Улс орны хөгжлийн суурь бол зам юм. Муу замтай хөгжилтэй орон гэж үгүй, зөвхөн зарим хөгжиж буй эсвэл буурай, ядуу орон муу замтай байдаг. Чанартай, сайн зам чухал гэдгийг олон зуун жилийн өмнө Ромчууд ойлгож суурьшсан газар бүртээ замыг нь эхэлж засаж сайжруулдаг байсан. Карпатын уулсаар Ромчуудын тавьсан замууд одоо хүртэл ашиглагдаж, сүүлд тавьсан ямар ч замуудаас дутахгүй үүргээ гүйцэтгэх ажээ. Ром хотоос 29 өргөн зам цацраг хэлбэрээр гарч бүх Европын нутгийг хамарч байсан аугаа их гүрний эд бараа, цэргийн хүнс хэрэглээг тээвэрлэж байжээ. Бүх зам Ром руу явдаг гэж зүйр үг хүртэл байх. 

Улс орныг хүний бие гэж үзвэл араг яс нь зам бөгөөд замгүйгээр хөгжил цэцэглэлт, сайн сайхан нийгмийг төсөөлөх ч аргагүй. Тухайн улс орны бүс нутгууд гол замуудаар холбогдсон байж л эдийн засаг нийгэм нь нэгэн бүхэл болно. Гол замд хүртэл хэдий хэрийн хугацаа зарцуулна тэр чинээгээр тухайн орон нутгийн хөгжил буурай, ажилгүйдлийн хувь хэмжээ их байдгийг Дэлхийн банкны судалгаа харуулжээ. 

Замын чанар, үзэмж нь тухайн улс орны эдийн засгийн хөгжлийн түвшин, нийтийн засаглалын чадварыг бодитой тусгадаг толь гэж бас болно. Маргааш эдийн засгаа хөгжүүлье гэвэл өнөөдөр замаа тавьдаг учиртай. 

МОНГОЛЫН ЗАМ 

Бид бол буурай хөгжилтэй улс гэдгийг Монголын зам хэлээд өгнө. Том нутагтай цөөхөн хүнтэй учир зам тавих нь хэцүү, зардал их гэж ярьсаар байтал хөдөө нь хөгжилгүй хоцорч, хүн амын дийлэнх нь хот суурин бараадав. Хот суурин газруудын нийтийн засаглал муу учир хотын зам хөдөөгийнхөөс ч дордож, тойроод явах зайгүй учир машинууд царцаа мэт дэвхэрдэг болов. 

Ялангуяа нийслэлийн зам таны яс маханд мэдэртэл шидэж, эсвэл чилтэл гэлдрүүлсээр нийтийн засаглалын түвшин ямар доогуур байгааг цөхрөнгөө бартал чинь сануулна. Хөдөө аймгууд, бүсийн төвөөр явсан наадамчид төсөөтэй мэдрэмжтэй иржээ. Нийтийн засаглал муу гэдэг нь нийтийн хөрөнгө эзэнгүй, түүнийг хамгаалах ёстой хүмүүс нь хувьдаа завшиж болоод байгаа гэсэн үг.

Төр засаг дэд бүтцийг, түүний дотор замыг хувийн хэвшлийн дунд тендерээр шалгаруулж тавиулдаг ч шийдвэр гаргагчидтай ойрхон компаниуд л зөвхөн шалгарч, төслийн хагасаар нь чанаргүй зам тавьсан болж, нүглийн нүдийг гурилаар хуурч мэргэшжээ. Эдүгээ улс хот, аймгийн удирдлагуудад замын компанийн төлөөлөл хамгийн их болжээ. Зам бол манайд нийтийн засаглалын түвшинг илэрхийлж, авлигын бас нэг үүр болсныг иргэд мэдэж эсэргүүцдэг ч юуг ч өөрчлөхөө байжээ. 

Нийслэлийн эрх мэдэлтнүүд ихэнх замдаа тулган газар өгчихсөн учир зам өргөтгөх, ус зайлуулах суваг тавих зайгүй, борооны усанд хэдэн удаа автсан зам нэг жилийн насгүй болсон тухай өнгөрсөн долоо хоногт би дэлгэрэнгүй бичсэн. (Нийслэл хот-хөгжлийн чөдөр ).

Нийслэл хот дөрвөн улирлын турш баатар нэрээ хадгалж байна. Улаанбаатар өвөл нь Утаанбаатар, хавар нь Шороонбаатар, зун нь Усанбаатар, намар нь Гацаанбаатар болсныг шинэ захирагч, Ардын баатар амлан авч ялна гэсэн хүлээлт байгааг нэгэн иргэн онож "жиргэжээ". 

Газрыг эзэмших, ашиглах харилцааг зохицуулах тухай олон янзын хууль журмын төсөл гарч байсан ч Их хурлын үе үеийн гишүүд зөвхөн өөрт нь ашигтай бол баталж, үгүй бол хойшлуулсаар ирсэн.

Аймгийн төвүүдийг хооронд нь, мөн нийслэл хоттой холбосон зам бол улсын чанартай, улсын стандартыг бүх талаар бүрэн хангасан байх ёстой. Энэ замуудын хоёр талаар ямар зай, ямар дэд бүтэц байгуулах, цаашид өргөтгөж болох тухай тодорхой хууль байх ёстой. Улаанбаатараас Налайхын хооронд замын хоёр талд тулгаад газар олгож, хашаа барьчихсан, өргөтгөл шинэчлэл хийх боломжгүй болгосныг харахад тийм хууль журмын үнэр ч байхгүй бололтой. Ганц хоёр захирамж байдаг ч газартай холбоотой түшмэлүүдэд ямар ч батгүй ажээ. Юун хууль журам, стандарт. Халаас нь түнтийж байвал тэд юуг ч зарж чадна.

