-Сонгуулийн хуулийн өөрчлөлт яагаад бүх нийтийн санал асуулга руу яваад орчихсон бэ? Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос гарсан ажлын хэсгийн түвшинд одоо яг ямархуу байр суурь дээр байна?

-Анх ажлын хэсгүүд байгуулагдаад зөвшилцөлд хүрэхэд л З.Энхболд гишүүний гаргаж тавьсан санал л даа. Хэрвээ ойлголцохгүй бол бүх нийтийн санал асуулгаар шийдэх үү, яах вэ гэж. Тухайн үед МАН-ынхан тэр саналыг хүлээж аваагүй. Гэтэл одоо өөрсдийн байгаа нөөц, хэвлэл мэдээллийг ашиглаад ард иргэдийн тархийг бүрэн угаачих бололцоотой гэж үзсэн юм болов уу, ард нийтийн санал асуулга явуулья л гэж байна. Манай намаас тавьж байгаа санал бол тооноосоо илүү агуулга дээр ярьж байгаа. Гол үндэслэл нь 2008 оны сонгуулийн үр дүн, үүнээс үүдсэн долдугаар сарын 1-ний үймээн бол сонгуулийн луйвар, булхайтай холбоотой, сонгогчдын санал парламентад бүрэн дүүрэн тусахгүй байгаатай холбоотой. Тийм учраас энэ асуудлыг шийдэх хоёр арга зам байна.

Нэгдүгээрт 1992 онд тогтоосон тойргоо шинэчлэн зохион байгуулах ёстой юм биш үү, тэгэхгүй бол хүн амын төлөөлөл маань УИХ-д бүрэн тусч чадахгүй байна. Зарим тойрогт 30 мянган хүнтэй, 15000 орчим сонгогчтой, тэднээс 5000-ынх нь саналыг авсан байхад УИХ-д сонгогдоод гараад ирдэг. Гэтэл Улаанбаатар хотын зарим тойрог 200-300 мянган хүнтэй, сонгогчдынх нь тоо 150-160 мянга болж байна. Энэ харьцаа чинь хэтэрхий хол зөрүүтэй байна. Ний нуугүй хэлэхэд УИХ-аас гарч байгаа шийдвэр ард түмний төлөөллийн эрх, шударга байдал гэдэг шалгуурыг давахаа болилоо. Нэг хүн ардаа 200 мянган хүний санаа бодлыг тээж байхад өөр 10 гишүүн нийлээд ч ард нь байгаа хүмүүсийнх нь төлөөлөл тэр нэг хүнийхтэй дүйцэхгүй байна шүү дээ. Гэтэл УИХ дээр арван гишүүн нийлээд тэр нэг хүний саналыг юу ч биш болгож байна. Энэ нь улс орны хөгжил, олонхийнхоо төлөөллийн эрхээр шийдвэр гаргах ёстой гэдэг ардчиллын гол зарчмыг эвдээд байна. Хуульчлагдсан, гэхдээ шударга бус замаар цөөнх нь засгийн эрхийг авдаг, шийдвэр гаргадаг хэлбэр лүү орчихлоо. Үүнд л Улаанбаатар хотын сонгогчид бухимдаад байна. Өөрсдийнх нь санал жин дардаггүй, шийдвэр гаргалтад нөлөөлдөггүй учраас.

Тиймээс хэрвээ мажоритари хэлбэрээр сонгуулиа явуулах гэж байгаа бол тойргоо шинээр зохион байгуулья, тойргоо шинээр зохион байгуулахгүй бол пропорционалийн элемент рүү шилжье гэдэг хоёр л сонголт байгаа юм. Гэтэл МАН алийг нь ч дэмжихгүй байна. Пропорционалийг дэмжихгүй, тойргоо ч дахин хуваарилахгүй, одоо байгаа 26-гаа голоор нь хоёр хуваагаад 52 тойрог болгочихьё гээд 24:52 гэдэг тоо руу шахаад байгаа. Тиймээс ойлголцолд хүрэхгүй байгаа маргаанаа хагалахын тулд ард нийтийн санал асуулга руу явж байна л даа. Хэрвээ ард нийтийн санал хураалт руу явах гэж байгаа бол “Тойргийг дахин хуваарилж хүн амын тоогоо тэнцүүлэх үү, тэнцүүлэхгүй гэвэл мажоритариар явахгүй шүү” гэдэг энэ асуултаа л тавина. Түүнээс биш дан тоо тавихгүй.

-Тэгвэл танай намын бүлэг яагаад үүнийг Үндсэн хуулийн өөрчлөлт рүү чирээд байгаа юм бэ?

