“Ярилцъя” шинэ зочинтой хамт таны ширээн дээр очиж байна. Энэ хүн бол МАН-ын нарийн бичгийн дарга Я.СОДБААТАР. Улс төр, хувийн амьдрал, залуу хүний гэрэл гэгээтэй зам мөрийн тухай сонирхолтой яриа бидний дунд өрнөлөө. Дараагийн зочноо би  бизнесийн хүрээнээс сонгосон. Тэр зочны ертөнц ч надад бүхэлдээ халуун дулаан мэдрэмж өгсөн билээ. Дахин уулзатлаа хүлээж байгаарай, уншигчид аа...

-Миний хөтөлдөг “Ярилцъя” буланд та анх удаагаа уриг­даж байна. Өөрийг тань улс төрд ам­жилттай ажиллаж байгаа залуучуудын нэг гэж хар­даг. Их залуугаараа сайд хийж байлаа. Бас то­моохон агент­лаг толгойлж байсан. Одоо намын нарийн бичгийн дар­гаар ажиллаж байна. Тэгж харах бүрэн үндэс­лэлтэй биз дээ?

-Баярлалаа.

-Харин таны хийсэн хам­гийн сүүлийн сонголт жаахан гайхашруулсан?

-Юу билээ.

-Та чинь төрийн ажлыг хойш нь тавьж, улс төрийн амьд­ралыг сонгосон биз дээ. Би хувьдаа залуу­чуу­дын ту­хайд намын ажлыг жаахан хойш  тавиасай гэж боддог юм. Яагаад төрийн сайд байсан хүн ийм сон­голт хийсэн бэ?

-Ер нь бол МАН гэдэг энэ намд би хэт залуугаараа  орсон л доо.

-Хэт залуу гэдэг чинь хэдтэйдээ гэсэн үг вэ?

-20 настай байсан. 1995 онд шүү дээ. Тэр үед П.Жас­рай гуай Ерөнхий сайд байлаа. Оны шилдэг оюутан гэж шал­га­руулдаг байсан юм. Нэг их олон газар ч шилдэг оюутан шалгаруулдаггүй. Засгийн газ­рын төвшинд, Боловсролын яаман дээр дөрөв тавхан хүн шалгаруулна. Анх л шалгарсан оюутнуудыг сургалтын төлбө­рөөс чөлөөлдөг, тэтгэлэг өгдөг ийм үе эхэлж байсан нь тэр. Тэр жил таван оюутан шалга­ра­хад би шилдэг оюутнаар шал­гарсан юм. Шилдэг оюутан бол­лоо. Шагналыг маань Ерөн­хий сайд П.Жасрай гуайтай хамт тэр үед Ерөнхий сайдын зөвлөх байсан Д.Содном гуай гардуулж өгдөг юм. Гардуулж өгөхдөө “Миний хүү ахтайгаа эргэж нэг уулзаарай. Чи бид хоёр адилхан мэнгэтэй юм байнаа” гэж хэлээд намайг үнссэн. Тэгээд удаагүй байтал МАН-ын дэргэд анхны оюутны байгууллага байгуулагдсан. “Тэмүүлэл хөдөлгөөн” гэж.  Тэр үед  залуучуудын холбооны дар­гаар нь У.Хүрэлсүх, Залуу­чууд, эмэгтэйчүүд хөгжил төв гэж байгуулаад Үржин эгч, би оюутны холбооны даргаар нь сонгогддог юм. 90 оноос хойш нам анх оюутан, залуучууд, эмэгтэйчүүдийн байгууллага­тай болж байсан нь энэ. Тэр үед намд чинь жилдээ орж бай­гаа хүн нь гарч байгаа хүнээ­сээ бараг цөөн байдаг байсан тийм үе шүү дээ. Залуучууд их багатай. Б.Даш-Ёндон дарга намын Ерөнхий нарийн бич­гийн дарга байсан үе. Нам ин­гээд оюутны байгууллагатай болохоор шийдсэн.  Зааланд хоёр гурван нөхөдтэйгөө нэр дэвшиж өрсөлдөөд би намын оюутны байгууллагын анхны дарга болсон. Ингээд л энэ нам­тай миний амьдрал хол­богд­сон. Үнэхээр тэр үед бол нам боловсон хүчнээ нэлээн олон талаас нь судалж үздэг. Намын боловсон хүчин судал­даг тэр систем нураагүй бай­сан үе л гэж би үздэг. Яагаад гэхээр миний аав бас энэ намд зүтгэж байсан. Суманд  сумын намын хорооны дарга, дэд дарга, орлогч дарга байсан. Нийг­мийн ухааны чиглэлээр төгс­сөн, Намын дээд төгссөн ийм хүн л дээ. Насаараа энэ намд зүтгэсэн. Аавын нөлөө­нөөс гадна нөгөө талаасаа надад өөрт ч сэтгэлд илүү ойр байсан учраас энэ намд орсон. Ороод ажилласан. 1997 онд залуучуудын байгууллага бай­гуу­лагдсан. Дараа нь 1998 онд оюутны байгууллага нэрээ өөрчилж Ардчилсан социалист оюутны холбоо  (АСОХ) бол­сон. Ахмадын дэргэдэх холбоо байгуулагдсан. Ингээд л на­мын дэргэдэх дөрвөн байгуул­ла­га байгуулагдах түүхэн дун­дуур явсан даа. Тэгээд ажил­лаж байгаад 2000 онд нам сон­гуульд ялсны дараа төрд очих уу гэсэн яриа, саналууд бас гарч байсан л даа. Тэр үед ми­ний хувьд сургууль соёлд явъя, өөрийгөө хөгжүүлье гэ­сэн бодол түлхүү байгаад бай­сан. Тэгээд залуучуудын хол­боо­ныхоо Ерөнхий нарийн бичгийн даргыг хийж байгаад 2004 оноос төр рүү очсон. Үйлд­вэр худалдааны яамны дэд сайд, зөвлөхөөр ажиллаад, да­раа нь МХЕГ-т ажилласан. Товч­хондоо түүх маань энэ. Төрөөс яагаад нам дээр эргээд ир­чихсэн юм бэ гэж та асууж байна. Миний амьдралдаа барь­даг нэг гол зарчим бол хүн энэ сайхан хүний нийгэмд амьд­рахдаа их сайхан олон найз нөхөдтэй явах ёстой гэж бод­дог. Хамт олонтой байгаа­сай, аливаа юманд багийн зарчимтай байгаасай. Энэ амьдрал бол хамтын амьдрал гэж би бодож явдаг юм л даа.

