Ялагчид өөрсдийн хэрхэн "баатарлаг" байснаа харуулахын тулд "ялагчид" -ын бичсэн эх сурвалж илүү олдомхой аж. Иймээс түүх судлал нь өнөө үед бодит түүхийг хэн илүүтэй илрүүлэн дүгнэх вэ гэсэн аргумэнтийн өрсөлдөөн юм. Бодит түүх гэж юу вэ? Өнгөрсөн үйл явдлыг ямар ч алдаагүй яг таг үнэн зөвөөр нь гаргаж ирэх бололцоогүй. Тэр байтугай яг одоо болж буй процессийг ч үнэнээр нь дүгнэх боломж хомс. Үнэн ганц байдаггүй. Хавар Якутаас Улаанбаатарт ирсэн зочин дулааханыг гайхна, харин яг тэр цагт Тайландаас ирсэн гийчин маш хүйтэн байлаа гэнэ. Аль алин нь худал хэлээгүй, үнэн хоёр талд үлдэнэ. Иймээс яг үнэн түүх гэж үгүй. Гэвч үнэн рүү дөхсөн бодит түүх гэсэн ойлголт бий, өнгөрсөн түүхэн үйл явдлыг хамгийн бодитоор илрүүлэн дөхүүлж аргумэнтаар өрсөлдөх уралдаан бол түүх судлалын зорилго.

Энэ үг сүүлийн үед их моод болж. Имиждээ анхаардаг хөөрхөн охидын сонинд өгсөн ярилцлагаас авахуулаад сонгуульд орж байгаа улс төрийн луг зүтгэлтнүүд хүртэл үргэлжлэнэ. Үг нь шинэ болохоос ухагдахуун нь эртний эд. Бусдад ямар сэтгэгдэл төрүүлж буйг л хэлж буй хэрэг. Гадаад өнгөнөөсөө гэхээс дотоод чанарыг нь хүмүүс юу гэж үнэлж байгааг, өрөөр хэлбэл бусдад ойлогдож байгаа үнэлэмж юм.

1904 онд Ян Хазбэндээр толгойлуулсан англи цэрэг Төвдөд орж ирэв. Хожмын түүхэнд ил болсноор англичууд Төвдийг эзлэх гэсэн юм биш байж. Орос улсын зорилго нь зүүн урагшаа Монгол, Шинжаан, Төвдийг, баруун урагш Ираныг өөртөө нэгтгэх гэж, ингэснээр Британийн өмнөд Ази дахь колончлолтой хил нийлэх, улмаар хилээ Энэтхэгийн далай хүргэх санаатай Англитай 150 жил шөргөөцөлдсөн юм.

Тэрээр Мянга дугаар хүн юм. Яг зөвөөр нь дуудах юм бол Нэгмянга дугаар хүн. Нэгмянга, нэгзуу гэж хэлж болдог. Гэтэл арвыг “нэг арав” гэдэггүй, зүгээр л “арав” гэнэ. Ингэхээр “Нэг” гэдэг цөөн тохиолдох учиртай тоо хэмээн тэрээр их л билэгшээдэг юм.

XIX зууны эцсээр Отто фон Бисмарк Германы канцлер болжээ. Түүний нэр “төмөр канцлер” хэмээн түүхэнд үлдсэн юм. Тэрээр дайн хийж байсан, гэхдээ байлдаанч гэдэг утгаараа ийм цол аваагүй юм.

Монгол дахь ихэнх хятадууд Шанси, Хэбэй, Өвөр Монголоос гаралтай, мандарин аялагаар ярьдаг. Улаанбаатарын хятадууд хятад сургуулиас олсон боловсролтой, хятадаар чөлөөтэй ярьдаг. Хүүхэд залуучууд болон дунд насныхан монгол хэлээр ярьдаг, бүрэн ойлгодог авч унших бичихдээ тааруухан. Харин хөгшчүүл нь ихэнхдээ монгол хэл сураагүй.