Нэпко компаниас таны орчуулгаар бүтсэн Эдвард Радзинскийн “Сталин” ном дахин хэвлэгдсэн байна? Урьд нь хэдэн хувь хэвлэгдээд дуусчихав? Зүгээр сонирхож байна.

Өнгөрсөн жил хоёр мянган хувь хэвлэгдээд гурван долоо хоногийн дотор борлогдож дууссан. Үнэндээ би өөрөө ч их гайхсан. Манайхан намтар ингэж их сонирхоно гэж санаагүй.

Их сонирхолтой ном байсан. Бичлэг нь ч таны бичлэгтэй төстэй юм шиг.

Би энэ номыг анх арваад жилийн өмнө гарахад нь л уншсан. Маш сонин санагдаад. Ялангуяа Радзинскийн бичлэг, зохиомж бол тансаг юм билээ л дээ. Түүнээс болоод би Радзинскийн бичсэн бараг бүх номыг олж уншлаа. Уг нь жүжгийн зохиолч юм билээ. Гэхдээ тэр намтар судлалаар мэргэшиж III Александр, II Николай, Напалеон, Сталин Распутин нарын намтрыг бичжээ. Гэхдээ эдэн дотроо Сталины намтар шилээвэр нь. Сталин ч өөрөө маш сонирхолтой намтартай хүн юм. Намтар гэдэг чинь ч “машид туулсан”, “яруу сайхнаар өнгөрөөсөн” гэсэн утгатай төвд үг юм шүү дээ. Юутай ч гэсэн Сталин бол машид сонирхолтой амьдрал туулсан хүн. Ер нь намтар бол түүх, түүх гэдэг бол сургамж, сургамж гэдэг бол ирээдүйн үүд хаалга. Бид түүхийг засаж өөрчилж чадахгүй, харин түүнээс маш үнэтэй сургамж олж авдаг.

Түүх маш их гуйвдаг шүү дээ.

Түүхийг гуйвуулна гэдэг том гэмт хэрэг дээ. Түүх гуйвахаар, түүхийг тодорхой зорилгоор өөрчлөн тайлбарлахаар сургамж үлдээх гол зорилго нь алга болж хүмүүст ертөнцийн тухай хуурмаг ойлголт буй болгоно. Хүн ч, ард түмэн ч алдаанаас хамгийн том суралцдаг. Гэтэл хуурмаг ойлголттой болсон хүмүүс болдоггүй юмыг болдог, болох юмыг болдоггүй мэтээр ойлгож өмнөх алдааг улам томруулан давтана. Эсвэл алдаа нь улам лавширна. Түүх олон шалтгаанаар гуйвдаг. I Элизабэт Шекспирт захиалан III Ричард хааны тухай жүжиг бичүүлжээ. Шекспир бол хүчирхэг дуу хоолой. Түүхчид Ричард хааныг тийм ч адгийн амьтан байгаагүй гэж нотолдог ч хүмүүс Шекспирийнхээр л хүлээгээд авчихсан. “Заримдаа араатанд ч гэсэн өрөвдөх сэтгэл төрдөг, харин би араатан биш” гэсэн үг нь тэр хүнийг аймшигт дүртэй болгожээ. Энэ бол өс хонзонгоос төрсөн гуйвуулга. Араб, Персийн түүхчид ч Чингисийн байлдан дагуулалтанд хорссондоо маш гуйвсан түүхийг дэлхий даяар тараан хүмүүсийн тархинд үе дамжуулан шингээсэн. Үзэл суртлын зорилгоор түүхийг гуйвуулах явдал байна. Үүнд юун түрүүн Ленин, Сталин, Унгерн, Сүхбаатар, Данзан, Гэндэнгийн намтар орно. Ер нь 1917, 1921 оны үйл явдлуудын тайлбар судлал тэр чигээрээ гуйвуулга шүү дээ.

Домог юм биш үү? Гуйвсан түүх улмаар домог болдог шүү дээ.