-Таны хүсдэг тэр орчин төрд байхаасаа илүү намд байдаг байх нь  тийм үү?

-Би танд ний нуугүй ярья. Намын 26 дугаар их хурал хуралдахын өмнө манай үеийн залуучууд суугаад ярилцсан юм. Шулуухан хэлэхэд 70-аад оныхон гэж явдаг, тэгээд энэ улс төрд явж байгаа залуучууд шүү дээ. Тэгээд ер нь бид нарын төлөөлөл болж намын албан ёсны удирдлагад нэг нь байвал яасан юм бэ гэдэг санал үеийнхний дотроос гарсан.

-Үе дотроо сууж ярьж байгаад ?

-Тийм ээ, үе дотроо ярьж байгаад. Одоо энэ УИХ-д бай­гаа 70-аад оны төлөөлөл болох за­луучууд  байна, Засгийн га­зарт байгаа залуучууд байна. Бүгд л ярьсан. Нөгөө талаасаа н­а­мын удирлагад ажиллаж бай­гаа удирдлагуудын зүгээс бас гар сэтгэл нийлээд өмнө нь ажил­лаж байсан. Сонгууль дө­хөж байна. Дахиад улс төрд ажил­лаад үзвэл яасан юм бэ гэ­сэн санал бас ирсэн. Тэгээд энэ хоёр саналыг үндэслээд би сонголтоо хийсэн л дээ. Ер нь тэгээд би бас бодож л бай­сан юм. Яагаад залуу хүн гэ­хээр л нэг тийм  албан тушаа­лын амбицтай, намыг дандаа албан тушаалд очдог гишгүүр гэж боддог улсууд юм шиг  га­дагшаа харагдаад байдаг бол­чихов оо гэж. Ийм нэг үнэлэмж  яваад байна шүү дээ. Та өөрөө ч сайн мэдэж байгаа. Энэ сэдвээр олон ч бичиж байсан. Тэгвэл яагаад эргээд үнэхээр намд сэтгэлтэй хүн нь төрийн тэр өндөр албан тушаалыг ор­хиод намдаа зүтгэж болдоггүй юм бэ. Би ингэж л бодсон. Энийг л харуулъя гэж шийдсэн.

-Наадах чинь аятайхан тайлбар байна шүү. Та гоё зугтаж байна ?

-Миний хувьдаа бодсон юм ердөө л энэ. Цаад өөртөө шийд­вэр гаргахад суурь болсон үзэл маань зөвхөн энэ байсан.

-70-аад оныхон гэдэг үе одоо Монголын улс төрд яг байна уу?

-Ер нь үе гэдэг юм хүссэн хүсээгүй байдаг зүйл юм шиг байгаа юм. Монголын улс төрд ч, дэлхийн улс төрд ч, ер нь хүний орчлонд ч үе үеэрээ, яг л ар араасаа цувраад л  нөгөө тогоруун цуваа гэдэг шиг  явдаг юм шиг байна. 40-өөд оныхон байсан. Энэ үнэн. 40-өөд оных­ныг залгаад 50-иад оныхон орсон. Энэ бас үнэн. 50-иад оныхныг залгаад 60-аад оны­хон гарч ирсэн. Гарцаагүй үнэн. 60-аад оныхны араас 70-аад оныхон орох нь бас үнэн.

-Жараад оныхон явж, далаад оныхон эзлэх нь туйлын үнээн гэж үү. Чангахан хэлээч дээ ?

-Бид нарын араас 80-аад оныхон ирж байгаа нь бас үнэн. Тэгэхгүй зарим нэг хүмүүсийн хэлээд байгаа шиг завсрын үе гээд гэнэт 80-аад оныхон байхгүй болоод дундаас нь өөр нэг үе гараад ирдэг тийм жам байдаггүй юм шиг байгаа юм.

-Жараад оны У.Хүрэлсү­хийн л нөгөө тал шиг харагддаг шүү дээ, өө­рөө бол.  Далаад он гээд салгаад чангаах гэхээр бас л хэцүү байна шүү?

