал хайхаасаа ичдэг болчихож. Сэтгүүлчдийн бичиж тэмдэглэж байсан зүйлс тэр дороо эс гэхэд нийт массын сэтгэл зүйд  яваандаа маш сайн хүрсэн байдаг. Өнөөд­рийн ахиц өчигдрийн бидний би­чиж байсны үр дүн гарч буй нь тэр юм.

Одоо гадаа зуны дэлгэр цаг айлчлан ирж том хүн байтугай хүүхэд гэртээ чийгтэй байшинд бүгэн интернэт, телевиз ширтэхээс эрс залхдаг үе. Тийм болохоор сонгуулийн сурталчилгааг маш сайн хийх хэрэгтэй болов уу. Ерөн­хийлөгчийн сонгуулийг манай улс зургаа дахь удаагаа явуулах гэж байна. Анхны сонгууль 1993 онд болоход нийт сонгогчдын 92,7 хувь нь оролцож саналаа өгсөн байдаг. Түүнээс хойш энэ хувь процент тасралтгүй буурсаар 1997 онд 86 хувь, 2001 онд ная гарантай, 2005 он гэхэд сонгогчдын далан хувь руу уруудан тасралтгүй цөөрсөөр ирсэн. УИХ ба орон нутгийн сон­гуу­лийн хувьд бол түүнээс ч цөө­хүү­лээ нэр дэвшигчийг сонгодог болоод байгаа. Ялангуяа дахин сонгууль гээч арга хэмжээ бол бүр утгаа алдсан.

Сонгуулийг сайхан зохион бай­гуулж Ерөнхийлөгчөө бид олуулаа сонгомоор байна. Намын туг дал­баа намираад, нэр дэвшигчийн зураг гудманд өлгөгдчихөөр л бүх нийтийн сэтгэл огшино гэж байхгүй. Улс төрийн идэвхтэй цөөн бүлэг л өөрсдийгөө ингэж баясгадаг боло­хоос жирийн хүмүүс хараад бараг залхдаг биз. Дандаа болдог биш ганц удаа сонгуулиар дуу хуур, бүжиг наадам, уралдаан тэмцээн, эмнэлгээр үйлчилчихэд яагаад болдоггүй юм. Тийм юмгүйгээс өөрөөсөө бусдыг сонгох үйлсээр огт дутаж яваагүй олон түмэн сон­гуульд оролцохгүй байсан ч болох эрх чөлөөг эдлэх боллоо. Үүнийгээ зөвтгөж, ялимгүй шалтаг гарах төдийд санал өгөх байр руу очихоо больчихдог. Яг тэр өдөр толгой өвдөөд ч юм уу хүүхэд харах хүн олдоогүй тул, эсвэл ганц амарсан дээрээ хувцас хунараа угаагаад амжсангүй хө гээд сууж байдаг. Саналаа өгмөөр байсан ч хаягаа тодорхой болгож амжаагүй, бичиг баримтаа аваагүй зөндөө хүн бий. Мөн улс төрийн намын анхан шатны нэгж байгууллагыг эзэгнээд зөвхөн түүгээр дагнаад амьдарч явдаг нөхдүүд нам болгонд бий. Тэд өөрийнхөө талын биш байж магад­гүй сонгогчдын саналыг авахгүй байх бүх л аргыг хэрэглэдэг. Одоо доромжилсон болох байх даа. Ингээд явж явж бараг дэмий шахуу хүмүүсээс бүрдсэн цөөн хэдэн сонгогчид манай улсын ирэх жи­лүү­дийн хувь заяаг шийдчих гээд байх боллоо. Угаасаа нийт сонгог­чид тийм ч их биш. 18 нас хүрээгүй хүүхэд залуусыг хасчихаар гурван сая хүрэхгүй хүн амын тал нь оролцохгүй гэсэн үг. Юмны учир ойлгохоор нас мэргэжлийн маш олон сонгогчид гадаадад харлаад гараад явчихсан. Энэ мэтчилэнгээр танагдсаар байгаад дансан дээр сая гаранхан хүний нэр бичигдэх боловч бас будлиантай. Өнөр олуулаа үндэстнүүд цөөн хувиар саналаа өглөө ч хэдэн саяар яриг­дах сонгогчтой тул санаа зовох зүйл бага гардаг байх. Харин манай хувьд бол тийм биш. Та л ирж саналаа өгөхгүй бол танаар шууд дутаад байх хандлагатай болж. Сонгуулийн дараа статистик баахан тоо гардаг юм. Түүн дээр танай сум, хороо хэсэг хэрхэн яаж саналаа өгсөн хэний төлөө хэдэн хувьтай гээд. Эдгээр тоог унших хэрэг заримдаа гардаг юм шүү. Улс төр ургацаа хураагаад эдийн засаг руугаа шилжих явцад энэ тоог уншицгааж байх юм билээ.

