Монголчууд анх удаа өөрсдийн гараар үндэсний, экспортын төмөр замаа барьж ашиглалтад орууллаа. Энэ бол маргашгүй үнэн. Үүний цаана монголчууд төмөр замаа барьж сурч, туршлагажиж авлаа. Энэ нь баялгаа дагаж олсон үнэлж баршгүй баялаг мөн. Үүнийхээ төлөө чамгүй ээдрээтэй замыг тууллаа.

Эхлээд Тавантолгойн ордын тодорхой хувийг нь IPO босгож, баяжуулах үйлдвэр барьж байгуулах, уурхайгаа нээх, төмөр зам, автозам, дэд бүтцийг бий болгох төсөл хэрэгжүүлэх санал, санаачилгыг дэвшүүлж ажилласан. Энэ нь ч дэлхийн томоохон хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг ч татаж байв. Түүний дундаас хөршүүд, ялангуяа хойд хөршийн сонирхол хүчтэй байсан нь геополитикийн бодлогод хүчтэй нөлөөлөх баялаг юм гэдгийг харуулж байлаа.

Төдөлгүй, энэ хувилбар зогсоход хүрсэн. Өөрөөр хэлбэл, Тавантолгойн тодорхой хувийг нь зарах нь ашиггүй, харин өөрсдөө 100 хувь ашиглаж, борлуулж толгой мэдэн зарцуулж, иргэн бүртээ хүртээе гэдэг санал, санаачилга ажил хэрэг болж ирэв. Гэтэл хөрс хуулах, олборлох хүн хүч, техник тоног төхөөрөмж, технологийн туршлага байсангүй. Ингээд оператор компани сонгон шалгаруулахаар болсон. Үүнийг шалгаруулах явцад эхний авлигын хардлага, сэрдлэг эхэлсэн гэж хэлж болох юм. Гэсэн ч яаж ч шалгасан, хардсан шалгуур хангасан нэг л компани байгаад байсан болохоор шалгарч ажил гүйцэтгэж байгаад нь бухимдаж хардаад ч яах билээ.

Дараа нь олборлосон нүүрсээ яаж зарах вэ гэдэг асуудал үүсэв. Ам нөхцөлөөрзарж эхэлсэн тэр үе алдагдалтай төдийгүй дамлан худалдах гэх мэт авлига, зөрчлүүд байсан хэдий ч хожим нь АМНАТ-ын жишиг үнэ мэтээр алдаагаа засах гэж бага багаар оролдсоор байв. Хүндрэлтэй бас нэг тал нь тээвэрлэлт байлаа. Энэ үеэс тээвэрлэх явцад “С” зөвшөөрөл, бөмбөлөг тээвэр, цаашлаад гаалиар бүрдүүлэлт хийлгүй“хоосон” машинууд хилээр нэвтрэх гэхчлэн авлига, хэрэг зөрчлүүд үргэлжилсээр байлаа.

ҮАБЗ яагаад төмөр зам барихтай холбоотой асуудлуудыг нууцалсан бэ?

Энэ явцад төмөр замаа барьж дуусгахаас нааш Тавантолгойгоо ашигтай ажиллуулж чадахгүй нь, авто замын төслүүдээ дуусгая, баялгаа үнэд хүргэж зарахын тулд баяжуулах үйлдвэрээ барьж байгуулъя, Тавантолгой цахилгаан станцыг ашиглалтад оруулж, нүүрсээ хөгжлийн хөдөлгүүр болгон хувиргая гэсэн том зорилтууд үргэлжилсээр байсан. Энэ бүхнийг гадныхнаар хийлгэх гэхээр гадаад улсуудын асар том сонирхол, геополитикийн ээдрээтэй асуудлууд үргэлжлэх нь тодорхой байсан учраас энэ асуудлыг ҮАБЗ-өөр хэлэлцүүлэх санал, санаачилга гарсан байх.
Хууль тогтоомжид зааснаар Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл нь “үндэсний аюулгүй байдлыг хангах төрийн нэгдмэл бодлого боловсруулах үйл ажиллагаа болон түүнийг хэрэгжүүлэх явдлыг уялдуулан зохицуулах, энэхүү зохицуулалт нь хэрхэн хангагдаж байгаад хяналт тавих төрийн зөвлөлдөх дээд байгууллага” гэдгийг та бүхэн мэднэ.  
ҮАБЗ нь байгуулагдсан цагаасаа эхлэн хууль дээдлэх, улс үндэснийхээ язгуур эрх ашгийг эрхэмлэн хамгаалах, эрх хэмжээнийхээ асуудлыг хамтран хэлэлцэж санал нэгтэйгээр шийдвэрлэх зарчмыг баримтлан, үйл ажиллагаагаа Монгол Улсын Үндсэн хууль, бусад хууль тогтоомж, Монгол Улсын олон улсын гэрээ, хууль тогтоомжийн бусад актад нийцүүлэн явуулж ирсэн, одоог ч хүртэл явуулж байгаа гэдэгт итгэж байна.