-Тийм үү. Ер нь ахмад үе, дунд үе, залуу үе гэсэн алтан хэлхээн дээр энэ нам оршдог юм  л даа. Энэ бол бусад намд байхгүй зүйл. Тэр алтан хэл­хээн дээр тогтсон бичигдээгүй мөртлөө бичигдсэн юм шиг мөрдөгддөг алтан зарчим энэ нам дотор салшгүй явдаг. Нэг ёсны ах дүү гэхээсээ илүү нэгнийгээ хүндлэх, захирах захирагдах ёс гэдэг юмыг энэ нам их олон жил барьж явсан. Энэ алтан зарчим нь бас байх ёстой гэж би боддог . Захирах захирагдах зарчмыг, хүн хүнээ хүндлэх зарчмыг  гажуудуу­лахгүй барьж явдаг. Зарим үед ха­туу үг хэлэх, бухимдах, эр­гээд ойлголцох гээд бусад бүтэц дотор байдаг бүх юм манайд байдаг. Эцсийн дүнд энэ намд болж буй бүх юм эргээд л нөгөө алтан зарчим болсон гурван үеийн алтан хэлхээн дээрээ ирж зогсдог. Энийгээ их сайн мэдэрч, барьж явдаг уч­раас нийгэмд энэ нам нэгд­мэл, цул хүчин гэж хүнд­лэгд­дэг. Тийм ч учраас нийгэм олонхио­роо дэмждэг. Саналаа өгдөг. Энэ нийгэмд ямар ч айлын аавын хүү шударгаар өрсөл­дөөд амжилт гаргадаг, хөдөө­ний тал нутгийн хаана ч төрсөн аавын охид хөвгүүд ямар ч талбарт чадлаа сорьж, ялж гарч ирдэг тэр хөрс нь эрүүл саруул байгаасай гэж би чин сэтгэ­лээ­сээ хүсдэг. Хүний хүсэл мө­рөөд­лийн өмнө элдэв босго тавьдаг, хаадаг, боодог сэтгэл­гээ­нээсээ  салах цаг болсон. Одоо зарим нам нэр дэвшигч­дийнхээ өмнө босго тавиад эхэллээ шүү дээ.

-Наадах чинь юу гэсэн үг вэ?

-Одоо жишээ нь, Ардчил­сан нам бол босго тавиад л нэр дэвшигч нараасаа мөнгө аваад л эхэлчихсэн шүү дээ.

-Танайх ч гэсэн авдаг шүү дээ?

-Манайх одоогоор авахгүй л дээ.

-Авна л даа. Далд л яваг­дахаараа өөр байх?

-Та ингэж бас мушгиад байж болохгүй л дээ. (инээв)

-Та түрүүн тэгш гарааны тухай хөндлөө. Өрсөл­дөөд гарч ирэх тэр хөрс суурийг эрүүл саруул байлгах мөрөөдлийнхөө тухай. Наадах чинь их гоё мөрөөдөл л дөө. Ха­рам­салтай нь улс төрд хэ­рэгж­дэггүй. Нууцгүй хэ­лэ­хэд У.Хүрэлсүх даргыг барааддаг хүүхдүүд, С.Батболд даргын багт харъ­яалагддаг залуус л шат ахиж байгаа нь үнэн. Бизнест ч гэсэн дарга нарын бараа сүр дагаж явж л тендер энэ тэрд орж байна. Залууст нээлт­тэй л гэнэ. Дандаа тэрбумтнуудын буу барь­сан бардам жаалууд хөл тавьж байгаа биз дээ. Гэх­дээ таны мөрөөдөл сай­­хан сонсогдож байна?

-Хоёр гурав л ялгаж хар­маар байгаа юм. Ер нь МАН-д бол хүн илүү меха­низ­маар дамжиж гарч ирдэг. За­луу­чуудын холбоогоор нь дам­жаад ч юм уу. Оюутны байгуул­лагаар нь дамжаад ч юм уу. Мэдээж аль ч нам дотор далд фракциуд, лидер дагасан бү­лэг­лэлүүд байдаг. Гэхдээ хэн нэгэн хүний дагаж явахаасаа илүү том эрх ашгаа барьж яв­сан хүмүүс нь илүү гарч ирдэг. Тухайн хүн дагасан нь тухайн мөчлөгтөө л явдаг болохоос урт хугацаанд явдаггүй.

-Ардчилсан намтай харь­цуулахад танай нам бол залуучууддаа илүү бо­ломж олгож байгаа л даа. Үүнийг зөвшөөрөхөөс аргагүй?

-Үнэн шүү дээ. Гурван үеийн алтан зарчим гэдэг түрүүний хэлсэн тэр тогтол­цоон дээрээ л түшиглэсэн бод­лого явдаг. Бас нөгөө талаас улс төрд зөндөө л түүх үлддэг. Ю.Цэдэнбал даргатай ажиллаж байсан хүмүүс Ю.Цэдэнбал даргатай л холбогддог. Н.Бага­банди даргатай ажиллаж бай­сан нь Н.Багабанди даргатай, Эби даргатай ажиллаж байсан нь Эби даргатай л арга буюу түүхээрээ холбогддог. Энэн шиг одоогийн хүмүүс хүссэн хү­сээгүй намын одооны хоёр дар­гатай л холбогдоно. Гэхдээ нэг юмыг хатуу ойлгох хэрэг­тэй. МАН бол хэдэн даргын толгойн дээр тогтдог нам бас биш. Их сонин бүтэц ш дээ. Дарга нар нь явж л байдаг. Яг тухайн үедээ тэр дарга ар нь байхгүй бол тэр бүтэц байхгүй юм шиг харагдаж, санагдаж л байдаг. Тэр дарга явсны дараа тэр институц нь илүү л бэх­жээд, илүү л чангараад байж байдаг ийм бүтэц. Өнөөдөр манайд даргаас хамааралтай намууд их байна шүү дээ. Лидерээс хамааралтай. МАН бол лидерээс хамаардаг үеэ өнгөрөөчихсөн. Ийм л улс төрийн хүчин.

-Танай намд угаасаа өнөө­дөр лидер байхгүй биз дээ?

-Өнөөдөр манай намд ли­дер байна. Намын дарга, на­мын ерөнхий нарийн бичгийн дарга хоёр хоёулаа лидер. Дээрээс нь манай С.Баяр дарга, М.Энхболд дарга гээд тодорхой лидерүүд байна. Эд бол нийгэмд хүлээн зөвшөө­рөгдсөн лидерүүд.