-Хоёр нам хамтарч Засгийн газар байгуулахдаа 10 зүйлийн тохироо хийж, гэрээ байгуулаад гарын үсэг зурсан байгаа. Эхний дөрвөн зүйл нь хагас дутуу биелсэн байна. Ашигт малтмалын хуульд өөрчлөлт оруулах, иргэн бүрт байгалийн баялгаас хувь хүртээх энэ тэр асуудлууд нь Хүний хөгжлийн сангаараа дамжаад хагас дутуу явж байгаа. Том уул уурхайн хөтөлбөрүүд явахаар ажлын байр нэмэгдүүлэх, амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх гэсэн зорилтууд нь хагас дутуу, эхлэл төдий байна. Гэхдээ энэ нь зүгээр тэнгэрийн тоо л яваад байгаа болохоос биш газар дээр бууж ирсэн үр дүн бол байхгүй шүү дээ. Гэтэл Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийг шинэчлэн зохион байгуулах, Сонгуулийн хууль, Улс төрийн намуудын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах, Төрийн албыг шинэчлэх гэсэн том шинэчлэлүүд нь нэг ч алхам яваагүй. Засаг захиргааны нэгжийн өөрчлөлт, Сонгуулийн тогтолцоотой холбоотой асуудал нь зарим талаар Үндсэн хуулийн өөрчлөлттэй холбог­доод, “пропорциональ тогтолцоог оруулж ирэх нь Үндсэн хуулиар хязгаарлагдмал” гэж зарим нь яриад байна. Ийм яриа явж байгаа тохиолдолд Үндсэн хуулийнхаа өөрчлөлтийг ярих ёстой, Үндсэн хуулийн өөрчлөлт дотор наад тогтолцоотой холбоотой асуудал нь явах боломжтой юм.

-Бүлэг дээр тэгээд дэмжигдсэн үү?

-Хоёр талаас нь ярьж байна. Мэдээж ард нийтийн санал асуулгаар шийдэхийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ энд зөвхөн тоо асуух биш, сонгуулиа яаж явуулах тухай биш, Үндсэн хуулийн асуудлуудаа цугт нь явуулж шийднэ. Үүнийг дагаад ийм зөвшилцлийг хийж чадахгүй байгаа Засгийн газар, Ерөнхий сайдтай хариуцлага тооцох ёстой гэдгийг ч ярьж байна. УИХ ард түмнээс авсан мандатынхаа эрхийг хэрэгжүүлж чадахгүй, ард түмнээс мандат аваагүй МАН-ын Удирдах зөвлөлд эрх мэдлээ шилжүүлж байгаа бол “Хууль тогтоох эрх мэдэл УИХ-д хадгалагдана” гэсэн Үндсэн хуулийн зүйл заалт хүртэл зөрчигдөж байна. Тиймээс УИХ-ын шийдвэрийг УИХ-ын гишүүд гаргаж байна уу, МАН-ын Удирдах зөвлөл гаргаж байна уу гэдэг хил заагаа тогтоо. Энэ хил заагийг тогтоож чадахгүй байгаа бол МАН-ын даргын асуудлыг ярья. Ийм асуудал дээр зөвшилцлийг хангаж чадахгүй байгаа бол тэр хүн намаа удирдаж чадаж байна уу, хамтарсан Засгийн газрын гэрээг байгуулсан нам нөгөө талд байна уу, үгүй юу гэдэг асуудал яригдана. Тийм учраас Ерөнхий сайдын төвшинд хүртэл асуудлыг хөндөх ёстой юм байна.

-Ерөнхий сайдыг огцруулах ёстой гэдэг Э.Бат-Үүл гишүүнийн саналыг та дэмжиж байгаа хэрэг үү?

-Бичиг цаас нь гараагүй байгаа учраас гарын үсэг зураагүй байна. Гэхдээ адил байр суурьтай байгаа. С.Баяр гэдэг хүн энэ амлалтуудыг өгөөд гарын үсэг зураад хамтарсан Засгийн газрыг байгуулсан. Гэтэл С.Баярынхаа хэмжээнд байж чадахгүй бол С.Батболд гэдэг хүн хамтарсан Засгийн газрын гэрээний хариуцлагыг хүлээж чадахгүй. Тийм учраас С.Батболдод ч эргэлзэж байна, МАН-д ч эргэлзэж байна. Энэ 10 зүйл гэрээ чинь хэрэгжих юм уу, үгүй юу. Хэрэгжихгүй гэж байгаа бол дараагийнхаа асуудлыг ярья.

-С.Баяр хамгийн сүүлд ярилц­лага өгөхдөө “Манайх парла­ментын засаглалаараа явья гэ­вэл про­порционалийг авах ёстой, гэхдээ манай намын бүлэг мажоритарийг дэмжиж байгаа” гэсэн байна лээ. Тэгэхээр С.Баярын ч гэсэн байрь суурь хэвээрээ байгаа гэж үзэх үү?

-Одоо бол С.Баяртай ярих асуудал байхгүй, түүний хэлсэн үг хувь хүний л байр суурь болж хувирч байна. Гэрээ байгуулж байх үед С.Баяр намын дарга байсан. Одоо тэр үг, тэр хариуцлага С.Батболдын нуруун дээр байгаа. С.Батболд гэдэг хүн тэр хариуцлагаа авч явж чадаж байна уу, үгүй юу л гэдэг асуудал. Үнэхээр нам дотроо эрх мэдэлгүй болчихсон шалдан Ерөнхий сайд юм бол энэ Засгийн газар, энэ Ерөнхий сайдыг байлгахын тулд Ардчилсан нам ачаа үүрэх шаардлага байхгүй.

