УИХ-ын гишүүн, Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын сайд Х.БАТТУЛГАТАЙ цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Тантай ярилцсангүй нэлээд уджээ. Хамтарсан Зас­гийн газар том бод­ло­гуудаа гаргаад байна. Энэ талаар ярилцах гэсэн юм?

-Харин тийм ээ, сэт­гүүлч­дэд дэлгэрэнгүй ярилцлага өгсөнгүй нэлээд удлаа. Ажил ихтэй байлаа гэхээр  ерөн­хий л хариулт болох байх даа. Гол нь өөрийн чинь хэлс­нээр хамтарсан Засгийн газ­рын том бодлогуудыг ма­най­хан ярилцаж, проек­туу­даа цаасан дээр босгож ирэх гэж нэлээд ажил хийлээ.    

-Эдгээр төслийг дэл­гэ­рүүлж, албаны хэлээр нь биш, энгийн үгээр иргэдэд ойлгомжтой хүргэх гэж таныг зорьж ирлээ?

-За тэгье, хоёулаа ун­шигч­дад их энгийнээр ойл­гуулъя.  Үндэстнийг хөл дээр нь босгосон, хөгжилд хүргэ­сэн томоохон проектууд  улс болгонд л байсан юм билээ.  Малайз, Сингапур, Солонгос  гэхэд тусгаар тогтносон улс шиг улс болохын тулд  үндэс­тэн нь ажил хийж хөгжлөө өөрөө  бүтээх үндэсний хэм­жээ­ний проектуудаа төлөв­лөөд тэр нь богино хуга­цаанд хөгжилд хүргэсэн жи­шээ их олон юм билээ.  

Герман улс гэхэд л хоёр дайнд дараалж ялагдсан. Дайнд ялагдана гэдэг улс орных нь хувьд, тэр тусмаа дайнд ялагдсан цэрэг эр­чүүдийнх нь хувьд тэр чигээ­рээ гутрал. Гутарсан ард түмнийг эрмэлзлэлтэй бол­го­хын тулд тэр үед гарч ирсэн Канцлер Конрад Адэ­науэр гэж нөхөр Америкаас мөнгө зээлж Германыг хөг­жүү­лэх том  проектууд эх­лүүл­сэн. Манай улсын хувьд түүхээ харахад монгол­чуу­дын проектийг 1921 оноос өмнө 200 гаруй жил   ман­жууд хийсэн. Энэ үед монгол үндэстэнд хэрэгтэй, биднийг хөгжүүлсэн юм байгаагүй. Монгол үндэстнийг  үндсэнд нь XIX зуунаас, дэлхийн хөгж­лөөс хоцроосон, шашны талын сөрөг проектууд л нэ­лээд явсан гэж түүхчид бич­дэг.  Харин 1921-1990 он хүр­тэлх проектыг  оросууд хий­сэн. Төрийн системийг нь бүр­дүүлж  бас нийслэлтэй, хот­той болгосон. Энэ тухай Цэнд­доогийн “Соёлын дов­толгоо” гэж номонд их то­дорхой бичсэн байдаг. Нэ­гэнт л улс юм чинь төрийн  тэр­гүүн нь хөрш рүүгээ айлч­лахад ямар мориор явалтай биш гээд төмөр замыг нь шийдэж өгсөн ч гэдэг юм уу. Бараа товар зөөх гэх мэт гурван улсын хоорондын  геополитикийн бусад зо­рилго мэдээж байсан л даа.  Автозамууд барьж, орон сууцжуулж, бүр сансарт нис­гэх зэргээр иргэншил рүү нь нэлээд ойртуулсан проек­тууд хэрэгжүүлжээ. Хэдий­гээр кабинд нь сууж яваад ирсэн гэдэг ч сансарт ниссэн проек­тод багтсан л байгаа юм даа. Харин 1990 оноос хойш бид юу хийв ээ гээд ха­рахаар  юу ч байхгүй. Юм хий­гээгүй. Би проект талаас нь яриад байна л даа. Хувь хү­ний эрх чөлөө, Азидаа хам­гийн ардчилалтай орон ч  гэ­дэг  юм уу энэ талаар бол мэ­дээж их юм бий.

-Мянганы зам чинь том проект­доо ордоггүй юм уу?  

-Хөгжлийн, юм бүтээе гэсэн том проектод арай  дөхөж очсон нь  энэ. Өөр юу ч байхгүй. Гэхдээ мянганы замын санаа нь сайхан ч эдийн засгийн хувьд үр ашиг багатай, барь­сан замтай нь харьцуулахад хамаагүй их мөнгийг сул зарсан төсөл л байсан. Гэхдээ эхлэл юм даа.

-Тэгэхээр  одоо УИХ-аар хэлэл­цэж байгаа “Утаагүй Улаанбаатар”, төмөр замын бодлого нь мон­гол­чуудын хувьд бие дааж боловс­руул­сан, бас бүтээх гэж байгаа  анх­ны том төслүүд үү?

-Бараг тэгж ойлгож болно. Ерөн­хий­дөө бид 1911, 1921 онуудад тус­гаар тогтнолоо олсон гэж ярьдаг ч, там­гаа цэвэр өөрсдөө барьдаг тусгаар тогтнолоо 1990 онд л олж авсан шүү дээ. Түүнээс хойшхи 20 жилд хийгээ­гүй­гээ, эхлүүлж чадаагүйгээ эхлүүлэх алтан боломж  энэ удаагийн хам­тар­сан Засгийн газрын үед бүрдэж  байх шиг байна. Тодруулж хэлбэл, Сү.Бат­болдын толгойлсон Засгийн газарт энэ үүрэг ирж байх шиг байна. Сү.Бат­болд Ерөнхий сайд болонгуутаа “Бид хамтдаа чадна” гэдэг уриа дэвшүүл­сэн. Бид гэдэг үгийг нь бүх монгол­чуу­дыг  гэж ойлгож байгаа. Хүмүүс ч тэгж хү­л­ээж авч байх шиг байна. Иргэддээ амласан 1.5 саяыг л өгөхийн тулд хам­тарсан гэдэг шалтгааныг би хувь­даа оносон тайлбар гэж үздэггүй. Амласан юм чинь янз бүрийн хэлбэ­рээр  өгөх нь, өгөхийн төлөө ажиллах нь тодор­хой. Харин өнгөрсөн 20 жил хий­гээ­гүйгээ хийх, хөгжлийн том проектууд эхлүүлэх нь хамтарсан Засгийн газар байгуулсны хамгийн том зорилт болов уу. 20 жилийн өндөрлөг дээрээс хөгж­лийн бодлогоо эргээд  харсан чинь дөрвөн жилийн циклээр явдаг, иргэд маань сонгуулиас сонгуульд намуу­дын амлалтаар амьдардаг хэв маяг­таа бараг дасан зохицжээ. Дөрвөн жилээр амьсгалдаг, амьдардаг байд­лыг өөрчилж шийдэх цаг болсон бо­лов уу. 20 жил гэдэг туршилт хийхэд ч, туршлага хуримтлуулахад ч хан­галт­тай хугацаа.  Одоо бид дор хаяж арав хорь, чадвал гуч, тавин жилээр хөгжлийн бодлогоо боловсруулж, түү­нийхээ төлөө зовох юмтай, зорьсон ажил­тай болмоор байна.  Нийгэм рүү­гээ хандсан, гурван сая хүрэхгүй иргэ­дээ сайн сайхан амьдруулахад чиглэ­сэн  том, үндэсний проектуудыг, зо­рил­туудыг  хэрэгжүүлж эхлэх ёстой.