-У.Хүрэлсүхийг орхи­чи­хов уу даа?

-Ерөнхий нарийн бичгийн дарга гээд би хэллээ ш дээ.

-Би лидерийн тухайд тог­лож асуусан юм шүү?

-Эд бол яах аргагүй хүлээн зөвшөөрөгдсөн лидерүүд. Энэ 200  мянган гишүүнтэй намын удирдлагад гарч ирнэ гэдэг бол яах аргагүй амжилт, нөгөө талаас хувь заяа шүү дээ.

-200 мянга хүрчихсэн үү?

-Одоо 170 гаруй мянга болж байна. Түдгэлзсэн гишүү­дээ оруулбал 200 мянга. 20 гаруй мянган хүн түдгэлзээд төрд ажиллаж байгаа шүү дээ.

-Нөгөө Н.Энхбаярын нам руу явсан хүмүүсийн тоо хэд хүрч байна. Бараг 50 мянга болсон гэж дуул­сан?

-Н.Энхбаярын нам руу ал­бан ёсоор батлахаа өгөөд сайн дураараа явсан хүний тоо 200 гаруй байгаа.

-50 мянган гишүүн гарч очсон гэдэг мэдээ ташаа зүйл үү?

-50 мянган хүн гарахгүй л дээ. Яагаад гэвэл энэ Н.Энх­бая­рын салсан шиг процесс ма­най намд урьд нь явагдсан л процесс шүү дээ. Ерэн оноос хойш Д.Бямбасүрэн гуай манай намаас гарсан. Дараа нь ми­ний мэдэхийн манай Ц.Гомбо­сүрэн сайд тэргүүтэй хэсэг хүн гарсан. Манай намын түү­хэнд хэд хэдэн удаа намын ли­дер болж байсан хүмүүс ингэж  гарч байсан. Гарах гарахдаа нэ­лээн том нийгмийн зүтгэл­тэн, лидер хүмүүсээ дагуулаад гарч бай­сан. Н.Энхбаярыг дагаад хэн гарсан юм бэ.

-Ц.Гомбосүрэн эргэж на­маа самраагүй л дээ. Өө­рийн мөрийг хөөн од­сон. Энэ хүн чинь бол  та нарыг “айлгаж” байна биш үү ?

-Өрсөлдөөн гэдэг хаа ч байдаг зүйл. Гэхдээ “айлгах” хэмжээнд байна гэж харах үн­дэслэл алга даа. Тэгж харагд­сан юм алга л байна. Зарим  сонин хэвлэлээр захиалгат судалгааны дүн их гараад байгаа. Би зүгээр баримт барьж нэг жишээ хэлье. Сүүлийн нэг жилийн хугацаанд явагдсан орон нутагт болсон нөхөн сон­гуулиудийн дүн яаж гарч бай­гааг та жишээ нь мэдэж байгаа юу. Энэ бол ард иргэд яг очиж саналаа өгч байгаа бодит сон­гууль байхгүй юу. Зүгээр нэг су­далгаа биш шүү дээ. Тэр ор­шин сууж байгаа сум, аймаг, нийслэл дээрээ иргэд нь өөрс­дөө саналаа өгч байна шүү дээ. Нийтдээ найман сонгууль өг­сөн байна. Энэ нэг жилийн хуга­цаанд. Тэр сонгуулиудад  одоо­гоор  бүгдэд нь МАН ялаад байна.

-Орон нутагт бол арай гайгүй амьд­ралтай нь, ажил албатай нь МАН-ын л гишүүд байдаг шүү дээ. Ийм орчинд явж бай­гаа сон­гуу­лиудад тэгтэл их ач холбог­дол өгөх хэрэг байна уу?

-Би танд хэлсэн шүү дээ. Ямар нэг судалгаа түшиглэж биш бодит баримт түшиглэж хариулт өгье өө гэж. Хамгийн сүүлд Баян-Өлгий аймагт болсон сонгуульд МАХН-аас манай намд байсан хүн нэр дэвшсэн шүү дээ. Манай намд байсан ахмад ги­шүүүн нөгөө талд ороод МАХН-аас нэр дээр дэвшсэн. Бас л тэндээ бо­ломжийн ажил алба хашиж байсан тийм хүн Н.Энхбаярын намд ороод. Тэгээд МАН-ын нэр дэвшигч 58,6 хувьтай, АН-аас нэр дэвшигч 40,7, МАХН-ын нэр дээр дэвшсэн тэр хүн бол 1,2 хувьтай санал авсан ийм л дүн гарлаа.

-Танай намын рейтинг түүхэн­дээ анх удаа АН-ын дор орсон гэ­­сэн дүн л байгаа. Энэ бас бодитой баримт шүү?

-Янз бүрийн судалгааны байгуул­лагууд судалгаа хийгээд явдаг. Манай нам ч гэсэн сонгууль дөхөж байгаа учраас судалгаа авч байна. Хамгийн сүүлд авсан судалгаагаар бол манай хоёр нам ойрхон явж байна лээ. Хоорондоо нэг их тийм ялгаа байхгүй. Ер нь бол яг тэнцэж байна.

-МАХН-ын рейтинг гэж байна уу, тэр судалгаанууд дотор?

-Байна аа байна. Хоёроос гурван хувьтай рейтинг байна. Тэр рейтинг нь хүмүүсийг төөрөлдүүлэх, хольж хут­гаж ойлгуулах явуургүй арга за­маар түр цаасан дээр буулгасан нэг хоёр хувийн л луйврын асуудал байна.

-Танай нам “Ард түмнээ сонсъё” гэдэг аяныг бүтэн жил хэрэг­жүү­лэв ээ дээ?

-Тийм хоёр жил явлаа.