-МАН-ын дарга өнгөрсөн хугацаанд Сонгуулийн хуулийн талаар өөрийн байр суурийг хэлж байсан удаа бий юу? Гацаж гацаж хамгийн сүүлд “намын байр суурь” гэдгээр халхавчлаад 24:52-ийг гаргаж ирсэн юм биш үү?

-Бүлгийнхээ, Удирдах зөвлөлийн­хөө шийдвэрийг дагаж л үг дуугарсан болохоос биш намын дарга гэдэг үүднээсээ энэ гэрээг хэрэгжүүлэх тал дээр нэг ч үг дуугараагүй. Өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлчихээр нам доторх хуваагдал нь ил гараад, С.Батболд өөрөө хэн ч биш гэдэг нь харагдчих гээд байгаа учраас улс төрийн позициос айгаад хатуу байр суурь илэрхийлж чадахгүй, нөгөө намтай байгуулсан тохироо руугаа чирж чадахгүй байна. Тэр тохироо руугаа л чирж явж чадахгүй бол энэ засаг дээр суугаад Ерөнхий сайд хэмээж, Ардчилсан намыг алах хэрэггүй байхгүй юу, ний нуугүй хэлэхэд. Тохироо чинь биелэгдэхгүй юм бол Ардчилсан нам С.Батболдыг Ерөнхий сайд байлгахын төлөө явж байгаа биш шүү дээ. Асуудал шийдэхийн тулд явсан. Нэгэнт асуудал шийдэгдэхгүй бол бид таныг Ерөнхий сайд байлгахын тулд дэмжих бололцоогүй байна гэдгийг намынхаа хувьд ч ярих цаг болсон гэдгийг манайхан ярьж байгаа. Би ч бас тийм байр суурьтай байна. Яах нь вэ, харья.

-Ардчилсан намын дарга тэгвэл энэ асуудлаар байрь сууриа хэлсэн юм уу? Ажлын хэсгийнхэн “Намын дарга нар байр сууриа хэлэхгүй болохоор асуудал явахгүй байна” л гэдэг байсан?

-Ардчилсан намын дарга бүлэг дээрээ ч тэр, гадагшаа ч байр сууриа илэрхийлээд 50:26 дээр хатуу байгаа. 50:26-гаас буулт хийнэ гэдэг бид долдугаар сарын 1-нээс сургамж аваагүй, сонгуулийн шинэчлэл хийх амлалтаасаа ухарч байна гэсэн үг гэдгийг бүлэг дээрээ хатуу хэлж байгаа. Харин ийм байр суурь нөгөө намын даргаас харагдахгүй, парламентын бүлэгтээ ч биш, гадна байгаа хэсэгтээ хөтлөгдөөд л явж байна шүү дээ.

-Гэрээг УИХ дахь хоёр намын бүлгээс ажлын хэсэг гарч байгуулсан, тийм үү?

-Тэгсэн. Энэ гэрээн дотор У.Хүрэлсүхийн нэр байхгүй. Гэтэл өнөөдрийн МАН-ын энэ бүх тоглолтыг У.Хүрэлсүх хийж байгаа бол С.Батболд гэдэг хүн албан ёсоор ажлаа У.Хүрэлсүхэд өгөөд гэрээний нөгөө талд тэр хүнээ оруулж ирэх хэрэгтэй. Эсвэл гэрээний нөгөө талд явж байгаагийнхаа хувьд У.Хүрэлсүх гэдэг хүнийхээ хийж байгаа улс төрийг зогсоодог ч юм уу, ямар нэг арга хэмжээ авах ёстой. Тэгэхгүй бол Ардчилсан нам хэнтэй зөвшилцөл хийж байгаагаа ойлгохоо больчихоод байна. Энэ ойлголтын чинь түлхүүр нь хоёр намын дарга, парламент дахь намын бүлгүүд байх ёстой атал савнаасаа халиад гарчихлаа.

-УИХ-ын шийдвэр гэдэгт УИХ дахь МАН-ын бүлэг ч бас орно. Гэтэл МАН-ын бүлэг УИХ-ын ажлын хэсгээс оруулж ирсэн тэр 50:26-г анхнаас нь дэмжсэн үү?

