Монголын төлөө зүтгье гэж хэлж чадах уу Казак нөхдөө?
Баянаа аваргын хүү хүргэн хоёр наадмын түрүү булаалдаж Сүхбат нь давсаны дараа дархан аварга Ж.Мөнхбат нэгэн сонинд өгсөн ярилцлагандаа “Ер нь ойрын 50 жилдээ халхын наадамд баяд хүү түрүүлэхгүй л дээ” гэж хэлсэн байдаг.
Баянаа аваргын хүү хүргэн хоёр наадмын түрүү булаалдаж Сүхбат нь давсаны дараа дархан аварга Ж.Мөнхбат нэгэн сонинд өгсөн ярилцлагандаа “Ер нь ойрын 50 жилдээ халхын наадамд баяд хүү түрүүлэхгүй л дээ” гэж хэлсэн байдаг. Гэхдээ энэ нь эв нэгдэлийг үгүйсгэж байгаа мэт сэтгэл эмзэглүүлмээр сонсогдохгүй л дээ. Учир нь Монголын нутагт аж төрөн суугаа Халх, Баяд, Дөрвөд, Торгууд, Барга, Буриад, Урианхай гэх зэрэг хорь гаруй ястанууд өөрсдийн онцлог аялгатай ч гэсэн бүгд Монгол хэлээр ярьдаг, царай зүс, соёл зан заншил ижилхэн.
Товчхондоо бол бүгд Монгол үндэстэн. “Баяд хүү түрүүлэхгүй л дээ” гэдэг нь “Увсын хүү түрүүлэхгүй л дээ” гэж хэлж байгаа шиг энгийн нутгархах үзлийн илрэл юм. Хэдийгээр баяд дөрвөд гээд ялгаад байгаа юм шиг харагдавч угтаа гэр бүлийн хэрүүл шиг жижигхэн хүрээнд яригдаж буй тухайн үеийн сэтгэлийн хөөрөл төдий асуудал. Энэ бол Гитлер еврэйчүүдийг жигшдэг шиг, Америкчууд харуудыгаа гадуурхдаг шиг расист үзэл огтхон ч биш.
Харин Казакууд нь тусдаа хэл, соёл, шашин шүтлэгтэй төдийгүй гадаад төрхийн хувьд ч Монголчуудаас ондоо. Манай улс Монгол, Казах гэсэн хоёр үндэстэнээс бүрдэж байгаа гэж ойлгогдоно. 2.7 сая иргэнтэй улсын хувьд 140 мянга буюу ойролцоогоор хүн амын таван хувь нь үндэстний цөөнх Казакууд болж таарна.
Тэгээд нэг юм бодлоо л доо. Бээжингийн олимпод Түвшинбаяр казах жудочинтой аваргын төлөө барилдсан гэдгийг бид мэднэ. Тухайн үед Баян-Өлгийн казакууд, Налайхын казакууд, хотын казакууд гэх зэрэг манайд байгаа хасагууд чухам хэнийг нь дэмжиж байсан юм бол. Монгол хүн олимпын аварга болсоны дараа бүгд чин сэтгэлээсээ баярлалдан хөөрөлдөж, ерөнхий сайд нь хүртэл халамцуухан гарч ирээд жагссан олныг уриалан Монголын эв нэгдэлийг эргэн сануулж байлаа. Тэр үед казакууд тийм сайхан мэдрэмжийг авсан бол уу?
Саяхан миний танил нэг бахытбек “Монгол хятадад эзлэгдэх нь угаасаа цаг хугацааны асуудал ш дээ, тэр үед казахстан руу гарна даа” гэсэн үг унагасаныг сонсоод дотор их эвгүйрсэн. Монгол эмэгтэйчүүд харийнхны доор хэвтэхэд, Монгол эрчүүд архинд орж тавьтаргүйтэхэд, Монгол хилчид нэгнийгээ алж барьцаалахад, Туулын ус бохирдоход, Монголчууд хэдэн мянгаараа солонгосчуудад дээрэлхүүлж доромжлуулж байгаад нь миний танидаг тэр казахын сэтгэл ерөөсөө зовнидоггүй ажээ. Монголд төрж өссөн, Монголын иргэний үнэмлэхтэй “Монгол” казах шүү дээ уг нь.
Хоёрдугаар дайны үед цэцгийн мандал тойрч зугтаагаад буудуулж байсан Немц цэргүүдийн тухай хууч яриа байдаг. Зүгээр л гишгээд сүйтгээд гүйгээд гарсан бол амьд гарах боломжтой мөртлөө цэцгэн дээр гүйж болохгүй гэдэг яс маханд шингэсэн хүмүүжил, ёс суртахууны төлөвшил нь сандарсан үед нөлөөлж суманд оногдоход хүргэсэн байх. Томоохон үндэстэн болгонд өөрсдийн түүхэн зан суртахууны төлөвшил, амьдралын хандлага, юуг чухалд тооцож юуг игноордох ёстой вэ гэдэг талаар өөрсдийн онцлог харагддаг.