-Жишээ нь “Утаагүй Улаан­баа­тар”-аар хөгжлийн ямар асуудлыг ший­дэх вэ?

-Энэ бол  зөвхөн Улаанбаатарыг утаагүй болгох проект биш. Улаан­баа­тарын утааг арилгах нь асуудлын зөв­хөн нэг хэсэг нь. Цогцоор нь, улс орны хэмжээнд харах ёстой. Утаа сумаас эх­тэй. Тэнд иргэдийн амьдрал үнэ­хээр хүнд байгаа. Сумын 80 жил гээд л найр наадам хийдэг. Гэтэл зааланд нь хүн суух ч аятайхан сандал  байх­гүй, маш олон юм байхгүй. Өнөөгийн хүмүүс мэдээллийн хангалттай ор­чинд амьдарч байна. Хөгжилтэй оронд, хотод, аймгийн төвд хүн яаж амь­дарч байгааг сумын иргэд ч хангалттай мэдээлэл авч байгаа. Тийм учраас арай гайгүй нь аймаг руу, айм­гийнх нь хот руу, хотынхон нь Со­лонгос  руу явдаг том нүүдэл тас­ралт­гүй үргэлжилж байна. Сайхан, илүү аятайхан амьдрах нөхцөл хайсан тэд­нийг буруутгах аргагүй.  Хотын иргэн, су­мын иргэн хоёр адилхан л хүн шүү дээ. Адилхан л сайхан, таатай орчинд амьд­рах эрхтэй.  Гол нь энэ  нөхцөл, боломжийг төрд байгаа бид бүрдүүлж өгөх үүрэгтэй. Төр, засгийн үүргийн нэг нь энэ. Тийм учраас л бид хамгийн тү­рүүнд сумын орчныг сайжруулахаас эхлэх  гээд байгаа юм.

-Бид гэж хэн бэ, Засгийн газар уу?

-Мэдээж Засгийн газар, УИХ шийд­вэр гаргана. Бас “та нарын амьдралыг үлгэрийн болгож өгнө өө, чадахгүй бол буцаж ирээд та нар шиг мал маллаж гэрт амьдарна” гэж амлаад орон нутгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүд бид зөв бодлого гаргаж өгөх ёстой.  Энэ нь мөнгө тараах нэг удаа­гийн арга хэмжээ  гэсэн үг биш. Ажил­лаж амьдрах байнгын таатай орч­ны төлөөх тасралтгүй үргэлжлэх, хөгж­лийн бодлого байх хэрэгтэй.   “Утаа­гүй Улаанбаатар” бол ерөн­хий­дөө нүүдлийг тодорхой хэмжээнд барьж байж, улсаараа хөгжиж байж утааг багасгах проект юм. Зөвхөн Улаан­баатарт хөдөлмөр эрхлэлтийг дэм­жээд босгоод ирэхээр манайхан Со­лонгос руу нүүдэг шиг орон нут­гийн­хан нийслэл рүү нүүгээд ирнэ. Ирээд энд утаа үйлдвэрлээд, тэнд орон нутаг эзгүйрнэ. Тийм учраас бид су­мын орчныг сайжруулна. Эхний ээл­жид 330 сумынхаа гурван сум тутамд төвлөрөл бий болгоно. Сумын эмнэ­лэг, сургууль, цэцэрлэг, ясли, соёлын төв, спорт заал, номын сан, Тамгын га­зар, цагдаагийн тасагт хүн ажиллаж амьдрах таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх юм.  Өмнө нь хөдөөд байшин барина гэ­хээр үндсэн капитал багатай, аймагт бай­гаа барилгын нэг компани хамгийн хямд зардлаар гээд тендер аваад хал­туурдаад хаячихдаг. Хэн хохирох вэ гэ­х­ээр тэр сургууль, цэцэрлэгийн хүүхдүүд, эмнэлэгт хэвтэж буй өвчтөн л хохирно. Тэгвэл одоо шинэ техно­логи гарчихсан, бусад хөгжилтэй оронд угсарч барьдаг технологи бай­на. Энэ технологийг оруулж ирнэ.  Энэ технологиудаас Канадын модон бай­шин­гийн технологи таараад байгаа юм. Канад бол асар их модтой, тэр байтугай Модны яам гэж тусгай бод­лого боловсруулдаг төрийн яамтай. Дээр нь манай улстай ижилхэн дөрвөн улиралтай учраас технологи нь манай цаг уурын орчинд дасан зохицох чад­вартай юм байна.  Иймэрхүү чиг­лэ­лээр ажилладаг монгол залуус  олон болж, загвар байшингуудаа хүртэл ба­риад эхэлсэн байгаа. Мөн манай яам­наас мэргэжилтнүүдээ сургаад эхэл­сэн. Тэднийхээ  чадварт түшиглэж  ка­над технологийг Монголд суурь­шуул­на. Энэ технологид барилгын компани шиг хулхидна гэсэн ойлголт байхгүй. Яагаад гэвэл тухайн компанийн  биз­не­сийн нэр хүнд унана. Тэгэхээр тех­но­логийнхоо чанарыг харуулахын тулд барилгаа өөрсдөө угсарна, 10-15 жи­лийн баталгаа өгнө.  Энэ хугацаанд дээвэр нурах, цонх хагарах зэрэг бүх эвд­рэл гэмтлийг технологи оруулж ир­сэн, угсарсан компани 100 хувь  ха­риуц­на. Тийм учраас УИХ-ын гишүүд байшингийн дээвэр засч, цонх шил­лээд явдаг ажлаас чөлөөлөгдөж, энэ зориулалтаар төсвөөс мөнгө хуваа­рил­даг байдлыг хална. Тэнд сумын төвийн нэг сургуулийн дээвэр нурахад л энд Засгийн газар хуралддаг, улсын төсвийг  тодотгодог өнөөдрийн энэ гаж тогтолцоог ч давхар хална.