Домогт дуртай ард түмэн улам гоё сайхан болгох гээд түүхийг сайн санаанаасаа гуйвуулдаг. Шилийн сайн эр гэгддэг одоогийнхоор бол эрүүгийн гэмт хэрэгтнүүдийн тухай домог үүсгэсэн нь дараа үеийнхэнд ямар хүчтэй нөлөө үзүүлдэгийг саяхан болсон Кино код хэмээх кино шалгаруулах шоу харууллаа. Манжийн дарлалыг эсэргүүцсэн шилийн сайн эрс ч гэх шиг. Тэмцээд байх манж нар нь ч Монголд байгаагүй. Нийт дөрвөн газар л манжийн төлөөлөгч суудаг байсан юм шүү дээ. Сайн эрс чинээлэг хөрөнгөтэй монгол айлыг л тононо. Малаас өөр хулгайлах юм байсан биш. Холын ая даахаар нь адуу л хулгайлна. Замын ая даахгүй байдас гүү унага даагаханыг замын айлуудад үлдээнэ. Эрх биш төр гэж юм байдаг болохоор малын хулгайтай тэмцэж өнөө хэдийг баривчлана, шийтгэнэ. Сүүлд нь марксист түүхчид өнөөхийг нь манжийн колончлол, феодлын дарлал, ангийн тэмцэл энэтэр гээд солиороод явдаг байгаа. Одоо Сүхбаатарт Торой бандийн хөшөө бий. Хулгайчид хөшөө босгосон өөр газар мэдэхгүй юм байна. Энэ бол домог яаж хөгждөгийн жишээ.

Нууц товчоо бол уг нь утга зохиолын том эх сурвалж. Чухам энэ талаас нь эрдэмтэн Ш.Гаадамба гуай сайн судалсан. Гэтэл үүнийг түүхийн хөдөлшгүй баримт болгосон тайлбар их гардаг. Энэ нь бас л гуйвуулгын нэг үүд хаалга. Буруу ойлгосноос болж бас түүх гуйвдаг. Библийн Хуучин гэрээ иудай хэлээр анх гарчээ. Хожим герег хэлэнд орчуулахдаа Мойжэсийг толгой дээрээ эвэртэй байсан гээд орчуулчихсан аж. Уг нь Мойжэсийн толгойноос гэрэл сацардаг л гэж байж. Үүнээс болж Миклоанжеллогийн Мойжэс хэмээх гайхамшигт барималд түүнийг ишиг шиг дээрээ хоёр жижиг эвэртэйгээр дүрсэлсэн аж. Нууц  товчоон-д нэгэн тулалдааны дараа өстөнүүдээ барьж аваад далан тогоонд чанадаг. Ийм маягаар кино ч болгосон байна. За яахав, тийм зэрлэг гэж бодъё. Гэтэл маш хөнгөн явдаг нүүдэлчдийн арми хүн багтахуйц далын далан тогоотой явна гэж байхгүй шүү дээ. Тийм том олон тогоонд ус дүүргээд буцалгана гэдэг ч говийн нөхцөлд байж болох уу? Одоогийн Баянхонгор орчимд болсон тулалдаан. Галт уулын үлдэгдэл тогоо олонтой газар. Ингэхээр тулалдаан Далантогоо гэдэг газар болсон бололтой.

Яриа жаахан хазайчихлаа. Би уг нь танаас намтар судлалын тухай асуух гэсэн юм. Намтар судлал гэж ер нь бий юу?

Байлгүй яахав. Эртний Герег Ромд ч байсан. Юлий Цэзарийн намтар, эсвэл Цэзарийн өөрийнх нь бичсэн Галийн дайны тухай өөрийн намтарын хэсэг байна. Гэхдээ намтар судлалыг арабууд анх хөгжүүлсэн гэдэг юм билээ. Махмэдийн намтрыг янз бүрээр бичиж эхэлсэн бололтой. Францыг үндэслэгч Шарламань хааны тухай түүний бараа бологч Айнхард бичиж үлдээсэн нь түүхийн асар үнэт эх сурвалж болсон. Үүнээс хойш Европын язгууртнууд хөргөө зуруулахаас гадна намтраа бичүүлдэг моод гарсан байх юм. Удахгүй “автобиограф” буюу өөрийн намтар, нэг үгэндээ өөрийн намтар цэдгээ өөрөө бичдэг төрөл ч буй болсон. Хамгийн шуугиантайн нэг нь Казановагийн өөрийн намтар байхаа. Европын бараг бүх хатан гүнж нартай унтаж явсан түүхээ ном болгосон юм. Хожим Фэллини үүгээр үнэн гоё кино хийсэн.

Орчин үеийн намтар судлал арай өөр болсон биз? Яаж дэвшиж өөрчлөгдсөн бэ?