Монголчуудын хувьд төр, улс, тусгаар тогтнол нь хамгийн үнэ цэнэтэй дээд чухал зүйл гэдгийг яс махандаа шингэтэл ойлгодог, ямар нэг гадны хүчинд эзлэгдэн сууна гэдэг байж болшгүй, төсөөлөхийн аргагүй гутамшигт явдал юм. “Өглөө“ кинон дээр өсвөр насны Сүхбаатар нэг луухааны хүүхдийг уйлуулчихсанаас болж гэрийнхэн нь буусан газраасаа хөөгдөх үед цагаан дээлт Дамдин “хэн болчихоод хэний газраас хэнийг хөөгөөд байгаа юм” гэж уцаарладаг. Энэ бол энгийн ардад хүртэл тусгаар тогтнол, төрөө дээдлэх үзэл ясанд нь тултал шингэсэний илрэл, урьд ч байсан одоо ч байгаа.
Монголд амьдран суугаа хасгуудад энэ үзэл ямаршуу хандлагатай байдаг юм бол. Монголчууд хужаа нарт эзлэгдвэл очно гээд байгаа казахстанд нь хүн амын тал нь орос, хоорондоо орос хэлээр ярьж ойлголцдог, манайхаас илүү хөгжсөн нь үнэн, гэхдээ л нэг дарангуйлагчдаа алтан хөшөө босгоод, үр хүүхдэд нь халдашгүй эрх дарх өгсөн сонин нийгэмтэй улс.
Монголчуудын хувьд найман зуун жилийн түүхтэй, найман зуун жилийн туршид тусгаар тогтнол, төр бол өөрсдийнх нь хамгийн үнэт зүйл гэсэн ойлголт, хүмүүжлийг олж авсан учраас одоог хүртэл тусгаар улс болж оршин тогтносоор байгаа, ядуу ч гэсэн. Чингис хааны үед, ардын хувьсгалын үед гэх мэт цаг хугацааны олон мөчлөгүүдэд энэхүү төрт ёсыг аварч үлдэх гэж хүч чадал, оюун ухаан, заль мэхээ хэрэглэж ирсэн үе үеийн баатрууд гарч ирж чаддаг учраас л бид дэлхийн хамгийн “хэцүү” хоёр гүрний дунд оршин тогтнож байгаа.
Баян-өлгий бараг тусгаар улс болох нь гэж сүүлийн үед сонсогдох болов. Тус аймгийн хувьд 1.4 сая орчим малтай аж үйлдвэрийн хөгжил дорой, төмөр зам болон хатуу хучилттай авто зам байхгүй, алт олборлолтын салбарыг хөгжүүлэх бололцоотой хэдий ч нөөцийн судалгаа бүрэн хийгдээгүй, төсвийнхөө зардлын 30 гаруй хувийг өөрийн орлогоор, үлдсэн 70 хувийг улсаас татаас авч бүрдүүлдэг, төсөв санхүүгийн чадавхи сул.
Нийгмийн халамж хамгийн ихээр авдаг, төрөлтийн рэйтинг улсын дунджаас бараг гурав дахин их, 2004 оны сонгуульд хүүхдийн 10000 –аас шалтгаалж АН –ийг тэр чигээр нь сонгосон бол 2008 онд сая таван зуу нь илүү санагдаад МАХН –ийг бөөндсөн. Шинээр гэрлэгсэдийн 500 мянгыг хууль бусаар 7 удаа авсан нөхөр эндээс гарсан. Эдийн засгийн хувьд дангаараа оршин тогтнох ямар ч боломжгүй.
Хасагууд Баян-өлгийгөөс нэгэнт хальж Ховд, Увс руу нүүж суурьшаад уугуул ястануудыг хавчих болсоныг нутгийн дурын хүнээс сонсож болно. Бүр их муухай арга хэрэглэдэг гэж байгаа юм. Монголчуудыг хүүрээр айлгадаг, тодруулбал хаваржаа руугаа ч юмуу нүүсэн хойгуур буудаг газарт нь хүн оршуулчихдаг, Монголчууд тэрнээс нь цэрвээд өөр газар нүүнэ, зөрөөд хасагууд тэнд нь ирж суурьшдаг. Муу нэртэй ядарсан Монголчуудаараа тэжээлгэж амь зууж байгаа мөртлөө тийм хүйтэн хөндий сэтгэлээр хандаж болмооргүйсэн.
Богд хааны үед Ойрдуудын дунд халхуудыг суулгахаар Ховд аймагт нэг хошуу байгуулж халхаас олон айл аваачжээ. Халхууд ганц хоёроороо эргэж нүүсээр, оронд нь хасагууд суурьшсаар хасаг сум болсон аж. Тэндээс төрсөн улсын заан Мягмар ойгоор нь очиж барилдаад түрүүлэв. Наадам дуусаад хасагууд бүгд гэртээ орж хаалгаа цоожлоод Мягмартай ярих ч хүн олдсонгүй гэнэ. Тэгээд түрүүлсэн бөхийн байнд олгодог даагаа зочид буудлын өмнөх бургаснаас уячихаад зүлгэн дээр нь ганцаараа хэвтэж оройжин аймаг явах машин сурагласан гэдэг. Энэ бол далан хэдэн онд болсон үнэн түүх
Үнэхээрийн Монголыг гэсэн сэтгэлгүй, өөсдийгөө Монголын тал нутагт орхигдсон ард түмэн гэсэн бодлоор нийгэмд ханддаг бол мөн тоогүй еэ. Ер нь заавал яагаад Баян-өлгийгөөс казах хүн УИХ-д нэр дэвдэг, заавал яагаад засаг захиргаа нь хасаг хүн байх ёстой гэж. Баян-өлгийд томоохон офицеруудын дундаас хилийн цэргийн ангийн дарга, тагнуулын дарга гэсэн хоёрхон Монгол хүн бий, байнга гадуурхагддаг. Удахгүй Баян-өлгийн хилийн манаа тэр чигтээ хасагуудын гарт очих шинжтэй.