Аймгийн төвүүдийн зам, сумд хоорондын замд ч гэсэн нэгдсэн стандарт бас шаардлагатай болжээ. Замын чиглэл, уртыг заасан самбарын тухай бүр энд ярьж тансаглаад яах вэ. Орон нутгийн хүнгүй, эсвэл GPS-гүй бол хотоос гараад ч хэрэггүй. 

НИЙТИЙН ХЭРЭГЦЭЭНИЙ ГАЗАР

Нийтийн хэрэгцээний дагуу, нийтийн хэрэглээнд зориулж зам тавих, олон нийтийн үйлчилгээний бусад объект барих зорилгоор хувь хүний газрыг төр засаг давуу эрхтэй худалдан авдаг хууль олон оронд байдаг.

Австрали улсын Газар авах хуулинд (Land aquition act) нийтийн хэрэглээний зориулалтаар газар худалдан авахдаа хөндлөнгийн экспертийн тогтоосон зах зээлийн үнэлгээгээр нөхөн олговор төлөх тухай тодорхой заажээ. Харин төлбөрөө цагтаа төлөхгүй бол үл хөдлөх хөрөнгө барьцаалсан зээлийн адилаар хүү төлдөг ажээ. Сайн засаглалтай улсад энэ харилцааг ямар нэг тушаал захирамжаар биш, хуулиар зохицуулан ягштал хэрэгжүүлдэг байна.

"Урт цагаан"-ы урд талын Жуулчны гудамжны талбайг чөлөөлөх Хотын даргын захирамж гарсан ч тэнд майхны лангуу түрээсэлж худалдаа хийдэг хүмүүс явахгүй байгаа учир зам тавих ажил зогсчээ. Гэтэл тэр майхны газрын нууц эзэд нь хотоос зөвшөөрөл авч зөвхөн майхан барьчихаад давхар түрээсэлдэг гэх. Амархан орлого оо?

Саяхан жуулчны гудамж болгоод байснаа одоо зам тавина гэж суудаг хотын төлөвлөгөөг хэн хийдэг байна аа. Нийслэл хотын төлөвлөлт, газрын ашиглалтын бодит байдал нэг иймэрхүү.

Том объект барих, Засгийн газар тусгай хэрэгцээний нөөцөнд авах тухай санал гарсан ч яаж хэрэгжсэн тухай, тухайн үеийн удирдлагуудтай холбоотой компаниуд тэр газраас авсан эсэх тухай ямар ч мэдээлэл алга байна.

Төв аймгийн Хөшигтийн хөндийд олон улсын онгоцны буудал барих шийдвэр 2008 оны тавдугаар сард УИХ-аар хэлэлцэн шийдэгдсэний дараа товлосон буудлын ойролцоох болон Улаанбаатараас очих замын эргэн тойрны бүх газрыг хувь хүмүүст олгосон гэж ярих боллоо. 

Аймаг, сумын Засаг дарга нар энэ тухай тодорхой мэдээлэл хийх ёстой. Харин онгоцны буудал барих төрийн шийдвэр гарснаас хойш газар олгосон бол, ялангуяа төр засгийн удирдлагатай холбоотой хувь хүмүүс, компаниуд эндээс газар авсан бол албан тушаал, мэдээллийн давуу талаа хувьдаа ашигласан хэрэг учир сонирхлын зөрчилтэй гэж үзэн буцаан хурааж болох ёстой. 

Монголын Газрын тухай хуульд нийтийн хэрэгцээний газрыг нөхөн олговор олгон буцаан авч болох тухай заасан байдаг. Улаанбаатар хотод гэр хорооллын нутаг дэвсгэр дээр орон сууцны байшин барих, зам тавихад газар чөлөөлөх асуудал хамгийн бэрхшээлтэй болоод байгаа өнөөдрийн нөхцөлд энэ харилцааг зохицуулах захирамж тушаал биш, хууль гаргах шаардлагатай болжээ. 

Оюутолгой, Тавантолгой, Сайншанд болон бусад газруудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад хотжих хөдөлгөөн эхэлж тохирсон дэд бүтэц байгуулах шаардлага гарах учир одооноос эхэлж, газрын асуудлаа тохируулан стандарт зарчмаа тогтоохгүй бол орон нутаг нь мэдээд бүх газраа хуйвалдаад зарчих бололтой. 

Орон нутагт бизнес хөгжүүлэх, аж үйлдвэрийг төрөлжүүлэн хөгжүүлэхэд бүс нутгуудыг холбосон зам тэргүүн зэргийн ач холбогдолтой. Нийлүүлэлтийн зардлыг багасгаж, хугацааг богиносгох нь үйлдвэрлэлийн тодорхой төрөлжсөн бүтэц бий болж бөөгнөрөхөд гол үүрэгтэй. 

ХҮЛЭЭЛТ

Төр засгийн шийдвэр гаргах суудалд энэ өдрүүдэд очих гэж буй иргэдийн төлөөлөгчид тэдний томилж буй гүйцэтгэх засаглалынхан зам яагаад чухал болохыг сайн ойлгож оновчтой, зөв шийдвэрүүд түргэн гаргахыг монголчууд өргөн уудам нутгийнхаа газар бүрт хүсэн хүлээж байна.

Харин энэ удаа шинэ төлөөлөл хувийн сонирхлоо нийтийнхээс ард нь тавина гэдэгт монголчууд бас битүүхэн найдаж байна.