Сая ээлжит цэрэг татлага бо­лоод өнгөрлөө. Халагдлаа, татагд­лаа гэсэн сураг залуучуудын ар гэр, найз нөхдийн хүрээнд ч чухал үйл явдал биш болчихож. Цэрэггүй Монгол нь нийгмийн амьдралд ихээ том мөрөн гол урсаж байгаад ширгэчихсэн мэт хоосон орон зай харагдана. Уудам цаг хугацааны туршид хааяа аян дайн хийдэг бусад цаг үед байнгын армийг мянга мянган жилээр тэжээ­сээр ирсэн дэлхийн цөөхөн гүрний нэг нь манай монголчууд билээ. Аж ахуй, ёс заншил, үндэстний онц­логт цэрэг амьдрал нь эд эрхтэн мэт гүн шингэсэн байдаг. Феода­лын хоцрогдол, бусдын хараат, эдийн засгийн чадамжгүй байх бүх то­хиол­долд зэр зэвсгээсээ салаа­гүй харин ч бүр бүх насаар нь цэргийн албанд явуулах хууль үйлчилж байсан нь сонирхолтой. Тэгэхээр цэргийг бүх насаар нь тэжээхтэйгээ гэсэн үг юм.



Хувьсгал ялж, дайнууд өндөр­лөж, энх цаг ирлээ гээд арми халаг­даагүй улам ч өргөжсөн.

1990-ээд оноос өмнөх цаг үед хот хөдөө хаана ч ялгаагүй залуу­чууд нь хаачсан юм гэмээр гэр орондоо байхгүй эл хуль оргино. Сумын төв дээр гэхэд ганц нэг мэдрэл муутай хүүхдээс бусад 18-21 насны эрчүүд цөмөөрөө сур­гуульд юм уу цэрэгт мордон дор хаяж гурваас таван жил сураг алдарна. Бүх нийтээр хаах цэргийн албанаас бултах боломж тун бага. Арван жилийн турш цэргийн алба­наас зугтаж түр зуурын маягтай түгшиж амьдарснаас эртхэн шиг залуу дээрээ явчихсан нь хамаагүй дээр гэж  үзэцгээнэ. Цэрэгт  яг 1080 хоног алба хаадаг байлаа. Улс орон тийм аймаар милитарист бодлого барьж халуун хүйтэн дайн мөрөөдсөндөө ч биш юм. Төсөв зардлын хувьд ногоотой шөл, ногоон хувцас хоёрыг нь бэлдэхэд одоо бодоход  шальтай юм биш ажээ. Харин тэр зэр зэвсэг нь мундаг үнэтэй байсан болов уу. Монголчууд шиг туйлшрамтгай хүмүүсийн амьдралын гараан дээр замын хурд сааруулагч шиг ийм зориудын болгоомжлол дараа нь ач холбогдол өгөөд байгааг хараа байлгүй. Хүмүүсийн ихэнх нь цэрэгт явдаггүй байсан бол шоронгийн хоригдлын тоо нэмэгдэх магадлал бий. Одооны зарим залуучууд шал дэмий юмнаас болж гэмт хэрэгт холбогдоод, хажуугаар нь бас шалчигнаад цагдаа шүүх, эцэг эх, эргэн тойрноо тарчилгаж яваа харагдах юм.         

