Баянаа аваргын хүү хүргэн хоёр наадмын түрүү булаалдаж Сүхбат нь давсаны дараа дархан аварга Ж.Мөнхбат нэгэн сонинд өгсөн ярилцлагандаа “Ер нь ойрын 50 жилдээ халхын наадамд баяд хүү түрүүлэхгүй л дээ” гэж хэлсэн байдаг. Гэхдээ энэ нь эв нэгдэлийг үгүйсгэж байгаа мэт сэтгэл эмзэглүүлмээр сонсогдохгүй л дээ. Учир нь Монголын нутагт аж төрөн суугаа Халх, Баяд, Дөрвөд, Торгууд, Барга, Буриад, Урианхай гэх зэрэг хорь гаруй ястанууд өөрсдийн онцлог аялгатай ч гэсэн бүгд Монгол хэлээр ярьдаг, царай зүс, соёл зан заншил ижилхэн.
Товчхондоо бол бүгд Монгол үндэстэн. “Баяд хүү түрүүлэхгүй л дээ” гэдэг нь “Увсын хүү түрүүлэхгүй л дээ” гэж хэлж байгаа шиг энгийн нутгархах үзлийн илрэл юм. Хэдийгээр баяд дөрвөд гээд ялгаад байгаа юм шиг харагдавч угтаа гэр бүлийн хэрүүл шиг жижигхэн хүрээнд яригдаж буй тухайн үеийн сэтгэлийн хөөрөл төдий асуудал. Энэ бол Гитлер еврэйчүүдийг жигшдэг шиг, Америкчууд харуудыгаа гадуурхдаг шиг расист үзэл огтхон ч биш.
Харин Казакууд нь тусдаа хэл, соёл, шашин шүтлэгтэй төдийгүй гадаад төрхийн хувьд ч Монголчуудаас ондоо. Манай улс Монгол, Казах гэсэн хоёр үндэстэнээс бүрдэж байгаа гэж ойлгогдоно. 2.7 сая иргэнтэй улсын хувьд 140 мянга буюу ойролцоогоор хүн амын таван хувь нь үндэстний цөөнх Казакууд болж таарна.
Тэгээд нэг юм бодлоо л доо. Бээжингийн олимпод Түвшинбаяр казах жудочинтой аваргын төлөө барилдсан гэдгийг бид мэднэ. Тухайн үед Баян-Өлгийн казакууд, Налайхын казакууд, хотын казакууд гэх зэрэг манайд байгаа хасагууд чухам хэнийг нь дэмжиж байсан юм бол. Монгол хүн олимпын аварга болсоны дараа бүгд чин сэтгэлээсээ баярлалдан хөөрөлдөж, ерөнхий сайд нь хүртэл халамцуухан гарч ирээд жагссан олныг уриалан Монголын эв нэгдэлийг эргэн сануулж байлаа. Тэр үед казакууд тийм сайхан мэдрэмжийг авсан бол уу?
Саяхан миний танил нэг бахытбек “Монгол хятадад эзлэгдэх нь угаасаа цаг хугацааны асуудал ш дээ, тэр үед казахстан руу гарна даа” гэсэн үг унагасаныг сонсоод дотор их эвгүйрсэн. Монгол эмэгтэйчүүд харийнхны доор хэвтэхэд, Монгол эрчүүд архинд орж тавьтаргүйтэхэд, Монгол хилчид нэгнийгээ алж барьцаалахад, Туулын ус бохирдоход, Монголчууд хэдэн мянгаараа солонгосчуудад дээрэлхүүлж доромжлуулж байгаад нь миний танидаг тэр казахын сэтгэл ерөөсөө зовнидоггүй ажээ. Монголд төрж өссөн, Монголын иргэний үнэмлэхтэй “Монгол” казах шүү дээ уг нь.
Хоёрдугаар дайны үед цэцгийн мандал тойрч зугтаагаад буудуулж байсан Немц цэргүүдийн тухай хууч яриа байдаг. Зүгээр л гишгээд сүйтгээд гүйгээд гарсан бол амьд гарах боломжтой мөртлөө цэцгэн дээр гүйж болохгүй гэдэг яс маханд шингэсэн хүмүүжил, ёс суртахууны төлөвшил нь сандарсан үед нөлөөлж суманд оногдоход хүргэсэн байх. Томоохон үндэстэн болгонд өөрсдийн түүхэн зан суртахууны төлөвшил, амьдралын хандлага, юуг чухалд тооцож юуг игноордох ёстой вэ гэдэг талаар өөрсдийн онцлог харагддаг.