Одоо энэ сонгууль болж байгаа дээр нь амжуулаад цэгцэлчихмээр нэгэн том ажил бол иргэний бүрт­гэл хаяг юм. Хамгийн оновчтой сон­голтыг хийх “сайн сонгогч” бол хаяган дээрээ байгаа оршин сууг­чид байх гэж боддог. Хүн амын жар гаруй хувийг бүрдүүлж байгаа ядуу биш дундаж давхаргынханд нийгэм хаашаа явж байгаа нь тийм ч хамаагүй биш. Нийгмийн чиг ханд­ла­гад санаа зовох л ёстой. Бидний хүсээгүй нийгэм рүү чирч мэдэхээр нөхдүүд гарч ирээд төр эзэгнээд байвал таатай явдал биш.

Соёлт орнуудын жишгээр гэр оронтой болгон шуудангийн хайр­цаг­тай баймаарсан. Манайх гэж хэлэх эрхийг паспортын хаяг биш шуудангийн тоот хангадаг. Шуу­дан­гийн тэр өмгөр хайрцаг өрхийн тусгаар тогтнолын төрийн ордон нь юм.  Бүр малчны хот ч хайрцагтай байж болно. Арцатын амны зүүн дэнж гэсэн хаяг бол Самдан­гийнх­ний үеийн үед нутагладаг зуслан нь мөн бөгөөд тэдний гэр бүлийн эрхэмсэг оршихүй юм. Яагаад хадуураад шуудангийн хайрцаг яриад унав гэхээр энэ хайрцгаар баримжаалж иргэдээ хаана байгааг мэдэж авдаг. Иргэд орц гудамж, жалга довондоо ийм хайрцган шав тавьж эзэн суудаг. Хүн төдий­гүй араатан амьтад өөрийн эзэм­шлээ сарих, шүлсээ наах зэргээр хаяг ярликжуулж хил хязгаараа тогтоо­дог. Их утгатай, гүн хүндэт­гэлтэй эд юм билээ. Орон гэргүй, нийтийн болон цэргийн хуаран, сүм, оюутны байранд амьдардагт бол шуудан­гийн хайрцаг байх ёсгүй. Төр нут­гийн удирдлагууд тогтсон амьдрал­тай иргэдтэйгээ илүү тулж ажиллан тэдний санаа оноог цуглуулах нь жинхэнэ шууд ардчилал бодит үр дүнгээр хэрэг­жих санагддаг. Сон­гуу­лийн нэг сарын хугацаанд энэ хайрцаг руу сонин сайхан унших материалууд тасралтгүй илгээж иргэдийн бо­ловс­рол танин мэдэ­хүйг гэгээрүүл­бэл давхар ач хол­бог­долтой. Тэр сонин нь зөвхөн нэр дэвшигчийн материал байх алба­гүй. (Мөн завсар нь задгай төгрөг мартаад явуулчихсан байвал бүр ч гоё юм даа.) Аж ахуйн нэгж компанийн удирдлага тамга тэмдэг  машины кабинд ч байж мэдэх бол айлын хаяг гаднаа үл хөдлөх хөрөнгийн адил байдгаараа онц­гой. Тиймээс шуудангийн хайрцаг өнөө хэр хоцрогдоогүй, ач холбогд­лоо алдаагүй. Интернэт хаяг, гар утас зэрэг бол гэр бүл, гэр бүлүү­дээс тогтсон эх оронлог чиг ханд­лагад үйлчилдэггүй. Ерөнхийлөг­чийг сонгох сонгуульд баян ч бай ядуу ч бай айл гэр болсон болгон орол­цох нь өрх гэрээ хүндэтгэсэн их  ёслол юм уудаа гэж бодогддог.

Одоо гүйдэл татарч суудал эхэлж байна. Хүмүүс орон сууцжиж, нийтийн сууц сонирхохгүй нь гэр хороололд хаус маягаар төвхнөөд авбал тэгээд газар өмчлөгдчихвөл манайх хэмээх хэн ч халдашгүй цайзууд бий болно. Энэ цайзуудын нийлбэр нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол юм. Цайзныхан л олуулаа саналаа өгцгөөдөг баймаар байна. Биеэ засаад гэрээ зассан хэнд ч дараа нь төрийг босголцох шаард­лага бий. Гэр тойроод шударга ардчилсан орчин үүсээсэй. Тэгвэл мөн ч сэтгэл амар байхсанж.