Уг нь Монголчууд хэзээ ч хасагуудыг гадуурхаж, расист үзэл гаргаагүй, тэдний соёл зан заншилыг маш ихээр дээдэлдэг. Хэдий Казах хүн ч гэсэн Монголын иргэн л бол түүнийг Монголчуудынхаа нэг шиг үздэг. Харин тэд нар нэг л өөр бодолтой байдаг бололтой. Газар нутгийн нэрсийг өөрчилж байна, Османы цэрэгт байлдаж, Монгол руу дайрч дээрэм хийж явсан олон “атмаануудын” нэрэмжит газрууд Баян-өлгийд бий болж байна.
Казакуудад дургүй дээ биш, казахуудыг үзэн яд гэж уриалж байгаа юм биш зүгээр л сүүлийн үед өөрийн уулзсан хүмүүс, уншсан үзсэн мэдээллүүдээс төрөөд байгаа сэтгэгдэлээ бичлээ. Тэд зүгээр мөрөөрөө амьдраад байна уу, эсвэл цаанаа арай ИЛҮҮ ТОМ юм бодоод байна уу.
Халх, Казах, Буриад, Баяд, Дөрвөд ч бай ялгаагүй Монгол л бол Монгол (мэдээж хэрэг хужаа нар бол хэзээ ч Монгол хүн болж чадахгүй), бүгдээрээ л нэгнийгээ ялгалгүй эвтэй байгаасаа гэж хүсдэг. Манай улс удахгүй хөгжинө гэдэгт би итгэдэг, Монголдоо элэгтэй өөрийгөө Монголын иргэн гэж тооцдог казакууд цөөхөн ч гэсэн байгаа гэдэгт итгэдэг. Гэхдээ үнэхээр Монголыг гэсэн сэтгэлгүй, Монголчуудыг харь хүмүүс гэж тооцдог казахууд байвал тун муухай хэрэг, тэд “ЭХ ОРОНГҮЙ” хүмүүс болж таарах нь.
Түрүүн уг нь дурдсан одоо дахиад давтаад хэлье, Баян-өлгий аймаг хамгийн их халамж тэтгэмж авдаг, урсгал зардлынхаа гучхан хувийг өөрсдөө олж, үлдсэн ДАЛАН хувийг улсын төсвөөс гаргуулдаг. Нутагт нь гуйж ирчихээд, дараа нь ядуу арчаагүй гэгдээд байгаа Монголчуудаараа өөрсдөө тэжээлгэж байгаа мөртлөө элдвийн үндэсний үзэл гаргаад эхэлбэл дэндүү даварсан хэрэг болох биш үү.
Төгсгөлд нь, Анх орж ирсэн хасагууд нутагт нь зуд болж байгаа учир өвөлжөөд явъя гэж гуйгаад үлджээ. Богд хааны үед 200 орчим хасаг байсан, 1951 онд хилийн цэргийг татан буулгаж 1960 онд дахин байгуулагдах хооронд Шинжаан энээ тэрээгээс маш олон казакууд орж ирсэн байдаг.
Товчхондоо бол бүгд Монгол үндэстэн. “Баяд хүү түрүүлэхгүй л дээ” гэдэг нь “Увсын хүү түрүүлэхгүй л дээ” гэж хэлж байгаа шиг энгийн нутгархах үзлийн илрэл юм. Хэдийгээр баяд дөрвөд гээд ялгаад байгаа юм шиг харагдавч угтаа гэр бүлийн хэрүүл шиг жижигхэн хүрээнд яригдаж буй тухайн үеийн сэтгэлийн хөөрөл төдий асуудал. Энэ бол Гитлер еврэйчүүдийг жигшдэг шиг, Америкчууд харуудыгаа гадуурхдаг шиг расист үзэл огтхон ч биш.
Харин Казакууд нь тусдаа хэл, соёл, шашин шүтлэгтэй төдийгүй гадаад төрхийн хувьд ч Монголчуудаас ондоо. Манай улс Монгол, Казах гэсэн хоёр үндэстэнээс бүрдэж байгаа гэж ойлгогдоно. 2.7 сая иргэнтэй улсын хувьд 140 мянга буюу ойролцоогоор хүн амын таван хувь нь үндэстний цөөнх Казакууд болж таарна.
Тэгээд нэг юм бодлоо л доо. Бээжингийн олимпод Түвшинбаяр казах жудочинтой аваргын төлөө барилдсан гэдгийг бид мэднэ. Тухайн үед Баян-Өлгийн казакууд, Налайхын казакууд, хотын казакууд гэх зэрэг манайд байгаа хасагууд чухам хэнийг нь дэмжиж байсан юм бол. Монгол хүн олимпын аварга болсоны дараа бүгд чин сэтгэлээсээ баярлалдан хөөрөлдөж, ерөнхий сайд нь хүртэл халамцуухан гарч ирээд жагссан олныг уриалан Монголын эв нэгдэлийг эргэн сануулж байлаа. Тэр үед казакууд тийм сайхан мэдрэмжийг авсан бол уу?