Монголчуудын хувьд төр, улс, тусгаар тогтнол нь хамгийн үнэ цэнэтэй дээд чухал зүйл гэдгийг яс махандаа шингэтэл ойлгодог, ямар нэг гадны хүчинд эзлэгдэн сууна гэдэг байж болшгүй, төсөөлөхийн аргагүй гутамшигт явдал юм. “Өглөө“ кинон дээр өсвөр насны Сүхбаатар нэг луухааны хүүхдийг уйлуулчихсанаас болж гэрийнхэн нь буусан газраасаа хөөгдөх үед цагаан дээлт Дамдин “хэн болчихоод хэний газраас хэнийг хөөгөөд байгаа юм” гэж уцаарладаг. Энэ бол энгийн ардад хүртэл тусгаар тогтнол, төрөө дээдлэх үзэл ясанд нь тултал шингэсэний илрэл, урьд ч байсан одоо ч байгаа.
Монголд амьдран суугаа хасгуудад энэ үзэл ямаршуу хандлагатай байдаг юм бол. Монголчууд хужаа нарт эзлэгдвэл очно гээд байгаа казахстанд нь хүн амын тал нь орос, хоорондоо орос хэлээр ярьж ойлголцдог, манайхаас илүү хөгжсөн нь үнэн, гэхдээ л нэг дарангуйлагчдаа алтан хөшөө босгоод, үр хүүхдэд нь халдашгүй эрх дарх өгсөн сонин нийгэмтэй улс.
Монголчуудын хувьд найман зуун жилийн түүхтэй, найман зуун жилийн туршид тусгаар тогтнол, төр бол өөрсдийнх нь хамгийн үнэт зүйл гэсэн ойлголт, хүмүүжлийг олж авсан учраас одоог хүртэл тусгаар улс болж оршин тогтносоор байгаа, ядуу ч гэсэн. Чингис хааны үед, ардын хувьсгалын үед гэх мэт цаг хугацааны олон мөчлөгүүдэд энэхүү төрт ёсыг аварч үлдэх гэж хүч чадал, оюун ухаан, заль мэхээ хэрэглэж ирсэн үе үеийн баатрууд гарч ирж чаддаг учраас л бид дэлхийн хамгийн “хэцүү” хоёр гүрний дунд оршин тогтнож байгаа.
Баян-өлгий бараг тусгаар улс болох нь гэж сүүлийн үед сонсогдох болов. Тус аймгийн хувьд 1.4 сая орчим малтай аж үйлдвэрийн хөгжил дорой, төмөр зам болон хатуу хучилттай авто зам байхгүй, алт олборлолтын салбарыг хөгжүүлэх бололцоотой хэдий ч нөөцийн судалгаа бүрэн хийгдээгүй, төсвийнхөө зардлын 30 гаруй хувийг өөрийн орлогоор, үлдсэн 70 хувийг улсаас татаас авч бүрдүүлдэг, төсөв санхүүгийн чадавхи сул.
Нийгмийн халамж хамгийн ихээр авдаг, төрөлтийн рэйтинг улсын дунджаас бараг гурав дахин их, 2004 оны сонгуульд хүүхдийн 10000 –аас шалтгаалж АН –ийг тэр чигээр нь сонгосон бол 2008 онд сая таван зуу нь илүү санагдаад МАХН –ийг бөөндсөн. Шинээр гэрлэгсэдийн 500 мянгыг хууль бусаар 7 удаа авсан нөхөр эндээс гарсан. Эдийн засгийн хувьд дангаараа оршин тогтнох ямар ч боломжгүй.
Хасагууд Баян-өлгийгөөс нэгэнт хальж Ховд, Увс руу нүүж суурьшаад уугуул ястануудыг хавчих болсоныг нутгийн дурын хүнээс сонсож болно. Бүр их муухай арга хэрэглэдэг гэж байгаа юм. Монголчуудыг хүүрээр айлгадаг, тодруулбал хаваржаа руугаа ч юмуу нүүсэн хойгуур буудаг газарт нь хүн оршуулчихдаг, Монголчууд тэрнээс нь цэрвээд өөр газар нүүнэ, зөрөөд хасагууд тэнд нь ирж суурьшдаг. Муу нэртэй ядарсан Монголчуудаараа тэжээлгэж амь зууж байгаа мөртлөө тийм хүйтэн хөндий сэтгэлээр хандаж болмооргүйсэн.
