Намар цагийн царцаа лугаа өдийд Улаанбаа­тарыг улаан хацартай жаалууд бүчдэг. Хөдөө­нөөс ирж эрдэм сурахаар, цаашлаад энэ их хөлийн газар амьдрахаар зо­ригс­­­дын нүүдэл өмнө нь ч байсан. Хойшид ч ир­сээр байх болно.

Захиргаадалтын үед хотын хүн болохын тулд өөрийгөө маш их бэлддэг, хянадаг байв. Таримал  зүлгэн дээгүүр туучаад торгуулах, хиртэй хувцас өмсөөд бусдад нүдээрээ олзлуулах, хашгирч гуаг­лаад хүмүүсийн дургүй хүргэх зэргээр билиг тан­хай араншин болгон хив­сэн дээгүүр шавхайтай гуталтайгаа яваа мэт ба­лаг тарьж тарьж сая нэг юм иргэншдэг байлаа.

Одоо Монгол Улсын Үндсэн хуулинд заасны дагуу хаа дуртай газраа амьдрахаар зөвхөн хүү­хэд нь биш гэр орноороо нүүж ирдэг болсноор шилжин ирэгсдийн тоо эрс нэмэгдсэн. Өөрөөр хэлбэл нийслэл маань илт хөдөөшиж байна.  Өчиг­дөр адуу хариулж явсан нөхөр өнөөдөр хотод автобус барьчих­сан салхи татуулан ис­гэрч явах жишээтэй.

XIX зуунд Манжийн Сандо амбан хү­рээнд ирээд ил задгай бие засахыг хориглож анхны жорлонг бариулж хэв­шүүлж байсан со­нир­холтой баримт байдаг. Гэтэл одоо тэр үеэс илүү зэрлэгшиж булан тохой болгонд  цаашаа хараад алцайсан "юм"-нуудыг харахаас ой гутмаар. Хот тоостой, утаатай, чих дөж­рөм дуу чимээтэй болсон. Ийм орчинд цэвэр хув­цаслах боломжгүй юм. Өөр ч олон боломжууд хаагдсанаар хүн амын тал хувь амьдардаг энэ газар нэлэнхүйдээ за­ваан балиар байдалтай амархан дасч байна.

Тэгэхээр хотод амьд­рах стандарт даруй тог­тоох шаардлага бий бол­лоо. Энэ шаардлагын нэн тэргүүнд дэлхийн бусад том хотуудын иргэдийн адил өглөө бүр ажил сургуульдаа явахын өмнө усанд орж хэвшсэн байх ёстой.  Орчуулгын кино зурагтаар үзэж байхад хүмүүс дандаа усанд орж байгаа тухай их гарч бай­гаа биз. Энэ нь дээл өм­сө­хөө болиод костюм хэ­рэглэдэгтэй адил хамтын амьдралын салшгүй нэг хэв маяг юм. Энэний цаа­на нийслэлд амьдрах өр­төг хямд биш гэдгийг эдийн засгаар илэр­хийлж байгаа юм. Энэ­ний цаана өчигдөр хө­дөөнөөс гэрээ ачиж нүүж ирээд  нэг сая иргэнийг зуухандаа чихсэн хай­м­рын утаагаар утаж до­ромжилж болохгүй гэд­гийг хэлээд байгаа юм.  Та хаа дуртай газраа нүүж сууж болно. Улаан­баа­тарт амьдарч бололгүй яахав. Гэхдээ энд амьд­рахын тулд төвлөрсөн халаалт бүхий орон сууц­тай, тэр сууцанд нь биеэ угаах шүршүүр, боловсон жорлон бий юу?.

Наяад оноос өмнө хотод ирсэн айлуудын ихэнх нь яаж ийгээд орон сууцтай болчихсон юм билээ. "G хороолол"-ын хувьд дийлэнх нь зах зээ­лийн үеэс эхлэн өнөөд­рийг хүртэл үргэлжилж байгаа шинэ хөдөө орон нут­гийнхан. Гэр хороол­лын байгаа газрыг чө­лөөлж оронд нь нийтийн орон сууц барьчихмаар бай­даг. Газраа үнэрхээд хөдөлж өгдөггүй. Тэр жил "4-р дэлгүүр"-ээс хойш 800 метр засмал зам та­вих зорилгоор айлуудыг нь хөдөлгөх гээд ёстой үйлээ үзсэн байх.

Энэ жилээс Улаан­баа­тарын "А" бүсэд түүхий нүүрсээр галлахыг хориглох шийдвэр гар­галаа. Энэ хүрээнд 15 мянган айл утаагүй гал хэрэглэх юм байна. Ёстой лөөлөө байлгүй гэж олон хүн бодож байгаа. Уг шийд­вэрийг хагас хугас хэрэгжүүлж чадвал хот доторх энэ өвлийн утаа арай шингэрч магадгүй юм. Даанч сонгуулийн балай тогтолцооноос болж хотыг захирах хон­шоортой дарга олдохгүй юм. Надад саналаа өгө­хөө байчих нь гэж айгаад иргэдийн өөдөөс олигтой чанга дуугарах бололцоо дарга нарт гардаггүй. Аман дээрээ утаа гэж ярь­чихаад ачир дээрээ айлуу­­даар нүүрс, эсгий гэр та­раагаад л явж байна.