Саяхан миний танил нэг бахытбек “Монгол хятадад эзлэгдэх нь угаасаа цаг хугацааны асуудал ш дээ, тэр үед казахстан руу гарна даа” гэсэн үг унагасаныг сонсоод дотор их эвгүйрсэн. Монгол эмэгтэйчүүд харийнхны доор хэвтэхэд, Монгол эрчүүд архинд орж тавьтаргүйтэхэд, Монгол хилчид нэгнийгээ алж барьцаалахад, Туулын ус бохирдоход, Монголчууд хэдэн мянгаараа солонгосчуудад дээрэлхүүлж доромжлуулж байгаад нь миний танидаг тэр казахын сэтгэл ерөөсөө зовнидоггүй ажээ. Монголд төрж өссөн, Монголын иргэний үнэмлэхтэй “Монгол” казах шүү дээ уг нь.
Хоёрдугаар дайны үед цэцгийн мандал тойрч зугтаагаад буудуулж байсан Немц цэргүүдийн тухай хууч яриа байдаг. Зүгээр л гишгээд сүйтгээд гүйгээд гарсан бол амьд гарах боломжтой мөртлөө цэцгэн дээр гүйж болохгүй гэдэг яс маханд шингэсэн хүмүүжил, ёс суртахууны төлөвшил нь сандарсан үед нөлөөлж суманд оногдоход хүргэсэн байх. Томоохон үндэстэн болгонд өөрсдийн түүхэн зан суртахууны төлөвшил, амьдралын хандлага, юуг чухалд тооцож юуг игноордох ёстой вэ гэдэг талаар өөрсдийн онцлог харагддаг.
Монголчуудын хувьд төр, улс, тусгаар тогтнол нь хамгийн үнэ цэнэтэй дээд чухал зүйл гэдгийг яс махандаа шингэтэл ойлгодог, ямар нэг гадны хүчинд эзлэгдэн сууна гэдэг байж болшгүй, төсөөлөхийн аргагүй гутамшигт явдал юм. “Өглөө“ кинон дээр өсвөр насны Сүхбаатар нэг луухааны хүүхдийг уйлуулчихсанаас болж гэрийнхэн нь буусан газраасаа хөөгдөх үед цагаан дээлт Дамдин “хэн болчихоод хэний газраас хэнийг хөөгөөд байгаа юм” гэж уцаарладаг. Энэ бол энгийн ардад хүртэл тусгаар тогтнол, төрөө дээдлэх үзэл ясанд нь тултал шингэсэний илрэл, урьд ч байсан одоо ч байгаа.
Монголд амьдран суугаа хасгуудад энэ үзэл ямаршуу хандлагатай байдаг юм бол. Монголчууд хужаа нарт эзлэгдвэл очно гээд байгаа казахстанд нь хүн амын тал нь орос, хоорондоо орос хэлээр ярьж ойлголцдог, манайхаас илүү хөгжсөн нь үнэн, гэхдээ л нэг дарангуйлагчдаа алтан хөшөө босгоод, үр хүүхдэд нь халдашгүй эрх дарх өгсөн сонин нийгэмтэй улс.
Монголчуудын хувьд найман зуун жилийн түүхтэй, найман зуун жилийн туршид тусгаар тогтнол, төр бол өөрсдийнх нь хамгийн үнэт зүйл гэсэн ойлголт, хүмүүжлийг олж авсан учраас одоог хүртэл тусгаар улс болж оршин тогтносоор байгаа, ядуу ч гэсэн. Чингис хааны үед, ардын хувьсгалын үед гэх мэт цаг хугацааны олон мөчлөгүүдэд энэхүү төрт ёсыг аварч үлдэх гэж хүч чадал, оюун ухаан, заль мэхээ хэрэглэж ирсэн үе үеийн баатрууд гарч ирж чаддаг учраас л бид дэлхийн хамгийн “хэцүү” хоёр гүрний дунд оршин тогтнож байгаа.
Баян-өлгий бараг тусгаар улс болох нь гэж сүүлийн үед сонсогдох болов. Тус аймгийн хувьд 1.4 сая орчим малтай аж үйлдвэрийн хөгжил дорой, төмөр зам болон хатуу хучилттай авто зам байхгүй, алт олборлолтын салбарыг хөгжүүлэх бололцоотой хэдий ч нөөцийн судалгаа бүрэн хийгдээгүй, төсвийнхөө зардлын 30 гаруй хувийг өөрийн орлогоор, үлдсэн 70 хувийг улсаас татаас авч бүрдүүлдэг, төсөв санхүүгийн чадавхи сул.
Нийгмийн халамж хамгийн ихээр авдаг, төрөлтийн рэйтинг улсын дунджаас бараг гурав дахин их, 2004 оны сонгуульд хүүхдийн 10000 –аас шалтгаалж АН –ийг тэр чигээр нь сонгосон бол 2008 онд сая таван зуу нь илүү санагдаад МАХН –ийг бөөндсөн. Шинээр гэрлэгсэдийн 500 мянгыг хууль бусаар 7 удаа авсан нөхөр эндээс гарсан. Эдийн засгийн хувьд дангаараа оршин тогтнох ямар ч боломжгүй.