Зуны сар гарч хөхөөн дуу хан­гинах­тай зэрэгцээд хорь арай хүрээгүй насны залуучууд тойрох­гүй дайрах албандаа бэлдэнэ дээ. Цэрэгт явахын өмнөх он жилүүдийн ажил, сургууль, амьдрал түр зуурын, урам зориггүй. Гэр орон, садан төрөл  хүртэл түүхий шүүр­хийгээр нь дуудаж ад үзэцгээнэ. Цэргийн өмнөх насны хайр дур­лалын асуудал бол хамгийн найд­варгүй. Хөдөлмөрийн гэрээ шиг юм хийгдээгүй нь тодорхой, уулзаж учирч байгааг харсан үзсэн гэрч байхгүй, голдуу орой үдшээр бол­зож явсан хосын нэг нь холын холд одно. Авдран дороос цухуйх ногоо шиг өлөн цагаан юм цэрэгт мордож байхад зөрөөд асаалттай танк шиг ханагар эрс халагдаад ирж явна. Шоронгоос биш армиас ирж буй болохоор өмссөн зүүсэн хувцас гутал нь гялалзаад, нүүрнээс нь гэрэл цацрах нь холгүй хийморь лундаа, тохь тух суужээ. Найз охин  намайг хүлээнэ гэснээ болиод наалдах нь аргагүй юм даа. Албаа хаагаад ирсэн эр хүн гэдэг амьд­ралын том баталгаа. Монгол эр хүн цэрэгт явж ирээд дахиж хаашаа ч явалгүйгээр нутаг усандаа амар сайхан жаргалтайн дэлгэр амь­дардаг байж билээ. Сургууль боловс­ролын салбар сурлага хүмүү­жил гэж ярьдаг ч хүмүүжлийг нь дүгнэх бодитой арга олоогүй. Иргэний хүмүүжил ёс суртахуун, зан заншил, шашин шүтлэгийг харгалзах хэмжүүр хэрэг болохгүй юм чинь баахан цадиггүй хүүхдүүд бий болж хэр чадлынхаа хэмжээнд танхайрч насанд хүрцгээнэ. Авар­гуудын яг бужигнуулдаг насан дээр нь армиас "зарлан дуудах" ирнэ дээ. "Шинэ цэргийн карантин" гэдэг орчин гэм хийгээгүй явж байхад шоронд хийчихсэн мэт их эвгүй. Цэрэгт ирэхийн өмнөх он жилүүд аз жаргалаар дүүрэн байсныг бүх таван мэдрэхүйгээрээ сайтар ойл­гоно. Цэрэгт хөөж явуулсан аав ээжийг бодохоос уур хүрнэ. Шөнө­жингөө найзуудтайгаа сэлгүүцэж ирээд үд хүртэл унтаад л "Босооч ээ" гэхээр "Яах гээд байгаа юм" гэчихээд л... Гэр орон ойр дотны­хондоо даналзаж дэггүй явсан өр төлөөсөө энд ирж  барагдуулж, хүмүүжих нь сурахаас ч хэцүү юм байсныг мэдэж авцгаана.

Цаг хугацаатай уралдсан өр­сөл­­дөөнт амьдрал бүхий өнөө үед эрх чөлөөгөө сайн дураараа ха­суу­лан ротын шал угааж ор хөнжил засах төдийгөөр хоног өдөр тоолон гиюүрч суух нь утгагүй. Хэдэн офицерыг л ажилтай цалин­т­ай болгож буйг эс тооцвол өөр ашиг хаана ч байхгүй мэт. Гэтэл өнөөдөр Монголын нийгэмд байгалийн зохилдлого алдагд­сан­тай ялгаагүй тийм үзэгдэл үүссэн байна. Тухайлбал амьдралын хэв загварт хувийн хэвшил зонхилох байр суурьтай боллоо. Энэ нь муугаар хэлбэл хүн болгон шахуу амиа, хувиа хичээж байна гэсэн үг. Тэглээ гээд энэ бужигнасан олны дотор ганцаараа буюу хэдүүлхнээ бусдаас үл хамааран аж төрөх боломж байхгүй. Ийм эсрэг тэсрэг орчинд хувь хүн нийгэмтэйгээ хэр­хэн зохицох учраа олохгүй байна. Улс даяараа айлын ганц эрх хүүхдүүдийн цуглуулга шиг санаанд нь таардаг юм байхгүй бөөн бухим­дал. Надад ашиггүй л бол бусдын төлөө хуруугаа ч хө­дөл­гөдөггүй цэвдэг харьцаа цөл­жилтөөс дутах­гүй гамшиг юм. Өр­хийн тэргүүнээс төрийн тэргүүн хүртэлх үүрэг хүлээ­дэг сүргийн манлай эрчүүдээ мон­гол­чууд үеийн үед тусгайлан хүмүү­жүүлж бэлдсээр ирсэн байх нь. Тэр нь ердөө л цэргийн алба. Томоо хуаранд хэдэн арав, зуугаараа хамт­даа амьдарч есөн шидийн юмтай дасан зохицох сургуулилт хийнэ. Бусдын төлөө өмнүүрээ ганц ма­шин оруулж тэвчдэггүй увайгүй залууст хандаж хэлэхэд шаард­лага гарвал амь насыг чинь ч шид­чи­хээс сийхгүй тийм эх оронд амь­дарч байгаа шүү, та нар. Гудам­жинд үнс хогоо асгаж байгаа этгээд рүү "Болиоч чи, ална шүү чамайг" хэмээн өөрийн эрхгүй хашгир­чихдаг минь коммунизмын хоц­рогд­сон хүмүүжил үү эсвэл цэрэгт явсан "нахаал" зангийн илрэл юм болов уу.