-Тодорхой хариулахгүй юу яг хаа­на, хэдэн байшин барих вэ. Ямар хугацаанд хэрэгжүүлэх вэ?

- Ойролцоогоор 100 мянган айлыг  орон сууцтай болгоно. Үүний 75 мянгыг нь Улаанбаатар хотод, 25 мянгыг нь аймгуудын төвд барина. 2-5 жил маш идэвхтэй ажиллахад 100 мянган айлыг орон сууцжуулах бо­ломж­той гэж төлөвлөсөн. Хот айм­гуу­дад энэ том төслийг  амжилттай хэрэгжүүлбэл манайд барилгын үн­дэс­ний том компаниуд гараад ирнэ.

-Ийм тооны байшин барихад өр­төг зардал нь хэд болох вэ, улсын тө­сөвт ийм чадал бий юү?

-Зуун мянган айлын байшин бари­хад гурав орчим тэрбум ам.доллар, дэд бүтэц буюу инженерийнх нь шугам сүлжээнд хоёр тэрбум гаруй доллар шаардлагатай.  Энэ мөнгийг төсвөөс зохицуулна гэвэл мэдээж, мөддөө бүтэхгүй. 20  жил төсөв харлаа. Төсөв өсөөд л байдаг, гэтэл ядуурал нэ­мэгдээд л байдаг. Энд нэг гажиг байна аа даа. Хамтарсан Зас­гийн газар байгуулсны хүчинд олон жил гацаасан  Оюутолгойн ордоо хө­дөл­гөж чадлаа. Одоо удахгүй бас Та­ван­толгойгоо шийдэх байх. Газрын доорхи баялаг ард түмнийх гэдэг тий­мээс, орон сууцанд ард түмэн орохдоо газ­рын баялгаас ирээдүйд хүртэх ху­вийнхаа нэг хэсгийг зээлж байна гэх үү дээ.

-Ер нь бол цаашид нүүдлийг барих, хүмүүс эргээд сумандаа очиж амьдрах таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх зэргээр хотын утааг багасгах юм байна гэж ойлголоо.  Тэгвэл одоо бодитой нэгэнт бий  болчихсон утааг яаж багасгах вэ, одоо хотод ороод ирчихсэн ажил­гүй иргэдийг яах вэ?

- Улаанбаатарт 160 гаруй мянган айл өрх гэр хороололд бий.  Жилд 10 гаруй мянга гэр шинээр нүүж ирдэг. Гэр гэдэг маань яндан. Яндангаас утаа гарна. Нүүж ирж байгаа хүмүү­сийн  олонхи нь ажилгүй, мэргэжилгүй. Ийм хүнд хотод ажил олдохгүй. Ажилгүй болохоор орлогогүй. Энэ хүмүүс даарахгүйн тулд  гал түлнэ, өлсөхгүйн тулд гал дээрээ хоол хийнэ. Юу түлж байна гэхээр, түлж болох хамгийн хямдыг нь. Жишээ нь дугуйны пакришка. УИХ-ын гишүүд ярьдаг л юм. Гадаадаас оруулж ирж байгаа хуучин дугуйнуудын импортыг хуу­лиар зогсооё гэж.  Энэ бол шийдэл биш. Улаанбаатарт явж байгаа маши­нуу­дын дугуй ч хуучирч хаягдаж л бай­гаа. Түүнийг худалдаж  аваад нэг хэс­гийг түлнэ, нөгөө хэсгийг нь бас тү­лээгүй хэн нэгэнд  зарж орлого олно.  Тэ­гэ­хээр одоо утааг багасгах гэж зуухтай ноцолдохоо   болъё. Ажил­гүй­дэл, ядуурал угаартай нь тэмцэж эхэлье. Үүний тулд суманд байгаа иргэ­дийг сумандаа, аймгийнхыг нь аймагтаа сайхан амьдрах, ажиллах бололцоог хангаж  өгөх ёстой. Орон нутгаас ирсэн залуус сургуулиа төг­сөөд аймагтаа сумандаа очиж тав тух­тай ажиллах орчин нөхцөлийг төр бүрдүүлж өгөх ёстой. Төр энэ үүргээ 20 жил биелүүлсэнгүй. Одоо бие­лүүлье л гэх гээд байгаа юм.

-Хотын гэр хорооллынхон бай­шин­гийнхаа мөнгийг яаж олох вэ. Бай­шингийн мөнгө олох нь битгий хэл, орлого нь өдрийнхөө хэрэг­лээд хүрдэггүй өрхүүд олон байгаа ш дээ?

-Хотын гэр хороололд байгаа 160-аад мянган айлын өрх болгонд 1-2 хүн  эр­хэлсэн тодорхой ажилгүй байдаг. Тэднийг  мэргэжлийн сургалтын төвд сур­гаж, мэргэжилтэй болгоод, бүтээн байгуулалтад оролцуулна. Өөрөөр хэл­бэл, гэр хорооллын иргэд суух бай­шин­гаа өөрсдөө барилцана, энэ бү­тээн байгуулалтад оролцож хийсэн аж­лын­хаа цалингаар зээлээ төлнө.  Ажил­тай, цалинтай болгосноор 15-20 жи­лийн хугацаатай орон сууцны зээлд хамруулах боломж бүрдэнэ.  Өөрөөр хэлбэл, гэр хорооллын иргэд өөрсдөө орон сууцны мөнгөө олох, урт хуга­цаа­ны зээлд хамрагдах нөхцөлийг нь “Утаа­гүй Улаанбаатар” проектын хүрээнд бүрдүүлж өгөх юм.

-Уг нь хэрэгжүүлж чадвал сай­хан л сонсогдож байна,  яг мөрөөд­лийн жагсаалт шиг?

-Чадвал биш ээ. Чадах л ёстой. Чадахын тулд энэ проектыг жил гаруй хугацаанд олон хүмүүс олон цаг зарж цаа­сан дээр нухаж гаргаж ирлээ. Хэ­рэгжүүлэх бүрэн  боломжтой.Энэ бол шинэ юм биш, бусад оронд хий­гээд бо­лоод бүтээчихсэн, хөгжсөн ор­ны жи­шээг би дээр хэлсэн. Боломжтой юмыг мөрөөдөлтэй зүйрлэж болохгүй. Ха­рин хөгжлийн бодлогоо дөрөв дөр­вөн жилээр тодорхойлоод, гад­наас хэн нэгэн ирээд, эсвэл байгалийн баял­гаа түүхийгээр нь зараад, иргэн бүр 1.5 сая төгрөг аваад л улс орон  хөгж­чихнө гэдэг бол харин жинхэнэ мөрөөдөл.