Засгийн газрын орд­ноос хойшоо километр хүрэхгүй зайнаас гэр хороолол үргэлжилдэг биз дээ. Эхний удаад Ган­дан, "Зуун айл", Телевиз, "Дэнжийн мянга" гэх зэрэг нийслэлийн төвд байгаа орчинг бүсчилж, эдийн засгаар боомилох хэрэг­тэй. Нийтийн халаалтад хамрагдаагүйн, бохирын шугаманд холбог­доо­гүйн, зүлэгжүүлэлт, цэ­цэрлэгжүүлэлт хийгээ­гүйн, хотын гоо үзэмжийг муутгасан орон сууц ха­шаа байшин барьсны тор­гууль оногдуулах за­маар төрөөс шахалт үзүүлж яагаад болохгүй гэж. Энэ орчинд зөвхөн тансаг хэрэглээний зо­рил­гоор каминь зуух гал­лахыг зөвшөөрч ахуйн хэрэг­лээнд түлээ нүүрс хэрэг­лэхийг болиулж, зөөв­рөөр ус түгээхийг зогсоох цаг болчихсон. Тэгээд чангалаад бай­хаар айлууд аргаа бодно. Газ­раа чөлөөлнө. Оронд нь төрөөс орон сууц барьж өгнө. Юуг хожихов гэхээр нийтээрээ эрүүл саруул орчинд амьдрах нөхцөл бүрдэнэ. Хотын төвд эд­лэн газартай, түүн дээрээ төвийн халаалтад хол­богдсон, цэцэрлэгт ум­басан хаустай байж бол­но. Аль ч оронд тийм эд­лэнгүүд зөндөө. Манайх тийм биш байна. Яагаад гэхээр төр хүчгүй, Улаан­баатарыг захирагчид эрх мэдэлгүй, хүмүүс айхтар хэл амтай, захиргаагүй дураараа байгаад сур­чих­сан. Хотын төвийн гэр хорооллыг маргааш өг­лөөнөөс хөөж туугаад эхлэх боломжгүй нь  мэ­дээж. Нэгээс хоёр жилийн хугацаа өгч төднөөс эх­лэн түрдэг хусдаг техник, цагдаа хэрэглэнэ шүү. Газраа өгсний хариуд тэнд ийм хөнгөлөлттэй орон сууцанд оруулах тухай гэрээ хийгдэх зэрэг хүнээ бодсон хариу байж таарна.

Одоо утааны улирал эхлэхээр амтай болгон хотын удирдлага руу дайрц­гааж  утааг арилга­на гэж хэдэн төгрөг идсэн хэл гээд л агсарцгаана. Утаа гаргаад байгаа айлууд руу хэн ч юу ч хэлж чадахгүй. Тогныхоо мөн­гийг ч авч чадахгүй боор­луулдаг юм байна лээ. Гэр хорооллынхонтой эхнээ­сээ шударга бус харьцаж, төрийн албан хаагчид, хороо дүүргийн дарга гэх архагшсан дарга авгай нар төрөл бүрийн луй­вар авлигад идэгдээд нэр нүүрээ барж дууссан. Хотын төв бо­лоод байгаа гэр хороол­луудад дээхнэ хятадууд амьдарч байсан үеэс эх­лээд элдэв гэмт хэргийн үүр уур­хайнууд байсаар ирсэн. Гудамжаараа бүлэг­лэн хулгай хийгсэд, эх орны аль нэр хүндтэй бараа материалыг дуу­райлган хуурамчаар үйлд­вэр­лэгсдийн сүл­жээ, одоо ид яригдаад байгаа хар там­хины үүр уурхай, хүний наймаа­чид, мө­рийтэй тоглогчдын эх орон бол энэ хавь гэд­гийг цагдаа тагнуулынхан маниас илүү мэдэж бай­гаа байл­гүй дээ. Олон эх сурвал­жийн хэлээд бай­гаагаар бол "Зуун айл" дахь ба­рилгын зах орчим бол  мафижсан таун гэлц­дэг. Тэр орчмын үлийн ца­гаан оготнын хөеө шиг мухар тахир шавхайтай  гудам­жуу­дад чухам юу болдгийг мэддэг  монгол хүмүүн урьд нь ч одоо ч байдаггүй нь хачир­хал­тай. Улаанбаатарын утаа­­­­гаар далимдуулж  энэ мэтийн нууцлаг уур­хай­нуудыг зад татаж, ор­чин үеийн барилга барьж, цэл­гэр гудамж тал­бай, цэ­цэр­лэг байгуулж төр төмөр нүү­рээ ха­руулж чаддаг бол олон хүн баярлана даа. 