Хасагууд Баян-өлгийгөөс нэгэнт хальж Ховд, Увс руу нүүж суурьшаад уугуул ястануудыг хавчих болсоныг нутгийн дурын хүнээс сонсож болно. Бүр их муухай арга хэрэглэдэг гэж байгаа юм. Монголчуудыг хүүрээр айлгадаг, тодруулбал хаваржаа руугаа ч юмуу нүүсэн хойгуур буудаг газарт нь хүн оршуулчихдаг, Монголчууд тэрнээс нь цэрвээд өөр газар нүүнэ, зөрөөд хасагууд тэнд нь ирж суурьшдаг. Муу нэртэй ядарсан Монголчуудаараа тэжээлгэж амь зууж байгаа мөртлөө тийм хүйтэн хөндий сэтгэлээр хандаж болмооргүйсэн.
Богд хааны үед Ойрдуудын дунд халхуудыг суулгахаар Ховд аймагт нэг хошуу байгуулж халхаас олон айл аваачжээ. Халхууд ганц хоёроороо эргэж нүүсээр, оронд нь хасагууд суурьшсаар хасаг сум болсон аж. Тэндээс төрсөн улсын заан Мягмар ойгоор нь очиж барилдаад түрүүлэв. Наадам дуусаад хасагууд бүгд гэртээ орж хаалгаа цоожлоод Мягмартай ярих ч хүн олдсонгүй гэнэ. Тэгээд түрүүлсэн бөхийн байнд олгодог даагаа зочид буудлын өмнөх бургаснаас уячихаад зүлгэн дээр нь ганцаараа хэвтэж оройжин аймаг явах машин сурагласан гэдэг. Энэ бол далан хэдэн онд болсон үнэн түүх
Үнэхээрийн Монголыг гэсэн сэтгэлгүй, өөсдийгөө Монголын тал нутагт орхигдсон ард түмэн гэсэн бодлоор нийгэмд ханддаг бол мөн тоогүй еэ. Ер нь заавал яагаад Баян-өлгийгөөс казах хүн УИХ-д нэр дэвдэг, заавал яагаад засаг захиргаа нь хасаг хүн байх ёстой гэж. Баян-өлгийд томоохон офицеруудын дундаас хилийн цэргийн ангийн дарга, тагнуулын дарга гэсэн хоёрхон Монгол хүн бий, байнга гадуурхагддаг. Удахгүй Баян-өлгийн хилийн манаа тэр чигтээ хасагуудын гарт очих шинжтэй.
Уг нь Монголчууд хэзээ ч хасагуудыг гадуурхаж, расист үзэл гаргаагүй, тэдний соёл зан заншилыг маш ихээр дээдэлдэг. Хэдий Казах хүн ч гэсэн Монголын иргэн л бол түүнийг Монголчуудынхаа нэг шиг үздэг. Харин тэд нар нэг л өөр бодолтой байдаг бололтой. Газар нутгийн нэрсийг өөрчилж байна, Османы цэрэгт байлдаж, Монгол руу дайрч дээрэм хийж явсан олон “атмаануудын” нэрэмжит газрууд Баян-өлгийд бий болж байна.
Казакуудад дургүй дээ биш, казахуудыг үзэн яд гэж уриалж байгаа юм биш зүгээр л сүүлийн үед өөрийн уулзсан хүмүүс, уншсан үзсэн мэдээллүүдээс төрөөд байгаа сэтгэгдэлээ бичлээ. Тэд зүгээр мөрөөрөө амьдраад байна уу, эсвэл цаанаа арай ИЛҮҮ ТОМ юм бодоод байна уу.
Халх, Казах, Буриад, Баяд, Дөрвөд ч бай ялгаагүй Монгол л бол Монгол (мэдээж хэрэг хужаа нар бол хэзээ ч Монгол хүн болж чадахгүй), бүгдээрээ л нэгнийгээ ялгалгүй эвтэй байгаасаа гэж хүсдэг. Манай улс удахгүй хөгжинө гэдэгт би итгэдэг, Монголдоо элэгтэй өөрийгөө Монголын иргэн гэж тооцдог казакууд цөөхөн ч гэсэн байгаа гэдэгт итгэдэг. Гэхдээ үнэхээр Монголыг гэсэн сэтгэлгүй, Монголчуудыг харь хүмүүс гэж тооцдог казахууд байвал тун муухай хэрэг, тэд “ЭХ ОРОНГҮЙ” хүмүүс болж таарах нь.
Түрүүн уг нь дурдсан одоо дахиад давтаад хэлье, Баян-өлгий аймаг хамгийн их халамж тэтгэмж авдаг, урсгал зардлынхаа гучхан хувийг өөрсдөө олж, үлдсэн ДАЛАН хувийг улсын төсвөөс гаргуулдаг. Нутагт нь гуйж ирчихээд, дараа нь ядуу арчаагүй гэгдээд байгаа Монголчуудаараа өөрсдөө тэжээлгэж байгаа мөртлөө элдвийн үндэсний үзэл гаргаад эхэлбэл дэндүү даварсан хэрэг болох биш үү.
Төгсгөлд нь, Анх орж ирсэн хасагууд нутагт нь зуд болж байгаа учир өвөлжөөд явъя гэж гуйгаад үлджээ. Богд хааны үед 200 орчим хасаг байсан, 1951 онд хилийн цэргийг татан буулгаж 1960 онд дахин байгуулагдах хооронд Шинжаан энээ тэрээгээс маш олон казакууд орж ирсэн байдаг.
zochin
Зураач
mongoljin
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Mongol
Mongol
Kazakh
Sanbek
Анхаараарай
Халх хүн
Чингас овогт Буряад
Hurelhad
Hurelhad
Unicorn^^
Эрхэмээ
Мөнх
Иргэн
осман
Mongol
зочин
Намсрай
зочин
Баян-Өлгийд амьдардаг Монгол хүн
Шинэ монгол
Mongol ner zuusen
Зочин
hasag hyn hairtai eh oron mini gej heleech?....