  -Иргэд яах вэ, хамгийн  гол нь энэ бодлогыг баталж өгөх ёстой  УИХ-ын гишүүдийн зарим нь мө­рөө­­дөлтэй зүйрлээд байгаа юм биш үү?

 -Төслүүдийг  сайн уншиж танил­цаа­гүйтэй л холбоотой байх. Ер нь ма­най УИХ-ын гишүүд үнэхээр уншихгүй юм. Ярихдаа хүртэл хөгжлийн асууд­лыг ганц нэгээр нь салгаж биш, улс ор­ны хэмжээнд цогцоор нь харж ярь­даг, шийдэх гэж зүтгэдэг баймаар бай­на. Тойрог, сум орон нутаг чухал л даа. Тэрийг ойлгож байна. Гэхдээ том эрх ашгийн далбаан дор жижгүүд нь ший­дэгдээд л явна. Монгол Улс бүх­лээрээ хөгжихөд 330 сумын, нэг дүүр­гийн  проблем бүгд л  шийдэгдээд явна шүү дээ. Түүнээс бус, энд нэг ги­шүүн нь сайн улс төр хийж илүү мөнгө ху­ваарилуулснаар тэнд нэг сум, аймаг ул­саасаа тасарч түрүүлж хөгжинө гэж байх­гүй болов уу. Өөрөөр хэлбэл, хөгж­лийн асуудлыг цогцоор нь том харж, улсаараа хөгжье гэж байгаа юм.  Газ­рын баялгийг зөв хэлбэрээр ашиг­лая гэдэг санаа маань ч энэ.  Жишээ нь Өмнөговьд жижиг Тавантолгойн жи­шээн дээр харахад “нутгийн хишиг” гэж 50 мянга, 100 мянган төгрөг иргэн бүрт өгдөг л гэж  сонссон.  Энэ нь ул­саа байг гэхэд аймгийн сумын хөгжилд огт нэмэр болохгүй. Баялгаа ухаад гар­гаад ирлээ, нэг компани ашиг ол­лоо, иргэддээ бэлэн мөнгө  тарааж, ир­гэд нь төгрөгөө шууд юань болгож хил давж бараа аваад Эрээн хотын эдийн засгийг дэмжээд явж байна шүү дээ. Манай улсын эдийн засгийн бүтэц бол хэрэглээн дээр түшиглэсэн ий­мэр­­хүү маягтай яваад  байна. Эрээ­нээс авчирсан барааг “Нарантуул” зах дээр зарна. “Нарантуул”-аас айм­гуу­дын наймаачид зөөнө, аймгаас сумын наймаачид зөөнө. Нэмүү өртөг, үйлд­вэр­лэл бүгд хилийн цаана. Ийм л их эн­гийн эдийн засгийн бүтэцтэй улс орон болж дээ.  

-Тухайлбал,  Бат-Үүл гишүүн юуг нь эсэргүүцэж таныг дутуу бод­лоо гэж захиа бичээд  байгаа юм бэ?

-Зуун мянган айлын хоёр хувь буюу 2000 айлын орон сууц тодорхой ху­гацаанд түрээсээр эзэмшүүлье гэс­нийг эсэргүүцээд байгаа юм. Баа­тар маань харин өөрөө дутуу ойлгоод бай­гаа юм. Ачтайгаа амьдардаг  ганц бие  хөг­шин, эсвэл дөнгөж гэр бүл бол­сон хоёр оюутан байж болно. Байнгын то­дор­хой орлогогүй, яалт ч үгүй хүн­дэт­гэж үзэх шалтгаантай ийм иргэ­дийг заа­вал зээлд хамрагд гэж шахаж бо­лохгүй. Ороод ч зээлээ төлж чадах­гүй. Нийгмийн ийм хэсгийг тодорхой ху­га­цаанд түрээсийн байранд  байл­гая гэснийг л бараг газрыг нь дээрэм­дэх гээд байгаа юм шиг ойлгоод бай­гаа юм. Энэ захианых нь хариу танай со­нинд  гарсан учраас дэлгэрэн­гүй ярих шаадлаагагүй байх.

-Одоо төмөр замын талаар тө­рөөс баримтлах бодлогын тухай зарим зүйл асууя. Гишүүдийн дэмж­­лэгийг авах гэж тэгсэн юм уу ба­раг бүх аймаг  руу төмөр зам та­таж хилийн боомт болгоноороо цаа­шаа төмөр замаар гарах төсөл бо­ловсруулсан  байна лээ?  

-Уул уурхайгаа ашиглахын тулд дэд бүтэц хэрэгтэй. Дэд бүтэц гэж гол нь төмөр зам. Бүтээгдэхүүнийг төмөр за­маар тээвэрлэж л далайн боомт руу гарна.  Далайн боомтоор дамжуулан уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ дэлхийн зах зээлд хүргэнэ. Ингэж байж баял­гаа зах зээлийн үнээр дэлхийд бор­луулж орлогожино. Арай ч  бүх аймаг биш ээ.  Ерөнхийдөө говийн бүст бай­гаа Тавантолгой, Оюутолгойн ордыг дайруулж, одоогийн төв магистралиа огтлоод Чойбалсангаар Транссиби­рийн төмөр замтай холбогдох марш­рут л даа.  Ингэснээр Владивостокоор дамжаад Солонгосын хойгт гарах бо­ломж­той болно. Энэ маань уул уур­хайн бүтээгдэхүүнээ, төмөр замын марш­рутаа зөвхөн нэг улсаас хараат байл­гахгүй л гэсэн санаа, бодлого.   Га­даад худалдааны бодлого, гадаад­тай харилцах эдийн засаг  зуун хувь нэг улсаас хамааралтай байж болох­гүй. Манайх шиг хоёрхон хөрштэй орон ядаж хоёуланд нь нэвтрэх кори­дор­той болъё л гэсэн санаа. Энэ проек­тын хүрээнд баруун аймгуудаа төмөр замаар холбож дундаж Ази руу гаръя гэсэн давхар санаа ч бас байгаа юм. Зарим хүн гайхаад байгаа юм. Бүтэхгүй гэдэг, бүтээх, хийх л хэрэгтэй л дээ. Эхний ээлжид 1000-хан км төмөр зам шүү дээ.   

-Гэхдээ эдийн засгийн хувьд шууд урагшаа гарсан нь ашигтай биз дээ?