Утга зохиол төдийгүй урлагийн бүх төрлийн нэгэн том салбар болон хөгжжээ. Намтар судлал нь зүгээр нэг он цагийн хэлхээс биш урлаг уран сайхны нарийн хэмжүүрт зүйл болж. Вэнигүтийн Тавдугаар мах комбинат бол үүний нэг жишээ. Өнөө намтар нь Дрездэний бөмбөгдөлтөөс эхлээд өөр гариг дээрх явдал хүртэл зөгнөл фантазийг багтаадаг. Намтар зүй гэж нэрлэе л дээ, энэ нь утга зохиолоо халиад кино, зурагт болон бусад малтимэдиа хэлбэр рүү хүчтэй түрсэн. A&E, The Biography Channel, The History Channel, History International гээд зөвхөн намтар үзүүлдэг телевизийн тусгай сувгууд гараад ирж. Намтартай кино хамгийн олон үзэгч дагуулдаг. Намтрын номын борлуулалт ердийн уран зохиолыг борлуулалтаараа дагуулахгүй. Ер нь ХХ зуунаас баримт бичлэг утга зохиолд хүчтэй нэвтэрч уран зохиолыг шахаж эхэлсэн. Роман тууж новэллийн төгсгөл ирлээ ч гэж ярьдаг байлаа. Харин шинэ зууны зааг дээр Харри Поттэр болон Дэн Брауны цуврал романууд уран зохиол тодорхой нөхцөлд өөрийн орон зайгаа хадгалсаар байна гэдгээ харууллаа.

НЭПКО эдгээр номыг орчуулж гаргасан байх аа?

Тиймээ. Харри Поттэрийн эхний хоёр боть, Дэн Брауны гурвал романыг бид орчуулж хэвлэн гаргасан.

Танай компани Маогийн тухай ном гаргах гэж байгаа гэсэн?

Тиймээ, бид намтрын олон цуврал гаргахаар бэлдэж байна. Юн Чан, Жон Холлидэй нарын Танигдаагүй Мао гэдэг номыг орчуулж дууслаа. Гомбосүрэн гуай, Аким гуай бид нар орчуулсан юм. Өнөөгийн Солонгосыг босгож ирсэн Пак Жон Хигийн намтрыг хоёр ботиор хэвлүүлж байна. Хэд хоногийн дараа худалдаанд гарна. Маш сонин дүр. Гол нь тэр ядуу зүдүү Солонгосыг хорь хүрэхгүй жилийн дотор дэлхийн хамгийн хөгжингүй орон хэрхэн болгож чадсан гайхамшгийг задалж бичсэн байна билээ. Оросын судлаач С.Кузьминий Барон Унгерн гэсэн шинэ ном орчуулагдаад дуусах гэж байна. Орчуулгыг судлаачийн эхнэр Оюунчимэг хийж дууслаа. Цаашид бид Ленин, Гитлер, Чөрчилл зэрэг түүхэн хүмүүсийн хамгийн шилдэг намтруудыг орчуулан хэвлүүлэх болно.  Шилдэг гэдгийн учир нь Наполеоны намтрын маш олон ном байгаагаас хамгийн шилдэг, хүмүүсийн ой тойнд шингэснийг нь шилэх болно гэсэн үг.

Ийм ном хэвлэхэд зохиогчийн эрхийн төлбөр өндөр биз?

Янз янз байдаг юмаа. Ихэнх ном мянган долларт багтдаг боловч толь бичиг энэ тэр замбараагүй үнэтэй. Бид Коллинзийн толийг гэхэд 20 мянган доллароор авсан. Сталин номын эрхийг маш үнэтэй авсан. Эрх нь Орост байдаг юм байх гээд орчуулаад эхэлчихсэнийхээ дараа хандсан чинь нэг америк авгайд эрх нь байдаг юм байна. Тэр ёстой чанга авгай байна билээ. Кузьминий Унгерн гэдэг энэ ном дөнгөж сая орос хэлээр анх удаа хэвлэгдлээ. Бараг зэрэг монголоор гарч байгаа юм. Иймээс тийм ч хямд биш л дээ.  

 Британника тольд Монголоос анх удаа маш олон хүний намтар орлоо. Энэ нь мөн намтар судлалд орох уу?

Орно. Гэхдээ энийг “намтар” гэдгээс арай өөрөөр нэрэлбэл зүгээр мэт. “Цэдэг” гэвэл яасан юм? Адилхан төвд үг л дээ. Гэхдээ энэ нь тун товчхон хэлбэрээр анкетний маягтай, гол гавъяаг нь дурдсан товч эд. CV гээд байдаг шүү дээ. Бүтэн ном туульстай харьцуулашгүй нь ойлгомжтой. Бид Британника-д 1300 орчим монгол хүний цэдэг цуглуулж хэвэлсэн. Цаанаасаа шалгуур тавьдаг учир өөр олон багтчихмаар хүний цэдэг орж чадаагүй. Анхдагч болон онцлог байдал гэсэн шалгууртай юм билээ. Харин бид энэ намартаа багтааж Монгол Британника хоёр ботиор хэвлэхээр ажиллаж байна.
 