-Та нар яагаад өөрсдөө идей гар­гадаггүй юм бэ. Ц.Элбэг­дорж намын дарга байхдаа “Ард түмнээ сонсъё” гэдэг аяныг анх  эхлүүлсэн шүү дээ. Энэ уриан дээр чинь бас хэвлэ­лээр янз бүрийн шүүмжлэл яваад байгаа. Шинэ үг олж болдог­гүй юм уу. Би өөрөө АН-ын тэр аяныг эхлэхэд анхны сурвалж­ла­гуудыг нь хийж байсан хүн л дээ. Ард түмэн Ц.Элбэгоржид чихээ нааж байна, Ц.Элбэгдорж ард тү­мэнд чихээ нааж яв­на...гээд л бичиж байлаа. Шууд хүчиндээд л хү­ний юмыг ав­чихаж байгаа ха­раг­­дах юм. Ийм шижигнэсэн за­луу­чууд өөрсдөө юм бодож сэт­гээд, өөрсдөө идей гаргаад ажил­лаж чаддаггүй юм уу. Ич­мээр явдал шүү дээ. Эсвэл танай намд тархитай нөхдүүд байхгүй болсон юм уу?

-Яг аль нь гаргасныг  одоогоор сайн мэдэхгүй байна. Ер нь бол ард түмэн нь нэг. Ард түмнээ сонсч, хий­сэн бү­тээс­нээ сонсгож, бодлогоо тайлбарлаж таниулж байгаа зорилго нь бас нэг шүү дээ. Энд ард түмний эрх ашиг айхтар хохирох, эсвэл ард түмэн эмзэглэх юм юу байгаа юм бэ. Юу ч байхгүй шүү дээ. Ард түмнээ сонсъё гэдэг маань ард түмэндээ зориулаад л авч байгаа  нэршил байгаа юм л даа. Нэршил гэхээсээ илүү агуулга нь чухал байгаа юм. Бид ард түмнээ сонсъё аяныг явуулаад 21 аймаг, 300 сум, 100 гаран хороод, есөн дүүргээр очиж уулзлаа. Уулзахад ард иргэд маань үнэн амьдралаа л ярьж байгаа юм. Тэрэн дотор юу ха­раг­даж байна вэ гэхээр нэг үеэ бодвол хү­мүүсийн ажил амьдрал гайгүй дээ­шилж байгаа дүр төрх бол харагдаж байна. Хоёр­дугаарт, Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн өсөлт харагдаж байна. Гэхдээ бид нар энэ өсөлтийг хөгжил болгож байна уу гэдэг асуудал их анхаарал татсан. Нэг ёсны хүндээ хэр наалдаж байнаа гэдэг асуудал. Бид бүгдээрээ л эдийн засгийн том өсөлт ярьж байна, бүтээн байгуу­лалт ярьж байна. Энэ мэдээж ярих ёстой зүйл байх. Гэхдээ тэр маань мон­гол хүний амьдралд, мон­гол өр­хийн амьдралд хэр наалдац­тай байна вэ. Энийг л судалж яваа юм. Хөгжил гэхээр сайхан зам, өндөр байшинг хэлдэггүй байх л даа. Тэрийг яаж хөгжил болгох вэ гэдэг нь төрд зүтгэж байгаа, улс төрд зүтгэж байгаа, намд зүтгэж байгаа багийнхны бод­логоор гарч ирэх байх. Тийм учраас 2012 оны сонгууль илүү хоорондоо үзэл санаагаараа өрсөл­дөх, явуулах бодлогоороо уралдах ийм сонгууль болоосой л гэж бодож байгаа юм. МАН ирэх 20 жилийн хөгжлийн бодлогоо гаргаж тавьж байна. Олон улсын жишгээр бол бид ирэх 20 жилдээ  улс орноо харъя. Тэгээд дунд хуга­цаан­даа буюу 10 жилдээ харъя. Тэр нь 2021 он байх юм. Тэгээд ойрын дөр­вөн жилдээ яах вэ гэдэг ойрын зорил­тоо тавьсан ийм бодлогын баримт бич­гийг гаргаж тавихаар ажиллаж байгаа юм. Манай нам бол илүү зүүн төвийн, нийгмийн ардчилсан үзэлтэй Социал демократ нам байхгүй юу. Тэгэхээр бид нар  хүн төв рүүгээ, хүн төвтэй хөгж­лийн төлөө нийгмийн зохицуу­лалттай ийм эдийн засгаа ярих ёстой юм. Гэтэл сүүлийн үед улс төрийн бусад хүчнүүд маань манай юмыг их яриад байна шүү дээ. Жишээ нь, “Мон­гол хүн” гэдэг асууд­­­­лыг ярьж байгаа юм. Бид нар “Монгол хүн” гэдэг асууд­лыг 2005 онд анх гаргаж тавьж бай­сан. Манай намын тухайн үеийн Их хур­лаар монгол хүний хөгжлийн бод­лого гэж гаргаж тавьж бай­сан. Дараа нь 26 дугаар Их хурлаа­раа бид нар монгол хүн ирээдүйд ямар байх юм бэ гэдэг таван категор  дээр гар­гаж тавьсан. Сарын да­раа бол өөр улс төрийн хүчин “Мон­гол хүн” гэж аваад яриад явчихаж бай­гаа юм. Тэ­гэхээр энэ байд­лаасаа жаа­хан сал­маар байгаа юм. Үзэл бод­лоо­роо. Үнэ­хээр барууны нам ли­берал нам юм бол энэ нийгмийг, ялангуяа энэ эдийн зас­гийг либералч­лахыг илүү яримаар бай­гаа юм. Бид нар чинь илүү төржсөн эдийн засаг байгуулах гээд байна шүү дээ. Энийг хязгаарлах нь бол уг нь  ба­­руу­­ны нам байхгүй юу. Одоо энэ нэг өг­­­лөө бо­со­ход л төржчих­сөн, төрийн ком­паниуд байгуулагдаад бай­на шүү дээ. Эргээд бид нар чинь хувийн хэв­шил дээр түшиглэсэн нийг­мийн барим­жаа­тай эдийн засгийг байгуу­лаад байна уу гэдгээ эргээд бодохгүй бол болох­гүй байна шүү дээ. Би ингэж бодоод бай­­­­гаа юм. Миний хувийн бодол ийм л байна. 