шинжаанууд
Khairat
Зочин
ner
Зочин
Zochin
Zochin
Айшолпан
Бат
Иргэн
jinhen unen
шила
mongol
MONGOL
Зочин
Зочин
Зочин
MONGOL
Саран
Саран
bb
Зочин
Зочин
Хужаа чинь
Ider
Ider
Ider
mongol
Зочин
Тилеужан
Хасаг хүн
Хасаг хүн
Би
ТИЙМЭЭ. БИД НЭГ ЮМ БОДОХ ХЭРЭГТЭЙ
Монгол хүн байн өө
Монгол хүн байн өө
Монгол хүн байн өө
Монгол хүн байн өө
иргэн
zochin
arig bukh
orhon tumer
Zochin
Zochin
muu hun gej baidag muu undesten gej baihgui za yu
Зочин
Зочин
Бахытбек
Бахытбек
Бахытбек
Бахытбек
хүн шүү дээ
касым
касым
касым
БИ
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
zochin
zochin
zocnin
Гана
Гана
Гантөгс 9477-5543 дугаартай
Гантөгс 9477-5543 дугаартай
Гантөгс 9477-5543 дугаартай
Гантөгс 9477-5543 дугаартай
Гантөгс 9477-5543 дугаартай
Зочин
tsomo
tsomo
Зочин
Амараа
Зочин
хасаг
хасаг
Зочин
Монгол хүн
Монгол хүн
Монгол хүн
монголдоо хайртай
монголдоо хайртай
dhjnjtue
enerel
Нэргүй
Нэргүй
tsendee
cslencrk
Зочин
Жанка
Жанка
Жанка
boloroo
boloroo
boloroo
nurtilek
nurtilek
pOAFkeVv
хатагин хөвсгөл
хатагин хөвсгөл
хатагин хөвсгөл
чаднаа би чадна
новч хар энергитэй пиздаа гай болсон
хөөрхий дөө
дунд хуруу
дунд хуруу
rieooiyt
rieooiyt
Aagii
Aagii
Aagii
Aagii
Aagii
Aagii
Aagii
Aagii
Aagii
rieooiyt
rieooiyt
rieooiyt
rieooiyt
yowetuit
wpurrtty
Зочин
4 НҮДТЭЙ ГИЙЧИЙ МИНЬ ЧАМД
Зочин
Зочин
Зочин
shooter
shooter
shooter
далд ор
Зочин
123
Red Bryant Grey Nike Elite NFL Seattle Seahawks #79 Youth Alternate Jersey
Mens Nike Chicago Bears #26 Tim Jennings Limited Navy Blue Team Color NFL Jersey
Maika
Youth Nike Pittsburgh Steelers #76 Mike Adams Limited Black Team Color NFL Jersey
Youth Nike New York Jets #97 Calvin Pace Elite Navy Blue Alternate NFL Jersey
mongol
mongol
Youth Nike Dallas Cowboys #71 Nate Livings Limited Navy Blue Team Color NFL Jersey
ТЭНЭГ ҮҮ БИД ЧИНЬ
ААНХАА ЭРЛИЙЗ НОХОЙН ӨӨРИЙНХ НЬ ЧИН ХҮСЭЛ ЭНЭ ШҮҮ
omogshil
Нэргүй
Нэргүй
teneg avgaID
teneg avgaID
negen zaluu
negen zaluu
negen zaluu
negen zaluu
Монголын иргэн
bauyrjan
bauyrjan
halh
halh
halh
Хасагуудыг тараа
Хасагуудыг тараа
Хасагуудыг тараа
Kazakh
Kazakh
tsagaan
tsagaan
хувантхан
омогшил
Зочин
Зочин
RzoaySjA
RzoaySjA
RzoaySjA
vDCQlwgCLPT
vDCQlwgCLPT
vDCQlwgCLPT
vDCQlwgCLPT
vDCQlwgCLPT
MPdxmTbcno
MPdxmTbcno
MPdxmTbcno
MPdxmTbcno
FogYNZsrxOStThpH
FogYNZsrxOStThpH
SBgUtuxHyqrWJSk
SBgUtuxHyqrWJSk
SBgUtuxHyqrWJSk
SBgUtuxHyqrWJSk
SBgUtuxHyqrWJSk
yQkxbxiWAiaSoqFjsl
yQkxbxiWAiaSoqFjsl
yQkxbxiWAiaSoqFjsl
yQkxbxiWAiaSoqFjsl
yQkxbxiWAiaSoqFjsl
yQkxbxiWAiaSoqFjsl
yQkxbxiWAiaSoqFjsl
yQkxbxiWAiaSoqFjsl
uqbQJMOyoT
uqbQJMOyoT
uqbQJMOyoT
WqxPSSPVMSdgEc
WqxPSSPVMSdgEc
WqxPSSPVMSdgEc
Ганбаа
Ганбаа
Ганбаа
Esekterge
Esekterge
Esekterge
Шарапат
bauirjan
Асылбек
olaAiWMLTqtzZqXAGk
olaAiWMLTqtzZqXAGk
муу илжигнүүд ,хятадын хоол болно доо та нар минь
cRYvtbdOgWpQkjoT
cRYvtbdOgWpQkjoT
cRYvtbdOgWpQkjoT
juldiz
moECTUHBRb
