Хайрлах логик нь зєрvvтэй. Єрнєдєд эцэг эхийнхээ vvр­гийг муу биелvvлж байгаа нь харагдвал аав ээж байх эр­хийг хасна. Дvрэм зєрчсєн жолоочийн vнэмлэхийг ху­рааж машин барих эрхийг нь хасдаг шиг юм болно. Хvvх­дийг нь улс хураан асрам­жийн газарт єгєєд эцэг эх байх эрхийг нь хасчихна. Мэдээж эцэг эх болгодог эрхтэнтэй нь бол хариуцлага тооцдоггvй л дээ.

Манайд хvvхэд байх эр­хийг нь хасдаггvй боловч тэдэнд vvрэг ногдуулдаг. “Тэд аав ээжийн ачийг хариулах”-ын тулд л хvн болж тєржээ гэдэг нэгэн ойлголтыг хар нялхаасаа мэдэрдэг. Єєрий­гєє болоод гэр бvлээ сайн сайхан авч явах чадвартай хvн болно гэхээсээ илvv эцэг эхээ жаргаах чадвартай нэ­гэн болж єсєхийг эрмэлзэнэ. Лам багш нь ”Молон тойн эх дэгээн ач хариулагсан ану нэрт судар”-ыг ишлэн сур­гамж­лах ба ардын дуу нь хажуугаас “Бєєрєнхий биеийг єсгєсєн ээжийнхээ ачийг яанам бэ” хэмээн аргадна. Бэлэн цэвэршvvлсэн Бона­кью мэтийн ус байсаар атал “Шvvдрийн дуслаар цай чай чанаж єгвєл ээжийнхээ ганц шєнє єндийж хєхvvлсэн ачийг хариулж дєнгєхтэй vгvйтэй” хэмээн нэхэмжилнэ. Vнэн найдваргvй єр зээл.

Нэг газар эцэг эхчvvд хvvхдээ єєрийгєє аваад яв­чих хvн болгох гэж хичээнэ. Нєгєє газарт хvvхдийг эцэг эхээ аваад явчих асрагч болгохоор єсгєнє. Нvvдэлчид хvvхдэдээ хайр халамжаа зээлдvvлдэг ба тvvнээ эр­гvvлж тєлєх чадвартай бол­гохыг л эрмэлздэг. Яагаад? Бид муу хvн биш. Хvvхдэдээ бусад хар, цагаан арьстны нэгэн адил хайртай. Ер нь бол чоно бэлтрэгээ, тогоруу дэг­дээ­хэйгээ хайрлаж, амь на­саа дэнчинд тавин хам­гаалдаг л даа. Бидний сэтгэл болоод зvрхний ховдол, бул­чин бусдынхтайгаа адил. Гагц бид нvvдэлчин юм аа. Нvv­дэлчин хvний єтєл нас хотын­хоос єєр. Суурин газрын хєрєнгє чинээтэй хvмvvс єтєл насандаа асрамж, vйл­чилгээ хєлслєн тааваараа амьдарч болдог. Орчин vед єндєр настнууд дэлхийгээр аялан залуу зандан насандаа vзээгvйгээ vзэж явах болж. Гэтэл нvvдэлчин хvнд vл хєдлєх хєрєнгє гэхээр юм байдаггvй. Хєдєлдєг хєрєнгє болох мал идээнийхээ араас vргэлж єєрєє хєдєлж хєє­цєлдєж байж vр шимийг нь амсана. Єтєлж хєгшрєхийн цагт малынхаа хойноос хєє­цєл­дєж дийлэхгvй болно. Энэ vед тал дvvрэн мал байгаад нэмэргvй. Чоно нохой, хул­гайн идэш болоход хvрнэ. Хєгшин нvvдэлчин єєртєє тєдийгvй, бусдадаа дарамт болно. Ядаж тvvнийг ачиж нvvх гэж бєєн тvвэг. Дээхнэ vед хєгширсєн нэгнээ алдаг байсныг домогт єгvvлнэ. Ач хvv нь євєєгийнхєє аманд сvvл хийж байгаад баяр ёс­лолын байдалтай гударч гул­гиулж хахааж нас баруулдаг байсан гэсэн. Vнэн байх аа. “Ам барих ач тєрлєє” гэсэн vг одоо ч байдаг. Ач хvv нь том болоод євєєгийнхєє орчуул­сан кинонд “ам барьж” дуу оруулна гэсэн vг биш байх. Сvvлдээ алахаа больжээ. Єтлєхдєє зvдрэх тавилангаас зайлж чадсангvй боловч гарц бодож олжээ. Зохих заавар журмын єсгєсєн нvvдэлчний хvv ийм хvнд vед эцэг эхээ єргєн асарч, малыг нь хумиж жаргаах учиртай. Нvvдэлчид хvvхэд тєрєхєд “Удам зал­гагч, vндэс угсааг vргэлжлvv­лэгч” гэхчилэн ёсорхохоосоо ємнє “Єтлєхийн цагт хєлийг минь хучих vртэй боллоо” хэмээн vнэн санаанаа баяр­ладаг. Он жил улиран монгол­чууд иргэншиж эхлээд ма­шинаар нvvдэг болж, улмаар нvvхээ болин суурьшив. Ро­берт Бернсийн шvлэгт “Бодол санаа минь ууланд. Би єєрєє бэлд нь” гэж гардаг шиг “Бие хотод суувч бодол санаа нvvдэлчин хэвээр” байна. Ийм болохоор “Эцэг эх нь vр хvvхдээ єсгєж хvмvvжvvлэх vvрэгтэй” гэдэг ойлголтын ємнє “Vр хvvхэд нь эцэг эхээ асрахуйц хvн болон єсєх” гэдэг томъёолол оршсоор явна.