Богд хааны үед Ойрдуудын дунд халхуудыг суулгахаар Ховд аймагт нэг хошуу байгуулж халхаас олон айл аваачжээ. Халхууд ганц хоёроороо эргэж нүүсээр, оронд нь хасагууд суурьшсаар хасаг сум болсон аж. Тэндээс төрсөн улсын заан Мягмар ойгоор нь очиж барилдаад түрүүлэв. Наадам дуусаад хасагууд бүгд гэртээ орж хаалгаа цоожлоод Мягмартай ярих ч хүн олдсонгүй гэнэ. Тэгээд түрүүлсэн бөхийн байнд олгодог даагаа зочид буудлын өмнөх бургаснаас уячихаад зүлгэн дээр нь ганцаараа хэвтэж оройжин аймаг явах машин сурагласан гэдэг. Энэ бол далан хэдэн онд болсон үнэн түүх
Үнэхээрийн Монголыг гэсэн сэтгэлгүй, өөсдийгөө Монголын тал нутагт орхигдсон ард түмэн гэсэн бодлоор нийгэмд ханддаг бол мөн тоогүй еэ. Ер нь заавал яагаад Баян-өлгийгөөс казах хүн УИХ-д нэр дэвдэг, заавал яагаад засаг захиргаа нь хасаг хүн байх ёстой гэж. Баян-өлгийд томоохон офицеруудын дундаас хилийн цэргийн ангийн дарга, тагнуулын дарга гэсэн хоёрхон Монгол хүн бий, байнга гадуурхагддаг. Удахгүй Баян-өлгийн хилийн манаа тэр чигтээ хасагуудын гарт очих шинжтэй.
Уг нь Монголчууд хэзээ ч хасагуудыг гадуурхаж, расист үзэл гаргаагүй, тэдний соёл зан заншилыг маш ихээр дээдэлдэг. Хэдий Казах хүн ч гэсэн Монголын иргэн л бол түүнийг Монголчуудынхаа нэг шиг үздэг. Харин тэд нар нэг л өөр бодолтой байдаг бололтой. Газар нутгийн нэрсийг өөрчилж байна, Османы цэрэгт байлдаж, Монгол руу дайрч дээрэм хийж явсан олон “атмаануудын” нэрэмжит газрууд Баян-өлгийд бий болж байна.
Казакуудад дургүй дээ биш, казахуудыг үзэн яд гэж уриалж байгаа юм биш зүгээр л сүүлийн үед өөрийн уулзсан хүмүүс, уншсан үзсэн мэдээллүүдээс төрөөд байгаа сэтгэгдэлээ бичлээ. Тэд зүгээр мөрөөрөө амьдраад байна уу, эсвэл цаанаа арай ИЛҮҮ ТОМ юм бодоод байна уу.
Халх, Казах, Буриад, Баяд, Дөрвөд ч бай ялгаагүй Монгол л бол Монгол (мэдээж хэрэг хужаа нар бол хэзээ ч Монгол хүн болж чадахгүй), бүгдээрээ л нэгнийгээ ялгалгүй эвтэй байгаасаа гэж хүсдэг. Манай улс удахгүй хөгжинө гэдэгт би итгэдэг, Монголдоо элэгтэй өөрийгөө Монголын иргэн гэж тооцдог казакууд цөөхөн ч гэсэн байгаа гэдэгт итгэдэг. Гэхдээ үнэхээр Монголыг гэсэн сэтгэлгүй, Монголчуудыг харь хүмүүс гэж тооцдог казахууд байвал тун муухай хэрэг, тэд “ЭХ ОРОНГҮЙ” хүмүүс болж таарах нь.
Түрүүн уг нь дурдсан одоо дахиад давтаад хэлье, Баян-өлгий аймаг хамгийн их халамж тэтгэмж авдаг, урсгал зардлынхаа гучхан хувийг өөрсдөө олж, үлдсэн ДАЛАН хувийг улсын төсвөөс гаргуулдаг. Нутагт нь гуйж ирчихээд, дараа нь ядуу арчаагүй гэгдээд байгаа Монголчуудаараа өөрсдөө тэжээлгэж байгаа мөртлөө элдвийн үндэсний үзэл гаргаад эхэлбэл дэндүү даварсан хэрэг болох биш үү.
Төгсгөлд  нь, Анх орж ирсэн хасагууд нутагт нь зуд болж байгаа учир өвөлжөөд явъя гэж гуйгаад үлджээ. Богд хааны үед 200 орчим хасаг байсан, 1951 онд хилийн цэргийг татан буулгаж 1960 онд дахин байгуулагдах хооронд Шинжаан энээ тэрээгээс маш олон казакууд орж ирсэн байдаг.