moECTUHBRb
moECTUHBRb
moECTUHBRb
bi
bi
bi
nxMOFISLc
nxMOFISLc
nxMOFISLc
tatar
CInAPWPlF
CInAPWPlF
juma
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
зочин
зочин
Bayasaa
АА
АА
kazakh
Зочин
kazakh
durakuud
soli
soli
z
z
z
Mongol uls mini mandan badartugai
Халх Боржигин
Халх Боржигин
Халх Боржигин
Халх Боржигин
Халх Боржигин
Халх Боржигин
Халх Боржигин
Zochin
монгол хүн
монгол хүн
Garav
КАЗАХ
КАЗАХ
anar
anar
anar
Baji
bi bol KAZAK
moogi
moogi
moogi
hasaguudad
hasaguudad
hasaguudad
mmmmmmmmm
Anhaa yu yarina ve
Бодвол өөрөө бага ястан байх :P
zochin
baabariig alna
baabariig alna
baabariig alna
ховч
инкар
инкар
Niitlelch Aanxaa ax zaawal unshaarai
Niitlelch Aanxaa ax zaawal unshaarai
Niitlelch Aanxaa ax zaawal unshaarai
Niitlelch Aanxaa ax zaawal unshaarai
Niitlelch Aanxaa ax zaawal unshaarai
DAAAAAAAAAAAAA
Kz
Kz
aanhaad
aanhaad
aanhaad
KZ
kazakh
OLGII
Зочин
balarchee
aanhaad helchii
aanhaad helchii
aanhaad helchii
kazak busgui
bi neg yum heley
Bi neg yum heley
KAZAK
Zochin
kazak
naraa
Казак оюутан
Казак оюутан
Казак оюутан
vvniig unsh
aaaa
aaaa
aaaa
bataa
Janbol
bakhyt
Anhaad
Anhaad
dakhiad neg bakhyt
dakhiad neg bakhyt
dakhiad neg bakhyt
dakhiad neg bakhyt
Би халх эр
казах залуу
Gagii
Gagii
!!!!
!!!!
neg zochin...
ganbold
Kazak busgui
zz
bold
Kazak busgui
zochin
ак
арман
арман
арман
Зочин
Эргээд харахад
Эргээд харахад
Bi kazakh
Bi kazakh
a.zuzu
a.zuzu
a.zuzu
anu
anu
anu
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
TGT
TGT
TGT
TGT
тэнэг
kkkkkkkkkk
би монгол хүн байна
казах
yoo gichii yma
halh
зочин
Зочин
Зочин
КАЗАКЫН ЭРЛЭГ ЗАЛУУ
зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
30000 мянган хятадын эрлийз а хурлийзууд хэд вэ
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
ЗӨВХӨН МОНГОЛЧУУДАД
Зочин
Зочин
Зочин
zochin
Зочин
BI MONGOL HUN
BI MONGOL HUN
BI MONGOL HUN
Зочин
Зочин
bi
bi
202.170.80.58)та чинь Баабар гуай шив дээ
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
чааваасаа гэж
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
аанхаа чи хужаа шүү дээ
Sugina нэмээд хдн үг хэлчихье
Sugina нэмээд хдн үг хэлчихье
Sugina нэмээд хдн үг хэлчихье
Хайрош
Sugina
зочин
Зочин
çî÷èí
Зочин
Зочин
Зочин
хэхэ
хэхэ
ичээсэй анхаа чи
ичээсэй анхаа чи
ичээсэй анхаа чи
Acel
kazakh
Zochin
Acel
Acel
Acel
Өлгий
Өлгий
Өлгий
Acel
Acel
bayaraa
Baatar
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Хасагууд даварсан л байна даа
монголчуудаа
монголчуудаа
монголчуудаа
Сугардорж
Сугардорж
Зочин
Зочин
Зочин
ХУЖАА ЗАЙЛ
ХЯТАДАА
Зочин
mongol busgui
МУУ ҮМХИЙ ХУЖАА
zaluu
Цогоо
Bat
Цогоо
ss
Ербала
Ербала
залуу
Казах
заавал уншаарай
монгол эр хүн
Arman
jahtaam tas
зочин
Baataraa
Гэрлээ
Залуу
Анхаа малаа
анхаагийн ах
би казах
Aika
Aika
х
kazakh jigiti
OYAN KAZAKH!!!
Seku
Дөлгөөн Б.
bolovsrol
Зочин
Buriad er
Зочин
zaya
Oyu
Инээвхийлэв.....