Буддизмын амендмент

Бурхны шашныг дам­жуу­лан авсан Тєвдvvд маань бидний нэгэн адил нvvдэлчид байв. Хvvхэд дээрээ хийдэг менежмент манайхтай адил гэсэн vг. Будда бээр Гима­лайн ууланд тvр саатаад тал нутагт морилохдоо зєєлнєєр хэлэхэд “эцэг эхийн аймаг”-аар баяжив. Эх болсон зур­гаан зvйл хамаг амьтныг тэгш хайрлах тухай vзэл санаа дав дээр эцэг эхийн ачийг тоо ёсоор хариулах заалт болон нарийсав. Бусдыг хялайн нvд vзvvрлэвэл хилэнц хурааж муу vр гарах тухай санаа “Эхийгээ нэг удаа хялайсан хvн тамд унах ба хялайсан нvднийхээ зовхиор дэгээнээс зvvгдэн шаналах”-аар жу­рам­ласан шинэ зvйл анги болон цэгцлэгдэж Тамын зурагт номд орвой.

Ёс сур­тахуун амьдрал ахуйг журам­ладаг гэхээсээ амьдрал ахуй єєрєє моралиа тогтоодог юм хойно тєвдvvд дундаа нэг авгайтай байдаг ёсоо ч “Бур­хан ингэж єгvvлэв“ байдал­тайгаар авч явдаг буйзаа. Эртний монголчууд бэлэв­сэрсэн бэргэнээ эхнэр болгон авдаг байсан нь “авчихмаар авгай харагдвал зvгээр єн­гєрєєдєггvй, чалх нь дэндсэн” зэргээс болоогvй, харин ч єнчин зээ дvv, бэлэвсэн бэргэн нараа гэр бvлдээ багтааж, асрамжлан явах vvргээс vvдэлтэй л болов уу гэж бодогдуулдаг. Тєвдvv­дийн “дундын эхнэр” ч гэсэн цєєн юмыг хvртэхийн хэрээр хуваахаас єєр замгvй болс­ных л байлгvй дээ. Шарын шашин иймэрхvv “тєсвийн тодотгол”-тойгоо л Монголд орж иржээ. Халхын сайхан хvvхнvvд мундахгvй тул ха­рин дундын авгай энэ тэр авдаг ёс дэлгэрсэнгvй.