-Шууд урагшаа гарч далайн боомт хүрэх 2-3 гарц байгаа. Тэр байж л байгаа.  Зогсоосон юм ерөөсөө байх­гүй. Хувийн компаниуд эдийн засгийн ашгаа  нэгдүгээрт бодохыг буруутгах­гүй. Харин төр засаг тэгж болохгүй. Улс орны тусгаар тогтнол, геополи­ти­кийн ирээдүйн тоглолт, эдийн засгийн аюулгүй байдлаа харах ёстой. 10 жилийн дараа гэхэд нүүрсний хэрэг­лээг дэлхий даяар хааж магадгүй бай­на.  Өнөөдөр гэхэд Хятад улс Монгол, Казахстан, Орос гурваас вагоноор задгай нүүрс авахаа больж байгаа. Яа­гаад гэвэл Хятад улс Кио­тогийн про­токолд нэгдэж ерөнхийдөө нэг сая тонноос доош кокс боловс­руулдаг үйлдвэрүүдээ хааж эхэлсэн юм билээ.

Экологи талдаа хохиролтой, тех­нологи муутай 600-гаад үйлдвэрээ одоогоор хаажээ.  Тэгэхээр бид эдийн засгийн ашиг хөөж зөвхөн Хятад руу гарцтай явтал энэ урсгал хаагдвал яах вэ гэдгээ давхар бодох ёстой. Хаан­гуут нь дахиад Орос руу гарц нээх үү.  Тийм учраас л түрүүн ярьсан шиг сонгуулийн дөрвөн жилээр бодлогоо боловсруулдаг биш, арав хорин жилийн ирээдүйгээ харж бодлогоо ярьдаг, боловсруулдаг байх хэрэгтэй юм болов уу л гэж тооцоолсон юм.

-Ер нь бол төмөр замын бод­лого дээр эдийн засгийн хувьд ашиггүй маршрут сонгосныг  та мэ­дэж байгаа, геополитикийн ирээ­дүйн тоглолтыг  харж л хоёр гарцыг зэрэг нээх гэж байгаа юм байна, тийм үү?

-Эдийн засгийн хувьд ашигтай, ашиггүй байлгахыг бид нар өөрсдөө л зохицуулах хэрэгтэй.  Улс болгон өөрийн бодлогоор зохицуулдаг. Бод­лого нь юу юм гэхээр дор хаяж хилээр гарч орж байгаа гаалийн татвараар зохицуулж болно. Жишээ нь, хятадууд сая коксжсон нүүрснийхээ экспортын  татварыг 40 хувь нэмсэн.  Ийм нөх­цөлд Европоос, Германаас манай­хаас коксжсон нүүрс авах санал ирж байх жишээтэй. Бодлогыг ингэж л тодор­хойл­дог. Үүний тулд л төрийн зохи­цуу­лалт байдаг. Түүнээс биш, хувийн компа­ниудад эдийн засгийн ашигтай гэдгийг гол болгоод байвал үүн шиг амар юм алга. Би ч гэсэн хувийн компанитай. Хувийн компанийнхаа төмөр замыг тавиад Баянхонгороос цаашаа нарийн төмөр зам тавиад төмөр гаргаад байвал надад эдийн засгийн хувьд ашигтай л  байна.  Гэтэл надад, та бидэнд бүгдэд нь ганцхан байдаг, ямар ч эдийн засгийн ашигтай зүйрлэж болохгүй  улс эх орон, түүний цаашдын эрх ашиг гэж юм байна шүү дээ.  Улстөр судлаачид гэх юм уу даа, гео­политикоор судалгаа хийдэг дэл­хийн аналитикууд  янз бүрийн юм бичиж байна. Саяхан нэг тоймчийн бичсэн Орос улсад хүн амын бодлого зүй нэлээд алдагдсан. Сибирь нь эзэнгүй болж байгаа. Энэ бүс нутгийг нь хятадууд дүүргэж байна” гэсэн анализийг манай­хан уншсан байх. Хэрвээ Сибирь хята­дуудад алдагдаж байгаа, цааш­даа бүр алдагдах юм бол манай улс замд нь арчигдаад явчихна биз дээ. Нарийн царигийн  төмөр зам тавьбал энэ ар­чигд­лыг л хурдасгаж өгнө гэсэн үг.  Үүнийг би хэлж байгаа юм биш, дэл­хийд нэртэй геополи­ти­кийн аналити­кууд ингэж  бичээд л бай­на.  Энийг хүртэл тооцох л хэрэгтэй. Ер нь эдийн засгийнхаа хэрэглээг аль болох бусад олон оронтой зэрэгцүү­лэн хөгжүүлж, тэнцвэрийг нь хадгалж явах  нь манай улсын эрх ашигт нийцэх болов уу. Өмнө нь хоёулаа бас энэ тухай ярьж байсан даа.   

-Төмөр замын бодлогын төсөл дээр  царигийн хэмжээг 1520 мм гэж өргөн байхаар заасан нь эсэргүү­цэлтэй тулгарч байх шиг байна. Цариг бол төрийн бодлого гэхээсээ технологи юм биш үү?  

-Цариг гэснээс дэлхий дээр маш олон төрлийн царигийг улс орнууд хэрэглэдэг. Манайхан Орос, Хятад гэсэн хоёрхон цариг байдаг гэж ойл­гоод байх шиг байна. Улс орон болгон царигийн асуудлаа тодорхойлсон байдаг. Манайх шиг далайд гарцгүй улсад төмөр зам бол стратеги. Тэгээд ийм дэлхийд хүчирхэг хоёр хөрштэй Монгол Улсын хувьд стратегийн тө­мөр замын царигийн хэмжээ бол тө­рийн бодлого байх ёстой.  Хэрвээ бид өнөөдөр Хятадад хэрэглэдэг нарийн цариг бүхий төмөр замтай болчихвол  байгалийн баялгаа түүхийгээр нь урагшаа худалддаг тийм схем рүү л орно. Монголд нэмүү өртөг үлдэхгүй.  Гэтэл монголчууд бид баялгаа түүхийгээр нь гаргаж биш, ажил хийж байж л айл өрхүүд ядуурлаас гарна, нэмүү өртөг үлдээж байж улс орон хөгжинө. Ажил хийнэ гэж юу юм гэхээр  тодорхой юм бүтээх, нэмүү өртөг шингээх. Энийг манайхан сайн ойлго­доггүй. Энэ нь хэрэглээний буюу ху­дал­даа давамгайлсан эдийн засгийн бодлогыг илүүд үзээд байгаатай холбоотой юм болов уу. Худалдаачны сэтгэхүйтэй гэсэн үг. Худалдааны эдийн засаг бол нэг барааг авчраад тээв­рийн зардлаа, ашгаа нэмээд зардаг учраас улс оронд нэмүү өртөг бүтээдэггүй.  

-Урагшаа хойшоо  гарсан төмөр замын  хоёр гарц  хоёулаа байгаа гэлээ. Гэтэл нүүрсний  компаниуд эдийн засгийн ашгаа бодоод бүгд л шууд урагшаа гаргахыг бодно.  Үүнийг яаж зохицуулах вэ. Жишээ нь, нэг жилд гаргах нүүрснийх нь  лимитэд төд нь урагшаа, төдийг нь хойшоо гаргана гэж тогтооосон квот байх уу?