-Хоёр намын бүлгээс санал гарч ойлголцолд хүрээд 50:26 руу явсан юм. Манай санал бол 100 хувийн пропорциональ байсан. МАХН гэдэг нэртэй байхдаа энэ нам 50:26 гэдэг хувилбарыг оруулж ирсэн, одоогоос жил гаруйн өмнө. УИХ-д өргөн баригдсан хоёр хуулийн төсөл хоёулаа пропорциональ байсан. Гэтэл МАХН “100 хувийн пропорциональ руу явж болохгүй байна, иргэдийн шууд сонгох эрхийг тодорхой хэмжээнд хадгалаад, орон нутгийн төлөөлөл энэ тэрийг тооцоод одоо байгаа 26 тойргоо үлдээе” гээд 50:26-г оруулж ирсэн шүү дээ. Тэр нь цаад намаасаа дэмжлэг аваад орж ирсэн хувилбар. Тэр чиглэлийн дагуу УИХ-аас байгуулагдсан ажлын хэсэг жил тойрон ажиллаад, хувилбараа оруулж ирээд, хууль тогтоох үйл явц нь яваад, эхний шатууд дуусчихсан байхад МАН-ын Удирдах зөвлөл шийдвэр гаргаад УИХ-ын бүх ажлыг нураалаа. Ингээд харахаар хууль тогтоох эрх мэдэл УИХ-д байна уу, эсвэл МАН-ын Удирдах зөвлөлд байна уу гэдэг асуулт гарч, өнөөдөр тэр нь Үндсэн хуулийн хэмжээний маргаан болоод явж байна. Хууль тогтоох эрх мэдэл УИХ-д хадгалагдана гэдэг Үндсэн хуулийн заалт будаа болж байна. Э.Бат-Үүлийн хэлээд байгаа үнэн шүү дээ. УИХ яаж ажиллахыг МАН-ын Удирдах зөвлөл шийдэж байгаа бол одоо УИХ-д байгаа МАН-ын бүлгийн гишүүд мандатынхаа асуудлыг ярь. Тойрог дээрээ эргэж очоод “Би та нарыг төлөөлж шийдвэр гаргах эрх мэдэл аваагүй юм байна, намын Удирдах зөвлөл энэ эрхийг эдэлж байна. Тиймээс та нар одоо намайг сонгох уу, тэднийг сонгох уу гэдгээ шийд” гээд нөхөн сонгууль явуулдаг ч юм уу. Асуудлаа шийд. Тэгэхгүй бол ард түмнээс мандат авчихаад хууль тогтоох эрх мэдлээ хэрэгжүүлж чадахгүй, сайн дуруураа Удирдах зөвлөлдөө эрхээ шилжүүлчихсэн байгаа энэ гишүүдийг яах юм. Утгаа алдаад байна шүү дээ.

-МАН доторх хагарал юунаас үүдэлтэй, хаанаа байгаа юм? Парламентын дотор уу, гадна уу?

-Аль алинд нь. МАН-ын нэг муу арга барил байдаг юм. Сонгуулийг мажоритариар явуулаад, тойрог дээр нэг нэг хүн аваачиж тавиад, нам нь өөрөө тэднийхээ ард нуугдчихдаг. Тэгээд сонгууль өнгөрөнгүүт тэр хувь хүмүүсээ дарж аваад, нам нь өөрөө амилаад Удирдах зөвлөл нь бүх хүмүүсээ хүүхэлдэй шиг дуртайгаар хөдөлгөж байдаг. Тийм учраас сонгууль болохоор нуугдчихдаг энэ намыг ил гаргахын тулд нам нь өөрөө сонгуульд ор гэж байгаа юм. Тэгэхгүй бол МАН энэ башир аргаараа 20 жил амьдарлаа. Намынх нь нэр хүнд унаад, сонгогчид өөр сонголт хийх эрмэлзэлтэй болоод ирэнгүүт өөрөө алга болоод “Танай нутгийн хүн, ийм ч мөнгөтэй, тийм ч чадалтай. Тэрний, энэний хүүхэд” гэж хувь хүн аваачиж сонгуульчихаад, дараа нь тэр хүн нь юу ч шийдэхгүй, “Намын удирдах зөвлөл шийдэж байна” гээд явдаг. Пропорционалиар сонгуулиа явуулж байж л энэ хувь хүний ард нуугдаж байгаа намыг ил гаргаж ирнэ. Хэрвээ Удирдах зөвлөл чинь асуудлаа шийддэг юм бол танайх намаараа очиж сонгуульд ор гэдэг асуудлыг бид тавьж байгаа. Энэ нэг зорилго.

Хоёрдугаарт, МАН дотор яах аргагүй нэг шинэ давалгаа үүсчихээд байна. Уул уурхайн шинэ мөнгө, уул уурхайн мөнгөөр угжуулсан шинэ хүн хоёр МАН дотор хүчээ авч байна. Тэдэнд улс орны хөгжлийн цэгцтэй бодлого, итгэл үнэмшил, улстөрчийн ёс зүй байхгүй, мөнгөөр бүгдийг худалдаж авч, айлгаж, болохгүй бол хүч хэрэглэж болно гэсэн бодолтой, увайгүй характертай. Ийм характертай хэсэг нь нам дотроо зүгээр л самарч байна шүү дээ. Уул уурхайн шинэ мөнгө гэдэг нь бохир мөнгө, уул уурхайн мөнгөөр угжуулсан шинэ хүн гэдэг нь бохир хүн. Дуртай хүн лүүгээ буу гаргаад тулгах чадвартай, дуртай албан тушаалтнаа мөнгөөр худалдаад авчих чадалтай. Тэдний хүсч байгаа юм нь жижиг мажоритари тойрог. 76 жижиг руу явж чадахгүй болохоороо 52 жижиг рүү чирж байна. Хууль ёс гэж байхгүй, өөрсдийнх аав ээж засаглаж байх үед олж авсан бохир мөнгөөрөө яаж сонгогчдыг худалдаж авч, яаж УИХ-д сонгогдож, орж ирсэн хойноо яаж илүү их уул уурхайн баялагт эзэн суух вэ гэдэг шунал, амбиц хоёр л тэднийг хөтөлж байна. Тэднийгээ МАН-ынхан дийлэхээ больчихсон.