Бид хүссэн хүсээгүй Улаанбаатарт өн­дөр өрт­гөөр амьдарч байгаагаа анзаарах хэ­рэгтэй юм л даа. Өнгөц­хөндөө бол аргалаад үнэгүй авто­бусанд суу­чихаж байгаа юм. "Наран­туул" гараад  хоол хувц­саа хямдхан бэлдчихнэ. Бараа та­ваа­рын дамж­лагын дамжла­гын дам­лаж зардаг хэсэг дээр зогсож байгаад  мах, төмс, нүүрс зараад дун­даас нь монжсон мөнгөөр зовлонгүй олз олоод бай­гаа ч юм шиг. Гэвч үнэгүй юм орчлонд бай­даггүй болохоор нэг их удахгүй нийслэлд амь­дарсны гор гарч төлбө­рүүд ар араасаа хөвөр­дөг. Юуны түрүүнд эрүүл мэндийн хохирол, хэрэг төвөгт орооцолдсон гай барцад нүүрлэх ба хүүхэд нь томроод ирэхээрээ машин унаа, орон сууц, компанийн захирлаас доошгүй ажил нэхээд уна­на. Тэр хүслийг нь биелүүлэхгүй бол "аг­шинд­чих" гээд болдоггүй.  Пээ хөдөөнөө сууж байх­даа ямар амар амгалан байсан юм бэ дээ хэмээн өнгөрсөн хойно бүүр түүр санагдана.

Хөдөөнөөс ирэгс­дийн аман яриаг сонсож байхад хуулийн тухай ойлголт бараг байдаггүй. Адуу хулгайлж байгаад гард­вал шоронд орж болзош­гүй. Гэхдээ хот аймагт бай­гаа садангийн прокурор аргалах юм бол тэнсэнтэй гарч болдог гэдгээс цаашгүй. Гэтэл олуулаа нэг дор амьд­рахад төрийн хуулиас гадна нийгмийн харил­цан шүтэлцээ нэгэн­дээ ямар их дэм болох эсвэл гай болох тухай тогтол­цоог хэлж ойлгуул­сан явдал байхгүй байна. Нүү­­дэлчнээс суурин амьд­­­­ралд шилжсэнээ ойл­гоогүйгээс төлөв­лөө­гүй олон зардал ундарч, өөр дэмий ирээдүйгүй зүйлд ихэнх орлогоо үрэн таран хийх зэргээр Улаан­баатарт хоёр ч ид­сэн юмгүй, хоосон хоноод ч байсан юмгүй өдөр хо­но­гийг өнгөрөөдөг олон өрх бий болжээ.

Тэгэхээр Улаанбаа­тарын "Б" бүсэд нь бо­лохоор бүх бараа мянган төгрөгийн үнэ бүхий дэл­гүүр, бараан захууд, үнэ хямд дотроо  үйл­чил­дэг микроавтобус, их дээд сургуулиуд, оюутны байр, хөнгөн үйлдвэрүүд, үүрэн телефоны ком­па­ниуд, хөлбөмбөгийн тал­бай, бөхийн өргөө, соё­лын ордон  зэрэг байгуу­лам­жуу­дыг төвлөрүүлж арай өртөг багатай амьд­рах боломжийг тэнд түр  ол­гомоор байгаа юм. Ингэж хэлсэн хэлээгүй хотын ирээдүй угаасаа тийм чиг хандлагатай бол­но биз дээ. Гагцхүү цаг хугацаа аль болох нааш­лах тус­маа нэн сайн аж. Эх­лээд хотод амьдрагч­дад зо­риулсан бүх нийтээр мэдвэл зохих дүрэмтэй болж авах нь нийслэлийн эрхзүйн байдлын тухай хуулийн адил ач холбог­долтой.

Хууль дүрэмгүй мэт аашилдаг балмад этгээ­дүүдээс болж нийгмийн соёлтой ухамсартай бас амьдралын боломжтой хэсгүүд нь нийслэлийн нүүр царай болсон төв хэсгээс дайжин уулын аманд бүгэх, гадаадад гарах зэргээр аргаа баран зугтааж байна. Тэгэх тусам Улаанбаатар нэлэнхүйдээ улам муу­хай болж, уур уцаартай бараан царайгаар дүүр­лээ. Хотын төв дэх таван ханатай бор гэрийн ян­дангаар хар утаа олгойд­соор байгаа цагт эрүүл орчинд амьдрах тухай Үндсэн хуулийн заалт хэрэгжихгүй.

Төр засаг болон хо­тын удирдлагуудад утаа­наас салга гэж хэлээд байгаа чинь нэг ёсондоо биднийг чан­га­лаад өгөө­чээ л гээд бай­гаа үг юм шүү дээ. Түү­нээс бус тэнд байгаа хэ­дэн дарга "Хан­гарьд" бай­­шингийн дээвэр дээр май тавиад байгаа юм биш. Уйлах хүүхдийн хош­­ного урд өдрөөс л умалздаг. Одоо ороол­гоод өг. Эх­ний удаа 15 мянган айлыг шахмал түлшээр шахаж гуяд. Сайн байна. Өшөө дахиад...