-Хамтарсан засагтай ийм үед наад яриа чинь яаж тусах бол?

-Хамтарсан засаг гэдэг бол зөвхөн Монголд ч анх удаа байгуулчихсан юм биш шүү дээ.

-Тийм л дээ?

-Дэлхийн олон оронд хамтарсан засаг явж байгаа. Хамтарсан засаг явах­­даа тэр хамтарсан засаг дотор явж байгаа  барууны нам нь илүү  барууны­хаа бодлогын сайн юмыг хийдэг, зүүний нам нь зүүнийхээ бодлогын юмыг сайн хийдэг байгаасай гэж бодох юм. Өнөө­дөр монголд барууны нам байхгүй болчихжээ л гэж би хэлэх гээд байгаа юм. Тэгэхгүй бол хоёулаа өнөөдөр зүү­ний нам болоод, барууны нам байхгүй болчихжээ.

-Наадах чинь үнэхээр эмзэг асуудал  шүү. Та чинь ингэхэд яг Өвөрхангайн хүн бил үү?

-Миний аав тал бол хуучнаар Сайн ноён ханы одоогоор Өвөрхангай айм­гийн Бат-Өлзий сум, Архангай аймгийн Эрдэнэбулган сумын цаад суварган цэнхэр хайрхны өврийн улсууд л даа. Ерөнхийдөө Архангай, Өвөрхангайн заагийн улсууд гэсэн үг. Миний ээж тал бол Өвөрхангай айм­гийн Хархорин. Миний өвөө таван нас­тайдаа Эрдэнэ зуу хийдэд шавилан суугаад, сүүлд нь 90 онд Эрдэнэ зуу хийд сэргэсний дараа ловон лам, хамба лам, дэд лам нь байсан. Миний аавын өвөө болох хүн бол Сайн ноён хааны 1911 онд цэрэг босгоход голлож байсан дэд жанжин байсан Цэвээнжав гэж хүн байсан. Цэвээнжав гэж гүн цолтой хүн байсан. Миний ургийн овог бол гүн гэсэн овогтой. Миний аав талын хүмүүс дандаа л төрд зүтгэж явсан байдаг. Ээж талынхан шашны талын хүмүүс бай­сан юм шиг байгаа юм. Би Өвөрхангай аймгийн Хархорин суманд 10 жилийн сур­гууль төгссөн. Хархорин суманд хүүхэд насаа өнгөрөөж, Орхон голын дэн­жид тоглож өслөө. Нэг ёсны их хаадын нутаг шүү дээ. Дотроо бол бахархаж л явдаг.

-Их онц сурдаг хүүхэд байсан гэсэн?

-Би тэрийгээ нэг их ярьдаггүй ш дээ. (инээв) Өөрийгөө магтсан болчих­но гэж бодоод. Хүний амьдрал хүүхэд наснаасаа л шийдвэрлэх мөчүүдтэй тулгарч байдаг юм шиг санагддаг юм. Яагаад вэ гэхээр би жаа­хан байхдаа л шийдвэрлэх мөчүүд­тэй тулгарч, өөрөө тэрийгээ шийдэж явсан. Яагаад ч юм намайг хүүхэд байхад манай сургуу­лийн багш нар зориуд тусгайлан бэлтгэ­сэн. Учир нь тэр үед МУИС-д Б.Бат­цэнгэл гэдэг хүүхэд 16 настай орж шуу­гиан дэгдээж байлаа. Тэрнээс болоод багш нар маань ийм шийдвэр гаргаж санал тавьсан. Багаас минь үеийнх­­нээс маань илүү хичээл үзүүл­дэг, анги алгасуулна гэж ярьдаг ийм байсан. Ганболд гээд эрхлэгч байлаа, манай сургуульд.   Тэгээд ер нь бол үе дот­роо яагаад ч юм сондгойроод явчих­сан. Миний төрсөн ах надаас хоёр ах л даа. Ах маань бас математик, физикээр явдаг. Би дагаад математик физикээр явдаг ийм болсон. Намайг дөрөвдү­гээр ангид байхад “Тимурчууд” гэж хөдөл­гөөн байгуулаад, би тэр хөдө­л­­гөөний дарга болсон. Манай ангийн­хан сумын­хаа настай хүмүү­сийн модыг хөрөөдөж өгдөг. Аяга шаазанг нь угааж өгдөг бай­сан. Ийм нэг сонин анги болж бүгдээ­рээ төлөвшсөн л дөө. Одоо бид нар ан­гиа­раа сайн явдаг. Ан­гиараа шүү. Тэгээд бид хоорондоо ярьдаг юм. Тэр хөгшчүүлийн маань буян байхаа гэж. Тэгээд би “Тимур­чуудын хөдөл­гөөн”-ийг ахалдаг байж байгаад 1987 онд Монголын пионер сурагчдын “Зал­гамж­лагч” зургадугаар чуулган гэж бол­сон.Тэр чуулганд ирж би Монголын төв зөвлөлийн тугийг барьж, Залгамж­лагч зургадугаар чуул­ганы удирдла­гад сонгогдож ажилласан. Долдугаар ангид ордог намар байсан. Тэр үеэс эхлээд л Монголын пио­нерын байгуул­лагын бүх шагналыг авсан. Алтан меда­­лиас нь эхлээд бүг­дийг нь. (инээв) Тэгээд улсын хэм­жээнд бол­дог бүх хурал зөвлөгөөнд нь явдаг. Зурга­дугаар ангид байхдаа “Пионерын үнэн” сонинд тал нүүр ярилцлага өгч байлаа.