-Хөгшчүүл нь дийлэхээ больсон гэж үү?

-Хөгшчүүл нь ч дийлэхээ больсон, намын зохион байгуулалт нь ч дийлэхээ больсон, үнэндээ МАН гээд дэмжээд явж байгаа хэсэг нь ч хэнийг дэмжиж яваагаа ойлгохоо байчихсан. Их юм яриад байвал ам руу нь боодол мөнгө чихчихээд, бөгс руу нь өшиглөж гаргаад “Би энэ намын эзэн” гээд суух л тийм эгнээ гарч ирж байгаа юм байна. Тэрийгээ дийлэхээ байчихсны нэг илрэл нь энэ жижиг 52 луу чирж байгаа сонгуулийн тогтолцоо. У.Хүрэлсүх бол урдах хүнийхээ шилэн хүзүүн дээр хүчтэйхэн амьсгалаад зогсч байгаа л нэг нөхөр байгаа байхгүй юу. Тийм учраас энэ нам бодит байдлаа тодорхойлох хэрэгтэй. С.Батболд энэ намын дарга мөн үү, биш үү? Улс орны эрх ашгийн төлөө хамтраад шийдье гэсэн зорилгуудынхаа төлөө алхаж чадах уу, үгүй юу. Чадахгүй бол тэр У.Хүрэлсүх нь намаа авна биз. Авсан хүн нь манай намтай тохирсон гэрээн дээрээ байх уу, үгүй юу гэдгээ хэлнэ биз. Тэгвэл Ардчилсан нам ч гэсэн зам мөрөө хөөх ёстой шүү дээ. Хэрвээ бидний хүсч байгаа зорилтууд биелэхгүй бол хамтарсан Засгийн газар гэдэг нэрийн дор нэг Ерөнхий сайдын халхавч болох ёстой юм. Зорилгоо биелүүлэх өөр арга замыг сонголоо гэдгээ зарламаар байна шүү дээ.

-Танай намын бүлэг тэгээд Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудлыг дэмжих гэж үү?

-С.Батболдыг огцруулах асуудал бол Э.Бат-Үүл гишүүний бүрэн эрхийнхээ хүрээнд тавьж байгаа асуудал. Намын бүлэг дээр ярьж байгаа байр суурь бол МАН гэдэг энэ нам гурван жилийн өмнө гэрээ байгуулж, хамтарсан Засгийн газарт орсон нам мөн үү, биш үү, МАН-ын дарга С.Батболд гурван жилийн өмнө С.Баяр гэдэг хүн “Хариуцлагаа хамтарч үүрнэ” гэсэн тэр хэлцэл дээр байгаа хүн мөн үү, биш үү? Үүнийг л асууна. 

-Гурван жилийн өмнөх тэр гэрээг С.Батболдыг намын дарга болсны дараа, МАН-ыг байгуулсны дараа дахиж баталгаажуулах ёстой байсан юм уу?

-Энэ тухай ярианууд дахиад хөндөгдөнө. Үнэхээр С.Батболд үүнийг хийж чадахгүй гэх юм бол “Энэ гэрээ автоматаар үргэлжлээд явж чадахгүй. Хариуцлагыг толгойгоороо дааж байна” гэсэн манай намын дарга нар ч гэсэн хариуцлагыг үүрэлцэхээс өөр аргагүй. Уучлаарай, та нарын ярьсан зүйл худлаа байсан байна, тийм учраас бид өөр арга замыг сонгож байна гэдгээ хэлэхээс өөр аргагүй л болох байх.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр бүх нийтийн санал асуулга явуулна гэхээр хэдий хэр хугацаа орох вэ, үүний дараа хүсээд байгаа сонгуулийн тогтолцоогоо хийж амжих уу?

-Хугацааны хувьд бол амжина. Одоо бид санал асуулгын асуултуудаа тохирох хэрэгтэй болж байна. Ямар асуултууд, ямар өөрчлөлтүүдийг бид иргэдээс асуух ёстой вэ гэдгээ тохирох ёстой учраас ажлын хэсэг гараад ярьж байна, нэлээд ойлголцолд хүрэх байх. Жишээ нь, засаг захиргааны нэгжийн хуваарьт өөрчлөлт орууллаа гэхэд сумдаас саналыг нь авдаг Үндсэн хуулийн заалтыг харж, төвдөө бодлогоо гаргах хэрэгтэй болно. Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулийг давхар ярьж, Засаг дарга нар ард түмнээс шууд сонгогддог байх, орон нутгийн сонгуульд парламентын нам ордоггүй байх тухай ярих хэрэгтэй болно.  Нийгмээрээ улстөржөөд яваад байж болохгүй шүү дээ. Шүүхийн шинэтгэл, Үндсэн хуулийн Цэцийн асуудал, эрх мэдэл хуваарилах тухай, ядаж л УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байх уу, үгүй юу гэдгийг ярих хэрэгтэй. Тэгээд том асуудлуудаа багцлаад ул суурьтай том өөрчлөлт хийх үү, тодорхой асуудлаар жижиг өөрчлөлт хийх үү, эсвэл огт өөрчлөхгүй байх уу гэдгээ ч бас асуух хэрэгтэй. 