Тэнд хэн хэн орох вэ?

Найман боть үндсэн Британникад орсон Монголтой холбоотой дөрвөн мянга шахам толгой үг дээр хоёр мянга орчим нэмэлт хийгээд гаргах юм. Монголын ихэнх дээд ургамал хөхтөн, хэр баргийн жижиг гол ус даваа гүвээг багтаах юм. Түрүүнийхийг бодвол шалгуурыг нь бид өөрснөө энд тавих учир 600 гаруй хүний цэдгийг нэмж оруулж байгаа. Гэхдээ шалгууртай, ухаан нь улсын наадамд түрүүлсэн бүх бөхийн цэдэг багтана гэхээр л энэ нь шалгуур мөн биз дээ. Зураг хөрөг ч гэсэн элбэг тавина. Тиймээс тольд багтаж буй хэн ч өөрийн гэрэл зураг эсвэл зураач бол бүтээлийнхээ зургийг яаралтай авчирч өгвөл сайн байна.

Мөнгөө төлөөд нэрээ оруулж намтраа бичүүлдэг явдал гадаадад ч манайд ч элбэг байдаг бололтой. Монгол Британникад тэгэж болох уу?

Тэгвэл тэр том толины нэр хүнд шууд унана биз дээ. Тэгэхийг тэд зөвшөөрөх ч үгүй. Британника толийн албан ёсны нээлт энэ сарын 9-нд болно. Нээлтэнд Британника толийн ерөнхий редактор профессор Дэйл Хойлбэрг өөрөө ирж оролцоно. Бид уг компанитай тохирсон ёсоор Монгол Британника буюу Монголтой холбоотой тусгай ном гаргахаас гадна Монгол намтар Британника гаргахаар төлөвлөж байгаа. Тодорхой шалгуур давсан хэдэн мянган хүний цэдэг багтаана. Британий үндэсний цэдэг гээд ном байдаг, тэнд улс орны алдартай бүхий л хүмүүсийн цэдгийг багтаадаг юм билээ. Харин хүмүүсээс мөнгийг нь аваад Дэлхийн алдартнууд гэх маягаар ном болгон эзэдэд нь зардаг тийм бизнес их тархмал юм билээ. Дэлхийн алдартнуудын лавлахад манайхаас тэр тэдэн удаа орлоо гээд л ялангуяа дивтаат болохоор нэр дэвшсэн хүмүүс их суртчилдаг шүү дээ. 50 орчим доллар төлөөд л тэнд нь ядах юмгүй орж болдог. Тэдний явуулж буй рекламд сонирхож буй өөр таних мэдэх хүн байвал цааш нь хэлээрэй гэсэн байдаг юм. Надад л лав ийм захиа зуугаад удаа ирж байсандаг. Ямар ч нэр хүндгүй ийм юманд нэрээ хавчуулаад жалгандаа л баахан пээдийх юм биз дээ, чааваас.

100 жилийн 100 хүн гэдэг альбом хамтран хийж байгаа гэж зурагчин Цацралт ярилцлага өгсөн байсан.

Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээсний 100 жилийн ой энэ жил болж байна. Бид АНУ-ын алдарт Нэйшнэл жографик хэвлэлийн газартай ярьж тохироод энэ ойд зориулан хэд хэдэн ном хамтарч гаргахаар болсон. 1907 онд анх Нэйшнэл Жографик сэтгүүл Монголын тухай бичсэн байх юм. 1960, 1980, 1996 онуудад Монголын талаар тусгай дугаар ч гаргасан байна. Энэ болгоныг нэгтгэн орчуулж ном болгоно. Монголын түүхийн ном гаргана. Мөн 100 жилийн 100 хүн гэсэн альбом бэлэн болж байна. 100 шилдэг хүн гэсэн үг биш шүү. Мэдээж манай түүхийг нийт ард түмэн бүтээсэн. Гэхдээ үүнд голлох нөлөө үзүүлсэн 100 хүнийг сонгож авсан юм. Тэнд Барон Унгерн ч бий, Сталин ч бий, 1932 оны бослогыг толгойлсон Түгж ч бий, хядлага зохион байгуулагчдын нэг Лувсаншарав ч бий. Бидний түүх сайнтай муутайгаа нийлээд л нэгэн цогц болж байгаа шүү дээ.