-Байхгүй. Одоо манай яаманд ар­ваад компани урагшаа, Хятад руу хил сэтлээд нарийн царигтай төмөр зам тавих хүсэлтээ ирүүлсэн байгаа. Эдийн засгийн ашигтай гээд бүгдэд нь зөвшөөрөл өгөх үү, арай болохгүй л бо­лов уу. Эсвэл нэг, хоёрт нь өгөөд бус­дад нь өгөхгүй гэх үү.   

-Харин энэ чинь л зах зээл хаана байна зам тийшээ гэдэг зарчмыг хэлээд байгаа  юм биш үү?

-Уул уурхайн бүтээгдэхүүний зах зээл гэдэг нь нэг уурхайн амнаас нөгөө уурхайн ам биш болов уу. Зах зээл гэдэг юм чинь өөрчлөгдөж байна. Сая Давосын уулзалт дээр Жорж Сорос гэж дэлхийн толгой эдийн за­сагч “зах зээл бол далд гараар өөрөө зохицуулагддаг гэдэг бас биш юм аа. Тэнд төрийн зохицуулалт заавал байх ёстой юм байна” гэж хэллээ.  Энэ нь зах зээлийг дураар нь хаяж болдоггүй юм байна гэдгийг хэлж байна.  Ний­гэмд мэдээлэлд их ойрхон байдаг хэ­сэг бүлэг бий. Тэд болом­жийг ашиг­лаад маш богино хугацаанд хөрөнгөж­дөг. Харин үлдсэн хэсгийг то­дорхой хэм­­жээгээр төрийн бодлогоор ан­хаарч байхгүй бол нийгмийн дав­хар­гын зөрчил, зөрүү ихэсч, нийгэмд маш их хэмжээний бухимдал үүсдэг. Үү­нийг л төр зохицуулах ёстой.

-Жишээ нь, өргөн царигтай төмөр замаар ямар зохицуулалт хийнэ гэж…?

-Аль ч улсад гадаад худалдааны тэнцвэр гэж байдаг. Хэрвээ гадаад худалдааны эргэлтийн нэг улсаас хамаарах хамаарал нь 65 хувиас дээш болбол тухайн улсын эдийн засгийн аюулгүй байдал, эдийн зас­гийн тусгаар тогтнол  алдагдсан гэж үздэг. Гэтэл бид олон улсад хүлээн зөвшөөрдөг энэ хэм хэмжээнээс давчихсан яваа. Манай улсын гадаад худалдааны 70 хувь нь нэг улсаас, тодруулбал Хятадаас хамааралтай. Энэ нь  голдуу хүн амын өдөр тутмын хүнсний буюу өргөн хэрэглээний бараа.  Энэ бол бидний хувьд байнга анхаарч явах, цаашид энэ хамаарлыг багасгах талаар бодлого боловсруулж ажиллах  ёстой болгоомжлол. Хэрвээ урд хөрш маань нэг өдөр хилээ хаа­вал энэ 70 хувийн хэрэглээ юу болох вэ. Зах зээл дээр барааны хомсдол үүснэ, үнэ огцом өснө. Үнийн өсөлт барааны хомсдлыг дагаад нийгэмд бухимдал үүснэ. Хөрөнгөлөг хүмүүсээ үзэн ядна. Магадгүй эндээс баян хоосны дундахь тэмцэл гарна. Үүнийг нь хөндлөнгөөс гаднаас өдөөнө, турхирна.  Энэ бол дэлхийн олон оронд хэрэгжиж, улс үндэстнийг нь хуваасан бэлэн жишээ шүү дээ.  Монголчууд бидний өмнө ийм бодитой болгоомжлол  бий болчихоод байхад дээрээс нь нэмээд уул уурхайн ордоо Хятадын стандартын нарийн цари­гийн төмөр замаар  холбочихвол эдийн засгийн 70 хувийн хамаарал маань шууд 100 хувь болно.  Тэгвэл бид газар нутгаараа биш ч, эдийн зас­гийн хувьд 100 хувь нэг улсаас бүрэн хараат болно. 70 хувьтай байсан болгоомжлол маань зуун хувь аюул болно гэдгийг л хүмүүс ойлгомоор байна л даа. Саяхан Хятад улсад баа­хан хүүхэд өөрсдийнх нь үйлдвэрийн сүүнд хордлоо.  Өөрсдийнх нь л хүү­хэд шүү дээ. Өөрийн улсын хүүхдийн хүнсний аюулгүй байдлыг хангаж дийлэхгүй, чадахгүй байгаа улс хөндлөнгийн улсын хүнсний аюулгүй байдлын баталгааг хангаж чадах уу.

 -Хүмүүс яах вэ, хамгийн гол нь бодлого батлах улстөрчид сайн ойлгохгүй байгаа юм биш үү?

-Бас тэгж болохгүй. Эх орноо гэсэн монгол цустай, эдийн  засгийн хувьд тусгаар тогтносон байхыг хүсдэг, эрүүл аюулгүй хүнс хэрэглэхийг хүсдэг хүн бүр ойлгох ёстой. Хэрвээ хүн бүр  зөв ойлголттой бол улстөрчид ард түмнийхээ санаа бодлын эсрэг шийдвэр гаргахгүй. Ард түмнийхээ санаа бодлын эсрэг яваа улстөрч  бол эх орноосоо урвасантай адил.  

-Таны болгоомжлуулаад байгаа энэ аюулыг  нийгэмд нөлөөтэй  хү­мүүс, улстөрчид арай өөрөө тайл­барлаад байгаа нь олон түмнийг бас эргэлзээнд оруулж байна л даа?