-Хугацааны хувьд сонгуулийн хуулиа өөрчилж амжих уу?

-Есдүгээр сард санал асуулгаа зохион байгуулж чадвал сарын дараа хариу нь гарчихна гэж тооцоход цаана нь арванхоёрдугаар сарын 31 хүртэл дахиад хоёр сарын хугацаа байна л даа. Одоо бол нэрсийн жагсаалт яаж гаргах, санал хураалтаа яаж явуулах гээд бүх зүйл тодорхой болчихсон, мажоритари нь давамгай байх уу, пропорциональ давамгай байх уу гэдэг дээр л маргаан байгаа. Хамгийн гол нь ёсдүгээр сардаа багтаж ард нийтийн санал асуулгаа явуулах ёстой.

-Сонгуулийн тогтолцоотой хол­бож Үндсэн хуульд яг ямар заалт оруулах юм?

-Германы Үндсэн хууль ч гэсэн “иргэд төлөөллөө шууд сонгоно” гэж заасан мөртлөө сонгуулиа пропор­ционал элемент орсон тогтолцоогоор явуулдаг. Дэлхийн нийтийн хууль зүйн шинжлэх ухаанд “шууд” гэдэг энэ нэр томьёо манайд байгаа шиг ийм маргаан дагуулдаггүй.  Манай улсын хууль зүйн шинжлэх ухаанд ч ямар нэг маргаан байхгүй. Маргаантай бол­гоод байгаа нь улстөрчид. Тиймээс улстөрчдийн ойлгохыг хүсэхгүй байгаа тэр зүйлийг л ард нийтийн санал асуул­гаар хагалах нь л дээ. “УИХ-ын суудлыг хуваарилахдаа дийлэнх олонхийн буюу хувь тэнцүүлсэн суудлаар хуваана” гэдэг нэмэлт тодотгол л хийх юм.

-Уул уурхайн шинэ хүмүүс гэдэгт бас парламентын гадна байгаа шинэ цагийн бизнесмэнүүд, МАН-ын өв залгамжлагчдыг хэлж байна уу?

-Парламентын гадна ч байна, дотор ч байж болно. Шинэ хүн гэдэг залуу хүн гэсэн үг биш. Хуучин улстөрч байсан хүн уул уурхайн мөнгөөр зэвсэглээд ирэхээрээ шинэ хүн болж байна. Асуудлыг ухаанаар, зөвшилцлөөр, хуулиар биш, зөвхөн мөнгөөр шийдэх хүсэл эрмэлзэлтэй болчихсон учраас тэр. Яагаад гэвэл тэр мөнгө нь эх захгүй, хариуцах эзэнгүй байхгүй юу. Өчигдөрхөн их ухаалгаар “Үүнийг ингээд шийдчихвэл зүгээр юм уу” гэж ярьж байсан хүн маргааш нь уул уурхайтай холбогдонгуутаа “Тэр хамаагүй ээ, мөнгийг нь өгчихье” гэж яриад эхэлж байна. Ийм хүнийг шинэ хүн гээд байгаа юм. Тэр нь улстөрд хуучин ч хүн байж болно, хөгшин ч хүн байж болно, шинэ залуу ч хүн байж болно. Гол нь түүнийг улс төр лүү шахаж байгаа зүйл нь уул уурхайн мөнгө.

-Гэвч тэдний эсрэг талд арай эрүүл саруул үзэл бодолтой хэсэг байгаа биз дээ? Тэд нь хүртэл хүчин мөхөстөж байна гэж үү?

-Уул уурхайн шинэ мөнгө, шинэ хүнийг хүч түрүүлээд оруулаад ирсэн нөхцөлд нөгөө тал нь ч гэсэн эрсдэлд орж байгаа юм. Цаадуул нь мөнгөөрөө сонгогчдыг, төрийн байгууллагуудыг, эрх мэдлийг худалдаж авна. Хууль, хүчний байгууллагуудыг хүртэл худалдаж аваад эхэллээ шүү дээ. “МАК” гэдэг компани тагнуулын байгууллагад хандив өглөө гэж телевиз, сонингоор гараад л байна. МАН-д тэрбумаар нь мөнгө өгч байна. Уул уурхайн шинэ мөнгө чинь хаа сайгүй худалдан авалтаа хийгээд эхэлчихлээ. Ганц энэ компани ч биш, хаа сайгүй, ил далд олон компани байгаа. Тэгэхээр бид нэг зүйлийг бодох ёстой. Мажоритари, эсвэл мажоритари нь давамгай жижиг тойрог дээр сонгууль явуулах юм бол их мөнгөний л сонгууль болно. Өөр юуных ч биш. Нөгөө ард түмэнд ойр байх, ард түмэн саналаа шууд илэрхийлэх гэдэг бол бүгд хоосон лоозон. Уул уурхайн том компаниуд хэнийг санхүүжүүлж, хэнийг УИХ-ын гишүүн болгох вэ, дараа нь тэд хэний хүүхэлдэй болж, хэний төлөө кноп дарах вэ л гэдэг л жүжиг болж хувирна.

-МАН-д ч гэсэн пропорционалийг дэмжээд явж байсан залуус бий. Тэд ч гэсэн үүнээс болоод жижиг 52 луу явж байгаа хэрэг үү?