-Ямар гоё дурсамж вэ?

-Гоё байгаа биз дээ. (инээв) Нээ­рээ хөөрхөн дурсамж санагддаг ш дээ. Тэгээд дараа нь наймдугаар ангидаа аймгийнхаа математикийн гүнзгийд очиж суралцлаа. Манай аав Есөнзүйл сумын намын даргаар яваад Хархо­ри­ноос холдсон. Тэгээд аймаг орж мате­матикийн гүнзгийд сурсан. Манай багш Баярцогт гэж багш байсан. Би дотуур байрандаа хоёр цагт хичээлээ тарж ирээд ундандаа орчи­хоод орой найман цаг хүртэл матема­тик л үздэг байлаа. Нэг ёсондоо би наймдугаар ангидаа ес, аравдугаар ангийн бүх математик, физикээ үзээд дуусчихсан. Тэгээд ес, аравдугаар ангид орсон чинь үеийнх­нээсээ түрүүл­чихсэн. Тэгээд л улсын олим­­пиадад явдаг ийм л хүүхэд бай­сан. Би ес, аравдугаар ангид байхдаа улсын 26, 27 дугаар олимпиадад хоёу­ланд нь оролцсон. Ингээд аравдугаар анги төгсдөг жилээ улсын матема­тикийн олимпиадад оролцож байхад тэр үед ШУ-ны ака­демийн ерөнхий­лөгч байсан Чадраа гуай очиж сургуу­лийн урилга өгөөд, тэ­гээд конкурс­тээгүй сургуульд ор­сон. ШУ-ны ака­де­мийн дэргэд Техно­логийн дээд сур­гууль гэж байгуулаг­даж тэр сургуульд орсон л доо. Тэгээд тэр сур­гуулийн анх­ны 30 хүүхдийн нэг болсон түүхтэй. Тухайн жилийн мате­матик, хими, физикийн олим­пиадын эхний арван хүүхэд байлаа. Тэр үед шинж­лэх ухааны академийн дэргэд жаахан тийм лидер хүүх­дүүдийн сур­гууль бай­гуулах гэж анх­ны оролдлого хий­сэн нь тэр л дээ. Бид нарыг ч акаде­мийн хүүхдүүд гэж нэрлэдэг байлаа ш дээ. Одоо Монго­лоос найм есөн хүн “Майкрософт”-д  ажиллаж байгаа юм уу даа. Тэрний анхны тав нь манай ангийн хүүхдүүд. “Майк­рософт”-ын хэлтсийн дарга Бат-Өлзий гэж залуу ирж Монголд “Майк­рософт”-г оруулж ирэх гээд яваад ­байгаа биз дээ. Тэр залуу гэхэд манай ангийн хүүхэд. Японд анхны долоон хүүхэд явсан. Бүгд манай анги. Японы алдартай брэнд компаниудад ажиллаж байгаа анхны монгол инженерүүд  манай ангийн залуучууд. Бид нар гучуулаа гадагшаа гарч бай­сан. Одоо энэ Монголын “Скайтел” компани, “Очир төв”, “Алтай трейдинг” гээд тол­гой компаниудын гүйцэтгэх захирлууд дандаа манай ангийн залуучууд. Надаас бусад нь дандаа бизнесээр, зарим нь  мэргэжлээрээ явсан.

-Сургуулиа төгсөөд яав?

-Би сургууль төгсөөд ШУ-ны ака­де­мид дөрвөн жил гаруй ажилласан. Академийн хоол идсэн дээ. Жаахан эрдмийн ажил хийсэн.

-Уйтартай газар байх, тийм үү?

-Маш сонирхолтой газар. Тэндээс би хүн болох, аливаа юманд жаахан шинжлэх ухаанч хандах гэж оролддог, юмыг ул суурьтай, цаад мөн чанарыг нь ойлгох гэж оролддог арга барил олж авсан юм болов уу гэж боддог. Нөгөө талдаа Монголын алтан үеийнхэн гэж хэлж болох үеийнхэн намайг очиход шувтрах талдаа орж байсан байх л даа. Гэхдээ Ширэндэв гуай, Доржханд гуай, Батмөнх багш, Содном гуай, Цэрэн гуай, том Намсрай багш, Чадраа багш гээд манай томчууд ид байсан үе. Эд нарынхаа л гараар орсон хүүхэд шүү дээ. Дараа нь Сингапурт суралцаж хэл жаахан сурсан. Ирээд Удирдлагын академи төгссөн. Одоо докторантурт сураад хэдэн жил болж байна. Ийм шив дээ. 

-Сонсч байгаагүй намтар түүх сонслоо. Сайхан байна. Тэс өөр замаар явж болох байсан залуу намын хүн болжээ.  Өөр танаар сүүлийн үеийн сонин юм юу байна.  Хэвлэл мэдээллээр хэр их бичиг­дэж байна. Улс төрийн­хөн гүтгэгд­чилээ л гээд сууж байх болсон байна шүү дээ?