-Олон ургальч бодол, янз бүрийн байр суурь байх ёстой.  Харин Монгол Улсын эдийн засгийн аюулгүй байдал, гадаад бодлогод олон ургальч үзэл гэж байж болохгүй л болов уу гэж боддог юм.  Харин бүр хуучин тогтол­цооны төгсгөл, ардчиллын эхний жилүүдэд ард түмнийхээ итгэлээр төрийн өндөр албан тушаал хашиж байсан П.Очирбат гуай, Ц.Гомбосүрэн гуай, Д.Содном гуай эд нар нарийн царигийг дэмжиж ярилцлага өгөөд байгаад би үнэхээр гайхаад байна.  Энэ хүмүүс бол төрийн өндөр алба хашиж эрх мэдэлтэй, мэдээлэлтэй байснаа ашиглаж, уул уурхайн хэдхэн компаниудад баахан мэдээлэл аваачиж өгөөд, өөрсдөө зөвлөхүү­дээр  оччихсон. Тэдний мэдээллийг авсан компаниуд нь  баахан лиценз аваад дарчихсан. За яах вэ, амьд­ралын эрхээр албан тушаал, эрх мэд­лээ ашигласан юм байж гэж бодъё.  Гэтэл улсын Ерөнхийлөгч, Сайд нарын зөвлөлийн дарга, Гадаад харилцааны сайд байсан  эдгээр хүн бол гадаад худалдааны эргэлт гэж юу байдаг, тэнцвэрийг яаж хадга­лах ёстой, энэ тэнцвэр алдагдвал юу болдгийг  мэдэхийн дээдээр мэдэж  байгаа. Дээр нь бидэнд зааж зөвлөөд анхааруулаад явж байх ёстой төрийн жинхэнэ хат суусан хар хүмүүс гэж би боддог байсан.  Гэтэл улсынхаа эдийн засгийн аюулгүй байдлын зуун хувь хараат болгох юм яриад, нарийн царигийг дэмжээд, хувийн компанийн лоббиг хийгээд явж байгааг  хэнд хэний талд үйлчлээд байгааг нь ч ойлгохгүй юм.  Эсвэл би буруу бодоод байгаа юм болов уу. Эдийн засгийн хэрэглээгээрээ 100 хувь нэг улсаас хараат байх нь зөв юм болов уу. Уг нь 1990 онд бид бас л хойд хөршийнхөө түүхий эдийн бааз боллоо, эдийн засаг нь нэг улсаас хэт хараат байна гээд л бухимдацгаагаад байсан. Одоо энэ байдал маань эргээд урд хөршөөсөө хараат болж  давтагдах нь ээ гэдэг юм харагдаад байгаа юм. Отгонбаяр аа, чи юу гэж бодож байна.

-Нэг улсаас эдийн засгаараа 100 хувь хараат болчихвол түү­нийг тусгаар тогтносон улс гэхэд хэцүү л байх ?     

  -Харин тийм. Үүнийг л би Монгол Улсын эрх ашиг, геополитикийн ирээ­дүйн тоглолт гэж яриад байгаа юм. Түүнээс бус, би хятадуудад дургүйдээ ч юм уу, аль нэгэн компани эдийн засгийн асар их ашиг олох гэхэд нь хорсч яриад байгаа юм биш.   Монгол Улсын эдийн засгийн аюулгүй байдалд учирч болзошгүй аюул, 100 хувийн хараат байдлаас хамгаалах нэг арга нь өргөн царигийн төмөр зам тавих явдал гэж үзээд байгаа юм гэдгийг л хүмүүс ойлгоосой.

-Өргөн царигтай болохоор шилжүүлэн ачилтыг хятадууд хийх болно. Тэгэхээр харин ч  хятадуу­дыг ажлын байртай, мөнгөтэй болгох бодлогыг Монголын төр хийгээд байгаа юм биш үү?

-Шилжүүлэн ачилт дээр бид өөр бодлого барина. Хилийнхээ наана нүүрс­ний том зах нээнэ. Олон улсад ийм туршлага байдаг юм байна. Хятадууд манайхтай ирж худалдаа­гаа, гэрээгээ хийнэ. Наймаа хийж байгаа талууд шилжүүлэн ачилтын зардлаа гэрээгээр зохицуулна. Түү­нээс биш, шууд гаргаад хаячихаж болохгүй. Одоо бид ноолуур дээр яадаг гэхээр том том машинаар ноолуураа зөөгөөд хилийн цаана гарчихдаг. Гэтэл хятадууд мөнгөн дээрээ унжихаар ноолуур ачсан ма­шин хилийн цаана хэд хонох болдог. Буцаад гарах гэхээр төлөөд гарсан гаалийн татвар хайран байдаг.  Ядаж энэ алдааг давтахгүй байх  бодлого барьж байгаа.   Ямар ч гэсэн эхний ээлжинд хилийнхээ наана уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ зардаг зах маягийн юм байгуулна. Харин далайн боомт хүргэх бүтээгдэхүүнээ Сайншандад боловсруулж Эрээнээр, Тяньжин, Рашаантаар Жинжоу, Чойбал­сангаар Транссибирийн төмөр замаар Вла­дивосток хүргэнэ. Ингэснээр гурав­дагч зах зээл болох Япон Солон­гост  хоёрдахь боомтоор гаргах боломжтой болно.

-Шууд урагшаа юм уу, Замын-Үүдээр гарсан ч далайн боомтод хүргэх боломжтой шүү дээ?

-Боломжтой л доо. Би энэ тухай түрүүн хариулсан ш дээ. Гэхдээ хятадууд далайн боомт хүргэхгүйгээр дотоодын хэрэглээ нь их учраас манай нүүрсийг дотоодын хэрэглээн­дээ авах магадлалтай. Энэ нь цаашид улам ч ихсэх болов уу. Яагаад гэвэл Хятад бол  өөрөө нүүрсний маш том олборлогч, бас хэрэглэгч. 2010 оны Өвөрмонголын нүүрсний олборлол­тыг 700 сая тоннд хүргэнэ гэж төлөв­лө­жээ. Үүнийгээ л борлуулахыг хичээнэ. Гэтэл бид үүний   таван хувийг л гаргах гээд байгаа биз дээ. Гаргах гэж цаасан дээр л ярьж байгаа биз дээ. Хятад бол баялгийг түүхий­гээр нь зардаггүй, боловсруулсныхаа дараа дотоодын­хоо хэрэглээнд худалддаг, мөн экспортолдог.

-Орос ч гэсэн нүүрс экспортол­дог бидний өрсөлдөгч?

-Тийм, гэхдээ оросууд бол баялаг худалдан авагч ч биш, нүүрсний том хэрэглэгч ч биш. Бид далайд гара­хын тулд дэд бүтэц, төмөр замыг нь хямд тарифаар ашиглах ёстой.

-”Утаагүй Улаанбаатар”-ын ч, төмөр зам барих мөнгө ч, сонгуу­лийн амлалтыг  ч Тавантолгойгоос олно гэж байна. Одоо эхлээгүй төслийн үр дүн нь хэзээ гарах вэ?