-Бүгд тийм гэж би хэлэхгүй. Зарим нь бол яг энэ хүчин зүйлийг харахгүй, гэнэн байж магадгүй. Зарим нь бол төрөөс авсан тэрбум төгрөгөөрөө тойрог дээрээ юм хийчихсэн, нэр хүндээ өсгөчихсөн гэж бодоод байгаа байхгүй юу. Гэтэл төрөөс авсан тэрбум чинь уул уурхайн тэр том мөнгөний хажууд юу ч биш гэдгийг сонгуулийн дараа л ойлгоно. “Тойргоо болгочихсон, жижигхэн тойрогт гарчихна гэж бодож байсан чинь үгүй юм байна. Ам руу минь мөнгө чихээд, бөгс рүү минь өшиглөөд гаргалаа” гэдэг үгтэй л үлдэнэ. Тийм учраас тэдэнд “Та нар их гэнэн байна” гэж би хэлж байгаа юм. Хоёрдугаарт, МАН-ын залуучуудын хувьд мажоритари жижиг тойрог дээр очиж байж хөгшчүүлээсээ сална гэж бодож байх шиг байна. Нам доторх хөгшин залуу, хуучин шинийн проблем байгаа байх. Гэхдээ улс орны ирээдүйг 20 жилээр хулгайлж байж МАН доторх проблемаа шийднэ гэж байгаа бол бид зөвшөөрөмгүй байна. Уучлаарай, та нар нам доторх асуудлаа тогоондоо шийд. Тэр жижиг асуудлаа улс орны эрх ашигтай холбоотой том асуудал руу чирж оруулж, улс орныг дампууруулах байдлаар хуучин коммунистуудааасаа сална гэж байгаа бол та нар тэднээсээ ч илүү харгис байна гэж хэлэх байна. МАН-ын хөгшчүүлээс салах бол сайхан л байна. Гэхдээ энэ нь эргээд Монголын хөгжлөөс 20 жилийг хойш татвал хайран байна.

-Долдугаар сарын 1-нд ИЗНН-аас хотын төв талбайд жагсаал, хүний эрхийн байгууллагуудаас flash move буюу түр гацалт зохион байгуулсан. Харин УИХ-ын төвшинд бол энэ сэдэв Сонгуулийн хуулийн дуулианд дарагдаад өнгөрөх шиг боллоо. Нөгөө Хүний эрхийн дэд хорооны зөвлөмжийг Хууль зүйн байнгын хорооны тогтоол болгож батлах, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос ҮАБЗ рүү “цөлчихсөн” Ө.Энхтүвшин даргын дүгнэлтийг УИХ-аар хэлэлцүүлэх юу болсон бэ? Эсвэл бүр энэ асуудлыг хаасан гэдгээ зарлачих хэрэгтэй юм биш үү?

-Хааж болохгүй л дээ. Яалт ч үгүй Сонгуулийн хуулинд дарагдаад өнгөрлөө. Жишээ нь, Хүний эрхийн дэд хорооноос гаргасан зөвлөмж дүгнэлт дотор хуулийн байгууллагуудын арга барил, зохион байгуулалт, чиг үүргийг илүү тодорхой болгох, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, боловсон хүчний шинэчлэл хийх гээд олон зүйл байгаа. Үүнийг албан ёсоор УИХ-ын тогтоол болгож гаргахгүй бол Засгийн газарт үүрэг болж очиж чадахгүй. Тэр бодлого нь боловсруулагдаад хэзээ өргөн баригдах юм, ядаж Хууль зүйн яам нь амлалт авах ёстой шүү дээ. Тэгж байж Засгийн газар УИХ-ын өмнө хуулийн болон УИХ-ын шийдвэрийн хэрэгжилтийг хангах үүрэг хүлээнэ. Гэтэл энэ алхам хийгдэхгүй болохоор долдугаар сарын 1-ний хэргээс авсан сургамжууд маань 2-3 хүний хоорондоо санаа бодлоо солилцсон төдий зүйл болоод өнгөрнө. Тэгэхээр албажуулах хэрэгтэй байна.

Хоёрдугаарт сүүлийн гурван жилийн дотор энэ хэрэгтэй холбоотой их олон зүйл ил тод боллоо. Улстөрчид худлаа хэлэх гээд ч хэлэх аргагүй, “муу нуухаар сайн илчил” гэдэг байдалд орчихсон учраас Засгийн газар үнэнээ хэлээд уучлал гуйх цаг нь болсон. Буруутай хүмүүстээ хариуцлага тооцож чаддаггүй юм бол ядаж уучлал гуйх эр зориг байх хэрэгтэй гэдэг ардчиллын бас нэг зарчим.

-УЕП-оос хэргийг сэргээгээд, төрийн өндөр албан тушаалтнуудаас мэдүүлэг аваад эхэлчихсэн. Үүнээс үүдээд С.Баяр, Н.Энхбаяр хоёр хэвлэл сонингоор нэлээд сайн хэмхэлдсэн боловч цаана нь ямар үр дүн гарч байгааг мэдэхгүй байна л даа, хэргийн шалгалтын явцад?