-Хүн бол өөрөө л хувь заяаныхаа сонголтуудыг хийж байгаа юм л даа. Улс төрд явах уу, төрд явах уу, эсвэл нийгмийн төлөө ТББ-уудаар явах уу, хэвлэл мэдээллийн салбарт ажиллах уу, бизнесийн салбарт ажиллах уу гэдэг хувь хүний өөрийн л сонголт шүү дээ. Яахав, зарим үед мань мэт шиг хүмүүс сонголт гэхээсээ илүү хамт олон, найз нөхөд, багийн зарчмаа бариад явдаг тохиолдлууд ч бас бий. Тэгээд яахав дээ, улс төрд явж байгаа, төрд явж байгаа хүн бол ялангуяа ардчилсан нийгэмд нэг эд эс нь болоод явж байгаа хүн бол шүүмжлэлийг сонсч байх ёстой. Би нэг л зүйлийг боддог юм. Ар гэр, аав ээж рүү минь битгий их ороосой гэж.

-Хүмүүс ийм сэдэв дээр үнэхээр эмзэг байдаг бололтой. Таны аав ээж рүү бас ордог хэрэг үү?

-Яагаад тэгж хэлдэг вэ гэхээр манай аавыг Янгуг гэдэг юм л даа.

-Ямар утгатай нэр юм бэ?

-Буян арвижих, даллага авахуулах гэсэн утгатай Төвд нэр. Энийг мэ­дэхгүй хүмүүс нь хятад гээд байгаа юм. Миний хоёр тал гэхэд нэг нь үнэ­хээр Монголын төв халхын шашны төв Эрдэнэ зуу хийдийн удмын л хүн. Нөгөө талаасаа би Сайн ноён хан, их сайн яривал тэр үед гүн цол авна гэдэг бол алтан ургийн л улсын хэлхээ гэж ярих байх. Улайн цайм удам угсааг минь хөндөж гүжирдэхээр хүн удмаа хамгаалж хэлэхээс өөр аргагүй болдог юм байна. Түүнээс биш би ийм зүйлээ олон нийтэд ярьж байгаагүй.

-Таныг бас эрлийз гэж гүжирд­дэг хэрэг үү?

-Тийм.

-Та яасан эмзэг юм бэ. Монголд эрлийз гэж гүжирдүүлээгүй хүн байхгүй шүү дээ?

-Тийм л дээ. Гэхдээ намайг сон­гуульд нэр дэвшиж байхад хүртэл ийм юм гаргаж цацсан. Тэр үед манай Гандантэгчинлэн хийдийн хамба багш чинь миний их ойрын хүн л дээ. Багш минь очиж Ян гэдэг нь буян, Гуг гэдэг үг нь дэлгэрэх гэсэн үг. Монголоор бол буян дэлгэрэх гэсэн үг гэж тайл­барлаж өгч байсан юм. Би юу гэж хэлэх гэж байна вэ гэхээр аав ээж рүү минь орохоор их хэцүү байдаг. Миний хоёр хөгшин хоёулаа амьд сэрүүн байна. Тэд нар минь сэтгэл санааны хувьд их өөр байдаг. Түүнээс биш өөртэйгөө холбоотой юман дээр алдаа оноо байвал би сонсоно. Өнгөрөөнө. Гэвч зарим юманд 80 хувь нь бараг  гүтгэлэг гарах юм даа.

-Өвөрхангай аймагт ч ширүүн өрсөлдөөн болдог байх шүү?

-Яах вэ, Өвөрхангай бол өөрөө төв халхын төв нутгуудын нэг.

-АН-ын супер баячуудад ялагд­чих­сан уу?

-Үгүй, яахав ээ ард түмэн бол надад өндөр санал өгсөн л гэж би боддог. Намайг  жаахаан залуу яваад  очиход л манай нутаг  46,7 хувийн санал өгсөн юм шүү дээ.

-Өндөр санал өгчээ?

-Өндөр санал өгсөн. Гэхдээ ард тү­мэн энэ удаа тэд нарыг сонгосон. Одоо­­­гийн байгаа дөрвөн гишүүнийг сон­­госон. Сайн ажиллах хэрэгтэй. Ард түм­­ний итгэлийг авсан юм чинь. Би дөн­гөж гучин хэдхэн настай очиж өр­сөлд­­сөн юм шүү дээ. Бусад нь дандаа 40, 50 хүрчихсэн хүмүүс. Бас л бүгд ний­гэмдээ хүндлэгд­чихсэн, бизнесийн сал­барт амжилт олчихсон ийм улсууд байсан.

-Одоо өрсөлдөх үү?

-Ер нь сонгуульд өрсөлдөнө гэдгийг хувь хүний асуудал гэхээсээ илүү, нам гэ­хээсээ илүү сонгуульд яах гэж өрсөлд­дөг вэ гэдэг асуудал байгаа юм. Юу хэлэх гээд байна гэхээр нэгдү­гээрт, сонгуульд өрсөлдөнө гэдэг бол төрд зүтгэнэ гэсэн үг. Юм хийнэ гэсэн үг. Хоёрдугаарт, улс төрийн намд хүн харъяалагдаж байгаа бол улс төрийн намын дүрмэнд нь захирагдах  ёстой. Тэр намыг бас өөрөө чөлөөтэй сонгож байгаа шүү дээ. Гэсэн ч хүн улс төрийн намд орсноороо зарим эрхээ хасуул­даг юм. Тэр утгаараа юу хэлэх гээд байна гэхээр нам ялах ёстой. Аливаа улс төрийн хүчний үндсэн юм бол сонгуульд ялж, бодлогоо хэрэгжүүлэх шүү дээ. Тэгэхээр энэ хоёрын уулзвар дээр тэр хүн, тэр хувь хүнд дэвших боломж байна уу үгүй юү. Энэ уулзвар дээр л сонголтоо хийх ёстой гэж боддог. Тийм болохоор бодож л байна.