-Бид нар яаж ажиллахаас л хамаарна. Хамтарсан Засгийн газар түүнийг байгуулсан УИХ-ын хурдаас л шалтгаална. Хамтарсан Засгийн газ­рын хувьд баялгаа барьцаалж мөнгө тараах биш, бүтээн байгуулалт руу оръё, ард түмнээ ажил хийлгэдэг бол­гоё гэдэг хөгжлийн гол проектуудаа бэлэн болгоод УИХ-д өргөн барьсан. Хэрвээ хурдтай ажиллабал бидний тооцоолсноор 3-5 жилд их юм хийнэ дээ.  Сэтгүүлч та нар битгий хэл, УИХ-ын гишүүд хүртэл хугацаа их асууж байгаа. Энэ биднээс  л шалтгаална. УИХ хэр хурдан шийдвэр гаргахаас шалтгаална.  Худалдаачны сэтгэхүй­тэй­гээсээ л салмаар байна. Худал­даач­ны сэтгэхүйгээр хандаад бай­вал хэзээ ч  улсаа хөгжүүлж чадахгүй. Ийм түүх, ингэж хөгжсөн улс дэлхийд байхгүй.  Жишээ нь, төмөр зам барих нь авто зам тавихаас ч хурдан.  Далан дээр л жаахан удах байх. Хоёулаа яг жилийн дараа энэ сэдвээр ярилцъя. Тэгэхэд нэлээд үр дүн гарч бүтээн байгуулалт эхэлсэн байна. Сая бид бүтээн байгуулалтуудынхаа төслийг  цаасан дээр босгож ирэх гэж их ажиллалаа. Их ч судаллаа.  Энэ бол хийгдэх л ёстой ажлууд. Хүн хуурч, Засгийн газрын ээлж өнгөрөөх гэж байгаа юм шиг ард түмнээ хуурч болохгүй ш дээ. Одоо УИХ баталбал проектууд маань эхэлсэн өдрөөсөө бодитой бүтээн байгуулалт болж, хүний амьдралд үр дүнгээ өгөөд явна. Олон ч хүн ажилтай болно доо.

-Улстөрийн дотоодын нөхцөл байдал эдгээр том төслүүдийг унагаачих аюул бий юү?

-Байгаа байгаа. Би энд орсонгүй, миний эрх ашиг энд алга тийм учраас энийг нураая, зогсооё  гэсэн атгаг са­наан, бүлэглүүдийн тоглолтууд цухал­захыг үгүйсгэхгүй. Зарим нь ч ойлгоо­гүйдээ энэ ч бүтэхгүй дээ гэсэн байд­лаар хандах болов уу.  Гэхдээ ойлгож байгаа нь олонхи болох байх.

-Улстөрийн нөхцөл байдлаас гадна энэ УИХ, Засгийн газрын бү­рэн эрхийн хугацаа дуусах дөхлөө. Дундаа орлоо. 2012 онд шинээр гарч ирсэн хүмүүс үргэлжлүүлэх болов уу?

- Бусдын гар хөл болсон хүмүүс л гарчихгүй бол цаашаа үргэлжлэх байх. Гол нь ард түмнээрээ дөрвөн жилээр хөгжлийн бодлогоо хардаг, зөвхөн “Эрдэнэт”-ийн зэсээр амьдар­даг, зэсийн үнэ унахаар улсынх нь төсөв унадаг энэ байдлаасаа л гарах хэрэгтэй. Ер нь цаашдаа сонгуульд ялсан намын томчууд нь “Эрдэнэт”-ийн зэсийн квот мөн импорт дээр очиж  морддог. Уг нь, бол хоёр, гурав, дөрөв таван Эрдэнэтийг бүтээн босгох хэрэг­тэй байгаа юм. Ийм бүтээн байгуу­лал­туудыг хийхгүй бол массаараа ядуур­даг энэ байдал маань Киргиз шиг болгохыг ч үгүйсгэхгүй. Үүнийг  их хол байна гэлтгүйгээр гарч болох эрсдэ­лийг урьдчилан харж байх л хэрэгтэй. Долдугаар сарын нэгэн гэдэг хар өдөр холдоогүй байна. Харж таамаглаад зогсохгүй, Киргиз шиг болохгүйн тулд л өөрсдөө хөгжлөө бүтээдэг, хөгжлөө­рөө улс орнынхоо тусгаар тогтнол, эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хам­гаалдаг  тогтолцоо руу ормоор байна.

-Заавал Киргизээр жишээ татдаг нь ямар учиртай юм?

-Нэгдүгээрт саяхан болсон үйл явдал.  Хоёрдугаарт, киргизүүд юм бү­тээ­дэггүй байсан. Ажил хийхгүй, хөгжлийн проектгүй явсаар байгаад энэ улс одоо  хөвөн, хар тамхины мафи хоёрын бүлэглэлүүдийн тэмцэл болчихлоо.  Энэ улс будаа боллоо. Киргиз сэрэхээргүй унтлаа, том гүр­нүүдийн  тоглолт боллоо гэх зэргээр дэлхий аналитикууд бичээд л байгаа шүү дээ. Яг үнэнийг хэлэхэд манай хоёр хөрш хоёулаа өөрсдийгөө яая гэж байж биднийг хөгжөөсэй, үйлд­вэрлэлтэй болоосой гэж мэдээж бодохгүй. Түүхий эдийн бааз, хараат улс байлгах сонирхол нь ч заримдаа цухалздаг ш дээ. Монголчууд бид л улсаа хөгжүүлнэ.

-Сонирхол гэснээс таны ха­риуц­­сан салбарт гаднаас ямар нэгэн дарамт ирж байна уу. Жишээ нь “Оросын төмөр зам” нийгэмлэг Тавантолгойд орох саналаа тавьчихсан байгаа?

-”Оросын төмөр зам” нийгэмлэ­гийнхэн Тавантолгойд чинь оръё, гэхдээ 1.5 тэрбум ам.доллар гаргаж дэд бүтцийг чинь барьж өгье гэж байгаа. Энэ бол улс орны харилцаанд ч, бизнесийн түншлэлд байдаг л санал ш дээ.

-Энэ бол ил санал л даа. Дарамт далдуур  байна уу л гэж асуусан юм. Яагаад гэвэл төмөр замын бодлого дээр сонгосон маршрут, царигийн хэмжээ нь ийм хардлагыг төрүүлж байна л даа?

 -Далдуур дарамталдаг юм одоо байхгүй болсон байлгүй дээ. Хэрвээ бид юм хийхгүй л  бол хардлагууд үргэлж­лэх байх.  Гол нь тодорхой ажил хийх  хэрэгтэй.  Ямар ч улс орон өөрөө өөрийгөө л хөгжүүлдэг. Үүний тулд ажил хийдэг гэдгийг л ойлгох хэрэгтэй. Ингэж ойлгоод хөгжиж  байвал энэ том проектын дунд хувь хүн тойрч гарч байгаа хардлагууд бол хэтэрхий жижиг асуудал л даа. Би ийм л зарчмаар ажиллаж байгаа.  Түүнээс биш, хөндлөнгийн дарамтад орж, дотоодын хардлагаас айж төрийн өндөр албан тушаалыг хашна гэж юу байх вэ.