-Тэр мэдээллүүдийг ч гэсэн багцлаад хуулийн байгууллагууд, шалгах ёстой улс нь шалгах л байх. Бид ч гэсэн улстөрчийн болоод хууль тогтоогчийн хувиар үнэлэлт дүгнэлтээ өгөх ёстой. Онц байдал зарласны дараа иргэдийн амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учирсан гэж үзвэл, хэрвээ Монгол Улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлдэг л юм бол хариуцлагыг хоёр л хүн рүү чиглүүлэх ёстой. Өнөөдөр “Надад хамаагүй, намайг шахсан” гэж яриад байгаа боловч онц байдал зарлах эрх зөвхөн Ерөнхийлөгчид л байдаг, тэр хүн арьсаа хамгаалах ямар ч боломжгүй. Буруу байсан гэвэл хүссэн хүсээгүй онц байдал зарласан Ерөнхийлөгч рүү л асуудал явна. С.Баяр луу явахгүй, тэр онц байдал зарлаагүй. Тэр Ерөнхийлөгчийг шахсан байж болно, гэхдээ хүний үгэнд ороод өөрт олгогдсон бүрэн эрхийг ингэж хариуцлагагүй хэрэгжүүлж байна гэдэг түрүүчийн миний хэлсэн ард түмний мандатаар хууль тогтоох байгууллагад орчихоод өөрсдийнхөө эрх мэдлийг Удирдах зөвлөлдөө шилжүүлж байгаа УИХ-ын гишүүдтэй яг адил. Яах гэж ард түмнээс сонгогдож, яах гэж эрх мэдлийг авсан юм. “Тэр тэгсэн учраас би хамаагүй” гэж хэлэх гэж байгаа бол үнэхээр арчаагүй байна. Тиймээс долдугаар сарын 1-энтэй холбоотой хариуцлага хүссэн хүсээгүй С.Баяраас илүүтэйгээр Н.Энхбаяр луу явна. Онц байдал зарлаад штабыг С.Баяраар удирдуулах ёстой байтал зөрж аваачаад Ц.Мөнх-Оргилоор удирдуулсан Н.Энхбаяр өөрөө буруутай.

-Яагаад Ц.Мөнх-Оргилоор удирдуулсан юм?

-Мэдэхгүй, улс төрийн л учир шалтгаантай биз. Онц байдлын штабыг ахалсны хувьд онц байдлын үеийн бүх деталь, үйл ажиллагааг толгойгоороо хариуцах хүн нь Ц.Мөнх-Оргил. Тэгэхээр хичнээн улстөржсөн ч байсан хууль зүйн үүднээс хариуцлага хүлээх хүн нь Н.Энхбаяр, Ц.Мөнх-Оргил хоёр. Зүгээр улс төрийн хувьд С.Баяртай холбоотой хариуцлага олон яригдах байх. Харин хууль зүйн хувьд бол асуудал С.Баяр луу явах бололцоогүй болгосон хүн нь Н.Энхбаяр өөрөө. Ц.Мөнх-Оргилоор штабаа ахлуулсан өөрөө буруутай.

-Онц байдал зарласан нь буруу гэдгийг яг хэн хэлээд байгаа юм бэ?

-Онц байдал зарласан, зарлаагүйн буруу тухай асуудал биш. Онц байдал зарлана гэдэг чинь үүний дараах хариуцлагыг хэн үүрэх вэ гэдгийг тодорхойлж байгаа л харилцаа шүү дээ. Магадгүй онц байдал зарлах шаардлагатай ч байсан байж болно. Зарласны дараа хариуцлагаа яагаад үүрэхгүй байгаа юм бэ л гэж асууж байна. Ерөнхийлөгч зарласан, Ц.Мөнх-Оргил штабыг ахалсан. Одоо “энэ над хамаагүй, С.Баяраас болсон” гэж хэд ч хэлээд нэмэргүй. Яагаад гэвэл хуулиараа С.Баярт тэр үед ямар ч чиг үүрэг, эрх мэдэл байгаагүй. Онц байдал зарлахаас өмнө цагдаад хүн буудуулсан бол С.Баяртай холбоотой, зарласнаас хойш бол Ц.Мөнх-Оргилтой холбоотой. Олон зүйлээр С.Баярыг буруутгаж болно, буруутгах ёстой, тэрнийх нь төлөө хариуцлага ч тооцох ёстой. Яагаад асуудлыг цаг тухайд нь зохицуулж, шийдвэртэй арга хэмжээ авч болоогүй юм гээд. Харин хүн буудсан тухай асуудал бол уучлаарай, эрх мэдэл дараачийн хүнд шилжчихсэн хойно болсон байна, С.Баяртай ямар ч хамааралгүй. Тийм учраас хэн нэг нь арьсаа хамгаалах гэж юу ч яриад хэрэггүй, хуулинд цагаан дээр хараар юу гэж бичсэн байна, түүгээр л явна. Тиймээс одоо Н.Энхбаяр юм ярья гэж байгаа бол онц байдал зарлахаас өмнө юу болсон тухай биш, онц байдал зарласны дараа цагдаад хэн үүрэг өгч байсан бэ гэдгийг л ярих ёстой.