Зочин
Irgen
800
800
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
хазах
Зочин
Зочин
Зочин
hun
Зочин
Kalamkas
zochin
Зочин
Kazak er
Kazak er
би монгол хүн
Ahaa
www.xxl.gblog.mn
hemnel
сабрина
Зочин
Халх эр
тооны залруулга
Анхаад
Зочин
Зочин
Халх хүн
kazak
ariuka
nergvi
Содоо
otugsuu
Baurjan
Сайну
Сайну
найз
Зочин
ЭЭБИЙ
Иргэн
mgl
Зочин
bagi
dondog
aam
Өлзий
Казах
Монгол хүү
alt shig turshlaga
ҚО-с
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
hobdoos
Chamd
Kazakuudad -dad
Kazakuudad
Қазахын охиноo
Қазахын охиноo
Қазахын охиноо
Doorhi hund Mongol emegteigees
Қазахын охиноо
Қазахын охиноо
Èðãýí
ҚО-с
ҚО-с
Зочин
Зочин
gomdov
gomdov
Қазахын охиноо
йййй
Казакын түүх
Сүхээ ах
Зөв зүйл
Bad Guy
монгол хүү
Зочин
монгол хүү
Хариулт ҚО-с
Қазах охиноос
Қазахын охиноос
Êàçàõ èðãýí
JINHENE MONGOL
Монгол
hooe ee-d
hooe ee
Oird, Urianhai nart
Mongolchuudad 2
Mongolchuudad 1
монгол хүү
монгол хүү
Зочин
Зочин
erdemten doktor professor erdembileg
erdemten doktor professor erdembileg
Зочин
Қазахын охин-d
Қазахын охин-d
Қазахын охин-d
Зочинд
Зочин
Қазахын охин
Қазахын охин-d
Қазахын охин-d
Зочин
Khalkha
Қазахын охин-d
Қазахын охин
Қазахын Охин
Қазахын охин
hasag
Қазахын охин
Қазахын охин
critic
монгол хүү
монгол хүү
Зочин
hooe Қазахын охинoo
ynen yg shyy
Толь
Қазахын охин
Қазахын охин
Қазахын охин
Қазахын охин
Қазахын охин
Казахын охин
Казахын охин
damchaa guai
hasag
Mongolian-d-d
kaz
asuult
Mongolian-d
Mongolian
aimaar
musulman
Зочин
Зочин
yag ijil tegsh erhtei
Казах үндэстэн
hugjil
Казах үндэстэн
Казах үндэстэн
99
mongol
jamuuh
pooh-d
ev negdel
pooh
Зочин
Зочин
ih tseverlegee
sain ni muugaasaa ih
urianhai busgui
Urianhai
Зочин
Zarim humuust
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Dayar Mongol
Dayar Mongol
Dayar Mongol
hychten
hychten
Зочин
oird
Таэквондагийн ДАШТ
Таэквондагийн ДАШТ
Зочин
Зочин
Зочин
kazak hynii zytgel
hiar
hasguudaa
Зочин
9999
Казах бүсгүйд
казах бүсгүй
hasaguud ch
mongol
Kazakuudad
Анхаад
Анхаад
Хасгуудад хайртай хүн
Өөрийгөө тавиад үз
Зочин
Сайхан
Зочин
Зочин
Alibek
Новч
Монгол улсын иргэн
Монгол улсын иргэн
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
buruu horvoo
oird
nohtsol baidal chini muu l bainadaa
Зочин
Зочин
oird
muu lalaruu
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
itssiin itsist
Зочин
êàçàõ á¿ñã¿é
óíøèã÷
óíøèã÷
Казахын охин
хаха
Казахын охин
Bi mongol eh orondoo hairtai
ev negdel
Зочин
Зочин
Монгол
hn
mandtugai
Зочин
Зочин
Amartuvshin
Amartuvshin
Зочин
Oltse
hi
friend
gang
gang
шоогоо
Trojan Horse
Trojan Horse
Зочин
orhun
ono
Olonbekt
olonbek
olonbek
Зочин
mongol kazak
hodoonoos
mongol kazak
Зочин
Зочин
hasagjav
Зочин
x
Зочин
Зочин
Зочин
Mika
Mongol
onoo
ragaa
Зочин
Зочин
Зочин
hoosh
hurmat bek-d
hurmat bek-d
mongol
Зочин
hurmat bek
mend amur
Kalk mongol kun
Kalk mongol kun
etssiin dygnelt
sudalgaanii dygnelt
sudalgaanii dygnelt
sudalgaanii dygnelt
Mongolchyydaa 2
Mongolchyydaa
tuja
Гамбаа
unen
unen.
Hooe hooe-d
bold
baga toiruu
hooe ee hooe
hooe ee
кккк
Кккк
uugii
uugii
Mongol Emegtei
Mongol Emegtei
Mongol emegtei
Зочин
arilj uz
Зочин
Зочин
Зочин
зєв зєв
Zochin
хаалбөж
Банкир
КККК
Kazak zaluu
Зочин
Казак н
Казак н
Казак н
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
баяр
bolor
zochin
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
I’m mongolian
orbizoon kruuzo
orbizoon kruuzo
orbizoon kruuzo
Зочин
Зочин
ажиглагч
Зочин
Зочин
ААНХААД
Зочин
fdv
brayan
Зочин
MN
Зочин
Зочин
Зочин
dursamj
dursamj
dursamj
zovlolgoo
Зочин
Shavilhan-DDDDDDDDDDDDDDD
Shavilhan
Doorhi hund
Halh
????
Mongol unshigch
Mongol unshigch
Mongol unshigch
Зочин
Зочин
??????????
Shavilhan
zaluusaa...!!!!
Negen Mongoloos
hodoonoos
hodoonoos
hodoonoos
hodoonoos
hodoonoos
hodoonoos
doorhi zochind hodoonoos
Saihan hasag ER
Зочин
Зочин
Зочин
baga toiruu
Алтанхүү
Зочин
Shavilhan
Зочин
ynendee
taivan baitsgaa
Mongol