Энэ мэтчилэнгийн илүү занг дээд сургуулиас биш цэргээс л сурсан байх. Аль ч цаг үед амьдрал гэдэг нэг төр­лийн мэргэжил ч байж магад­гүй. Өрх гэр авч явах асуудал нь тэр талын сертификаттай хү­мүүст ха­маа­тай ч юм шиг.

Одоо цэргийн албыг мөнгө төлж ацаг­ладаг болжээ. Цэрэгт явж эр хүн болдог байсан бол "мааний"-гаа төлөөд манин болцгоож байна. Эр, эм нь ялгагдахгүй хар хүү эхнэртээ гологдож, эхэр татан уйлсаар  ээж рүүгээ гүйж очно. Ишш чааваас даа.

Маш хурдтай боловсрол тех­но­­ло­гийг эзэмших, цагаас өрсөж баялагт хүрэх эцсийн зорилго нь ихээ удаан яарамгүй амьдрахын төлөө л юм. Тэгвэл ная, ер наслах хүн ганц хоёр жилээ цэргийн хуга­цаат албанд өнгөрүүлэх юу нь гарзтай байгаа юм. Иргэн ба төр засаг ойрын ашиг алдагдал харал­гүйгээр нийтээр цэргийн албыг заавал хаадаг болгоход манайхан төдийлөн цочирдохгүй. Дээр нь нэ­мээд орчин цаг үе бүр эмэг­тэй­чүү­дийг ч уг албанд хамрагдуулах шаард­­лага гарч байна. Эмэгтэй­чүүд нийгэмд тэгш эрх бүр илүү эрх ч эдэлж болно. Эрхлэгч болохын тулд үүрэг хүлээх нь тодорхой. Үүрэг хү­лээхгүйгээр эрх эдэлнэ гэвэл зү­гээр эрхлэн нялуурахыг л хэлэх байх.

Охид хөвгүүд хамтдаа цэргийн алба хаах нь маш үр дүнтэй, хожим эрүүл нийгэм бий болгоход үнэлж баршгүй ач холбогдол өгдөг гэнэ.

Хатуу догшин цаг уураа дагаад угаа­саа бид зан суртахууны хувьд зуу­даг нохой шиг ааш муутай, хулгайч муур шиг амьдралтай. Энэ маань шинэ нийгэм, соёлт ертөн­цөд амьдрахад саад болж байна. Лав л Улаанбаатар энэ маягаар удаан тэсэхгүй. Манайхан арга хэм­жээ торгууль, цаашлаад нөгөө муу­хай газар луу аваачих хууль л бо­ловсруулаад байх юм. Хэвийн мэт болчихсон амьдралын зарим хэв маяг маань өөр улс орны  эрүү­гийн гэмт хэрэгтний үйлдэлтэй адил­хан байна. Тэгэхээр иргэдээ нас биед хүрэхийн цагт цэрэг гэ­сэн даруухан нэрийн дор сайхан тө­лөв­­шүүлээд бүр зүлгэсэн юм шиг өнгө зүс оруулаад, яралзтал инээ­дэг болгох юмсан. Буу зэвсэггүй зөвхөн гүйж харайдаг, дэг журам сахи­даг зарим нь дутуу боловс­ро­лоо нөхдөг тийм цэрэг байхад л болоо.