Vнэн хэрэгтээ Буддизм эцэг эхийн талаар арай л ондоо юм хэлдэг. Тэнд аав ээжийг оруулаад хорвоогийн хамаг амьтныг хайрлах ба туслах нь хvний vvрэг гэж сургадаг л даа. Гэхдээ бусдыг авран туслахын тулд чи єєрєє гэ­гээр­сэн байх ёстой. Гэгээ­рээгvй байж бусдыг аврах гэж оролдвол хор болно. Vлгэр­лэвэл мэс засал хийх эмч заавал сургууль ном vзэж, энэ талын мэргэжил эзэмших ёстой. Ингээгvй байж євч­тєний мухар олгойд мэс засал хийнэ гэвэл ердєє л хvн хутгалсан гэмт хэрэг болно гэсэн vг. Иймд хvн гэгээрэлд хvрэхийн тулд єєрийг нь орчлонгийн мунхагт, ердийн орчинд хvлж баглаж буй хэд хэдэн уяанаас мултрах ёстой юм байна. Хэн ч чамд єм­чилж єгєєгvй байгалийн уул усыг миний нутаг энэ тэр гэж уягдах хvлээснээс эхлээд хэзээ нэг цагт хэн хэнээ орхиод vхэл рvv явахаа мэ­дэхгvй ээнэгшсэн ураг садны уяаг таслан одох тухай Будда зєвлєжээ. Тогмор Ложин су­дарт єгvvлэхдээ “Хаа газар байлаа ч гэсэн хамаатан сvлбээтний хэлхээс уяаг таслах шаардлагатай...ийм уялдаагаа таслах санааг эцэг эх тэргvvтэндээ єчвєл гайхаж сонжих нь ч гайгvй хэрэг, зvхэл зандрал, гомдол гон­сойлт юу ч тулгарч мэднэ. Гэлээ ч чин зоригоо шантлах хэрэггvй. Урьд ємнє Бурхан багшаас єгсvvлээд номын мєрєєр замнагч бvгд амраг садныхаа нvдэнд нулимс мэлмэрvvлэн орхиж явсны учир зvй их ээ” хэмээн зєвлє­жээ. Энэ мєрийг НЭПКО Паб­ли­шинг хэвлэлийн газраас гаргаж буй “Агнистын гэгээ” цувралын эхний ботийн 60 дугаар талаас авлаа л даа. Гэхдээ энэ бvхнийг Нутгийн зєвлєлийн хаалгыг тас саван гараад дахиж хандив єгєхєє болих, аав ээжтэйгээ тангараг тасран нударга зєрvvлээд гарах мэтээр vгчлэн ойлгож болохгvй юм байна. Ээж аав­даа цайны сvv залгуулах тєдийгєєр туслах биш тэд­нийг зовлонгоос аврах vvрэг­тэй. Харин тэднээ аврахын тулд єєрєє эхлээд аврагчийн зиндаанд хvр гэсэн санаа. Шаварт унасан хоёр хvн нэг нь нєгєєгєє татаж чаддаггvй. Иймд шавраас нэг нь тvрvvлж гарах ёстой. Нэг нь юу байх вэ, чи тvрvvлж гар. Гарах мєчид ганцхан єєрийгєє л бод. Нєгєєхєє чирсээр хамтдаа гарах гэж дэмий оролдвол хоёулаа тэндээ живнэ. Ингэх нь давхар харамсалтай. Иймд єєрийгєє эхлээд гарга. Дараа нь нєгєєхєє татвал давхар давхар аврал. Логик нь иймэрхvv.

