Ардчилсан тогтолцоо бол нийт ард түмний зөвшөлцөл. Иймээс алдах онох нь үргэлж хосолж байдаг. Монголын ард түмэн энэхүү өөрсдөө сонгож авсан тогтолцооноосоо ухрах бодолгүй бололтой. Хэдийгээр маш их бүтэлгүйтэлтэй байнга учирч байдаг, үүнээсээ болж хөршүүдийнхээ инээдийг хүргэж шоолуулдаг ч гэсэн. Юутай ч Номхон далайгаас Хар тэнгис хүртлэх, Хойд мөсөн далайгаас Энэтхэгийн далай хүртлэх асар уудам орон зайд буй цорын ганц ардчилсан тогтолцоотой бие даасан бодлоготой (тэр нь жаахан инээдтэй марзан л даа) орон бол Монгол. Бусдын хэрэгт хөндлөнгөөс орохгүй, хэнд ч гай болохгүй бол (тэгье гээд чадах ч үгүй л дээ), хөөрхий, оршин байж л байг л дээ! Хүний эрхээр жаргахаар өөрийн эрхээр зовсон нь дээр гэж монголчууд нэн эртнээс сургасаар ирсэн.

Төрийн шийдвэрээр албан тушаалаасаа хусагдвал тамгаа аваад зугтчихана. Тамга хаана байна, тэнд эрх мэдэл дагалдана. Хүн нь биш, тамга нь, эзэн нь биш тамга нь эрх мэдэл эзэмшинэ. Ялангуяа төрийн байгууллага, төрийн өмчит байгууллага, компани, олон нийтийн байгууллага гэх мэтийн үнэн чанартаа яг нэрлээдэх гэхээр эзэн субъект нь тодорхойгүй “улсын, олон нийтийн, төрийн, ард түмний, улс төрийн намын, олон нийтийн байгууллагын, төрийн бус байгууллагын…” гэхчлэнгийн хаягтай тамга бол тухайн цаг дор гартаа барьж буй хүний өмч бөгөөд үүнээ дагасан эрх мэдэл тэр бие хүнд хадгалагдана. Мянга нэгэн шөнийн үлгэрт гардаг Жинь хэмээх бирд лугаа адил монгол тамга зөвхөн тухайн цаг дор гарт нь атгагдсан хүндээ л боол мэт зүтгэдэг. Тамга гарт нь байгаа хүнийг шүүх цагдаа, хүчний байгууллага яаж ч чаддаггүй, аяыг нь дагахаас өөр аргагүй. Хүчирхэг эрх мэдэлт Тамга мин уу!

Үнэндээ олзлогдосдын дунд Японы армийн цэргүүд биш, дайны төгсгөл үед цэрэгт дайчлагдсан иргэд олон байлаа. Халуун гол мужид суурьшсан ердийн иргэд 1500 хүн хоморгонд баривчлагдан Монголд ачигдан иржээ. Хэлмэгдэн ирсэн энгийн иргэдийг суллах, нутаг буцаах шаардлага албан ёсоор тавьсан боловч хэн ч авч хэлэлцсэнгүй. Олзогсодын дунд хоёр эмэгтэй хүн байсныг замын турш хэн ч анзаарсангүй, зөвхөн биеийн оношлогооны үед хүйс нь илэрсэн байна. Энэ хүүхнүүд үсээ хусаад нөхрөө даган туугдаж явсаар энд иржээ.

Ха дарга маань харин гүндүүгүй хүн дээ. Нэг ч үг урдаас нь ганхийгээгүй. Боргож байгаа нохойг огтоос анзаардаггүй нэгэн. Уурлана, гомдоллоно гэж огт байхгүй, хүн болгонтой хачин нийцтэй. Магадгүй энэ нь улс төрчийн хувьд сул тал нь ч байж болох. Харин хүний хувьд бол алт даа. Дөрөв байтугай тонн алт! Ийм өндөр боловсролтой мэдлэг туршлагатай хүн зуслангийн жижиг байшиндаа индүү засаад зэврээд хэвтэж байгааг харахад боловсон хүчнээр бялхаж баярхаж байгаа эх орноороо бахархмаар ч юм шиг билээ шүү. Гэтэл эргээд саарал ордон тийш харахад хагас бичиг үсэгтэй ердийн луйварчид лаазтай шпрот шиг чихцэлцээд сууж байгаа нь гутмаар ч юм шиг. Юу ч гэхэв дээ!

Ляо улсын хятанчууд, Алтан улсын зүрчид нар монголчуудыг бодвол илүү баян байсан нь тэд умард Хятадад асар их дээрэм тонуул хийсэнтэй холбоотой. Тэгвэл Хубилай эд баялаг хуримтлуулахын тулд тонуул хийснээс татвараа зөв авч байхыг илүүд үзэж байсан нь хятадуудад ч хавьгүй дээр, өөрийнх нь хаант улсын засаг захиргаанд ч ашиг тустай байжээ

Цар тахлаас хэдэн зуун жил ангид байсан монголчуудын амьдралын хэвшил өдгөө шал өөр болсон. Дэлхийн хамгийн том төвлөрсөн хотуудын жагсаалтад нэгэнт багтсан Улаанбаатар мөн л тэр утгаараа цар тахалд өртөх хамгийн эрсдэлтэй газрын нэг болсон. Томууг вакцинаас өөр юу ч хамгаалж чадахгүй. Үгүйдээ л анагаах ухааны өнөөгийн төвшинд. Антибиотик нээгдсэнээр бактерийн гаралтай олон өвчнийг ялан дийлсэн. Гэтэл дан нуклейний хүчлээс тогтсон, амьд организм мөн эсэх нь эргэлзээтэй вирусын эсрэг бидний барих ганцхан зэвсэг вакцин. Вакцин гэдэг нь үнэн хэрэгтээ өвчин үүсгэгчийг хүний өөрийнх нь дархлааны системээр устгах арга.