Vндэсний удирдагЧ ба Єрийн сVлжээ

Гол юмнаасаа холуур баа­хан явав аа даа. Хэний хvvхэд яачихаад, эцэг эх ачтай ч юм шиг ачгvй ч юм шиг яриад унав гэж бодов уу? Бvх юм Ерєнхийлєг­чийн за­хианаас эхтэй. Хєєрхий одоо vйлээ vзэж байгаа Хvрэлсvх гишvvн улсынхаа Ерєнхий­лєгчтэй муудалцаад захиа бичив дээ. Ерєнхийлєгч хv­ний захиа аваад нам дардаг­гvй хvний хувьд хариуг нь Тамгын газраараа бичvvлсэн. Тамгатай, тамганыхаа ойрол­цоо газартай хvн боломжоо ашигласанд буруу юу байхав. Тамга тэмдэгтэй тэрхvv ха­риунд “Ерєнхийлєгч Н.Энх­баяр У.Хvрэлсvхийг хар за­луу­гаас нь бvх шатанд дэм­жиж энэ зэрэгт хvрэхэд нь гол тусалсан хvн...Ишиг эврээ ургахаар эхийгээ мєргєнє гэгчээр...тусыг усаар, ачийг бачаар хариулж болохгvй гэдгийг сануулж байна” (Єд­рийн сонин. №181. 2007) гэхчилэн єгvvлжээ. Олон тv­мэн маань ч Ерєнхийлєгчєє дэмжих маягтай “дарга болго­сон хvнийхээ єєдєєс цор цор гэдэг хvн муутай залуу юм” гэх аястай. Тиймээ, бид єрийн сvлжээнд амьдардаг ард тvмэн. Хийсэн эцгийн, хийлгvvлсэн эхийнхийг тv­рvvнд ярьсан. Тєсвєєс цалин аваад хичээл заасан багшид эрдмийн єртэй єснє. Ажил vvргийнхээ дагуу олгой авсан эмчид амьдралын єртэй vл­дэнэ. Хvн хэрэгтэй учраас л ажилд авсан даргад амьдаа­раа єртэй, 300 тєгрєгийг минь аваад микртээ чихсэн жолоо­чид хєл дvvжлvvлсний єртэй. Тєрийн ємнє боловсон хvчин бэлтгэх vvрэг хvлээсэн ал­батын ємнє тушаал хvлээсэн­дээ єртэй. Энэ логикоор хєє­вєл улсаас цалин авч байгаа бvх хvн тєсвийн захирагчдаа єртэй. Єртэй бас дахин єр­тэй, Зєвлєлтєд тєлєх байсан єрєєс илvv єртэй. Тєлєх нь бvv хэл тодорхойлох ямар ч боломжгvй єр. Ийм найдвар­гvй єр ямар ч дампуу банкны тvvхэнд vгvй. Ерєєсєє ч тє­лєг­дєхєд бус нэхэгдэхэд зориулагдсан єр л дєє. Тий­мээс банкны єр барагдуулах алба байдаг боловч хvний ач барагдуулах хороо байгуу­лагд­даггvй билээ.

Єрийн сvлжээний анхны эхлэл нь мєнєєх нvvдэлчин ардуудын “Эцэг эх дэгээн ач хариулагсан ану нэрт судар”-аас vvдэлтэй. Сайн vйлсийн ачийг мартахгvй санадаг хvн тєрєлхтний агуу мораль хээр талд засварлагдаж “сайн vйл­сийн хариуг тоо ёсоор нь эзэнд нь, гуйвуулгаар бус бэлнээр тооцон тєлєх журам” болон хувирсны vр.

Буддын сургасан vйлийн vр гэдэг нь бусдад тусалбал тусыг нь хvртэх тухай сур­гаал. Угаасаа сайн vр дvн гарна гэсэн итгэлгvйгээр сай­хан vйлс бvтээх аргагvй. Иймээс бусдад тусалсны ач vр заавал гарна. Бvдvvвч байдлаар томъёолоход “Сайн vйл хийгээд тvvнээс боловс­рох сайхан vрийг хvртэн жаргаарай л” гэж Будда хэл­сэн юм шvv дээ. Гэтэл сайн vйлийнхээ хариуг заавал ч vгvй туслуулсан объектоосоо нэхэж авна гэвэл тєєрєгдєл болоод явчихна. Гуйлгачинд хоол єгсний буяныг одоо энэ тєрєлдєє тэр гуйлгачнаасаа хvртэнэ гэж зvтгэвэл юм олж долоох болов уу? Учир иймд хvний энэ болоод ємнєх тєр­лvvдийн сайн ба муу vйлийн vр єєр єєр зvгээс єєр єєр цагт боловсорч ирдэг гэнэ. Бид бvхний хамгийн том тєєрєг­дєл нь хvнд тус болчихоод хариуг нь тэр хvнээсээ нэ­хэмж­лэн боддог явдал гэдэг. Хvнд туслах нь чиний бизнес. Хариуд нь тэр хvн хэрхэх бол “non your business” ажээ. Бид vйлийн vр єєр газраас болов­сорч ирээд байгааг анзаардаг­гvй юм байна. Туниагvй Дор­жийн толгойг хагалчихаад бардамхан сууж байтал мун­даг Батаа орж ирээд толгой цоолчиход ”энэ юуны учир вэ” хэмээн гайхаад суудаг гэсэн vг юм уу даа. Ухаандаа манай Ерєнхийлєгч олон сайхан залуусыг дарга болгож сайн vйл хийжээ. Vйлийн vр дороо л боловс­роод єєрєє Монгол Улсын хамгийн том дарга болж. Тэгсэн атлаа ганц муу Хvрэлсvх рvv нэхэмжлэх шидээд суугаа юм биш vv? Мэс заслын эмч хvн нэгэн сантехникчийн мухар олгойг авчээ. Дараа нь “Одоо чи миний олгойг наад усны тvр­баа засдаг юмаараа аваад ачийг минь хариулж аль” гэвэл сайн vр гарахсан билvv?

Нийгэм даяар буй “ач нэхэмжлэх” энэ євчний гарал нь гэр бvлд байгаа. Орчин vеийн олон олон боловсон айл ертєнцийн жишгээр яваа нь мэдээж. Юуны ємнє бид шинэ vеэ хvvхэд багачуу­дынхаа “єрийг тэглэх”-ээс эхлэх ёстой болно. Манай шинэ vеийнхэн эцэг эхдээ хайртай боловч хамгийн том vvрэг бол єєрєє сайн сайхан амьдрах явдал гэж ухааран єсєх ёстой. Эцэг эхдээ єртэй гэж бодож єссєн хvн цаашдаа даргадаа, багшдаа єртэй гэж итгэж бойжно. Энэ хэрээрээ тусалсан, дэм­нэсэн хvн бол­гоноосоо єр нэхэмжилнэ.

Єрєєс чєлєєлєгдсєн шинэ vеийнхэн нь л бусдыгаа авлагаас чєлєєлсєн зvтгэл­тэн болж бойжно. Манайхан хvvхдийн эрхийг хvндэтгэх, хvvхдээ дураар нь тавих хоёрыг хольж хутгаад байдаг зовлонтой. Дээр нь “эрх” гэдэг vгэн дээр дагавар залгаа­дахлаар “эрхлvvлэх” болон гуйвчихаж байгаа юм чинь. Хэцvv байсан ч гэлээ гэр бvлдээ, сэтгэл зvрхэндээ хийх энэ хувьсгал улс vндэст­ний шинэ улирлын хавар нь болно. Манайхан нvvдэлчин байхаа улам бvр больж байна. Єтлєхийн цагт vр хvvхдээрээ асрамжлуулах мэдээж сай­хаан. Харин хvvхдийнхээ гарыг харахгvй, тэдэндээ дарамт болохгvй, жавхаатай єтлєх нь жинхэнэ мєрєєдєл билээ. Ийм боломж сайн vйл хийсний vрээр л бvрдэхээс бус ойр холын амьтныг да­рам­талж ач нэхсэнээр vvдэх­гvй хэмээн Будда сургажээ