ҮАБЗ-ийн тухай хуулиар Зөвлөлийн хэрэгжүүлэх чиг үүргийг хуульчлан зааж өгсөн бөгөөд тэдгээр чиг үүрэгт Монгол Улсын үндэсний баялгийг зүй зохистой ашиглан эдийн засгаа дотоод нөөц бололцоондоо тулгуурлан бие даан хөгжих чадавхыг нэмэгдүүлэх асуудал багтсан байдаг байна.

Нүүрсний гэрээнүүдтэй холбоотой гэх ҮАБЗ-ийн зөвлөмж яаж гарсан бэ гэдгийг холбогдох хууль тогтоомж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, нийгмийн сүлжээгээр гарсан мэдээлэл, ил болсон нүүрсний гэрээнүүдээс харьцуулан судлан үзлээ.

ҮАБЗ-ийн зөвлөмжийг гаргахдаа Зөвлөлийн хуралдаанаар хэлэлцэж байгаа асуудлын шинж чанар, үндэсний аюулгүй байдлын гадаад болон дотоод орчинд үзүүлэх нөлөөлөл, үндэсний язгуур эрх ашигт учруулах эрсдэл, хууль тогтоомж, журмаар тогтоосон төрийн болон албан нууцад хамаарах мэдээлэл мөн эсэх зэрэг олон хүчин зүйлийг харгалзан үзэж, зарим зөвлөмжийг тодорхой нууцын зэрэглэлтэй гаргадаг байх гэж бодож байна.

Нүүрсний гэрээнүүдэд холбогдох ҮАБЗ-ийн зөвлөмжүүд ерөөсөө л “Төслүүдээ эхэлье” гэсэн агуулгатай байх нь ойлгогдож байна. Төмөр замаа барьж ашиглалтад оруулъя, гэхдээ гадаадын улс оруудаар биш өөрсдөө хийх нь ашигтай гэж үзсэн байх. Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн өндөр зэрэглэлийн төмөр замыг барьж байгуулахад бидэнд зардалд өгөх мөнгө байхгүй, зөвхөн нүүрс л байв. Ингээд дотоодын нэр бүхий томоохон бизнесменүүдэд санал тавихад, мөнгөний оронд нүүрс аваад төмөр зам тавих хөрөнгийг гаргачих ганц боломжит хувилбар нь “Бодь интернэйшнл” л тухайн үед байв.

Ийнхүү Тавантолгой-Гашуунсухайт төмөр замыг дотоодын компаниудынхаа хүчээр, гадны компанийг урьж ажиллуулах үнээс хамаагүй хямд зардлаар төмөр замаа барих, Тавантолгой-Зүүнбаян төмөр замын хувьд цэргийн хүчээр барьж байгуулахаар болсон. Үүн дээр нь ҮАБЗ бодлогын хувьд “дотоодын хүч хөрөнгөөр барьж байгуулах” гэдэг чиглэл, зөвлөмжийг өгсөн байх магадлалтай бөгөөд өөрийн эрх хэмжээнд байхгүй асуудлаар буюу аль компанид хэдэн ам.доллароор нүүрсээ зарах тухай ганц ч үг, үсэг зөвлөмжид оруулахгүй нь ойлгомжтой. Ялангуяа, нүүрсний гэх гэрээнүүдийн үндэслэл болсон гэх ҮАБЗ-ийн аль ч зөвлөмжид аж ахуйн гэрээний үнэ тариф, нүүрсний тоо хэмжээтэй холбоотой ганц ч тоо заагаагүй байх ёстой бөгөөд нэгэнт зэвсэгт хүчнийхэн уг төмөр замыг барьж байгуулах бүх ачааг үүрсэн, ингэхдээ Засгийн газрын 2019 онд баталж, 2019 онд нэмэлт оруулсан төрийн нууцад хамаарах мэдээллийн жагсаалтад цэргийн тоо, анги салбарын байршил, тэдгээрт орох хөдөлгөөн зэрэг мэдээллүүд нь төрийн нууцад хамаарах, цэрэг-стратегийн ач холбогдолтой учраас тэр нууц гэгчид орохоос өөр арга байгаагүй байх.

“Хэн нууцын зэрэглэлд оруулсан бэ?”,
“Хэн нууцын зэрэглэлээс гаргасан бэ?”

Нууцад оруулсан “эзэн” хэн бэ гэдэг нь хуулиар тодорхой. Өөрөөр хэлбэл, 2017 оны 9 дүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн Төрийн болон албаны нууцын тухай хуулийн 10.1.5-д “Мэдээллийг төрийн болон албаны нууцад хамааруулах, нууцыг шилжүүлэх, ил болгох, нууцын зэрэглэл тогтоох, өөрчлөх, хугацааг сунгах” бүрэн эрхийг Засгийн газарт өгсөн байдаг. Улмаар уг хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш 12 хоногийн дараа 2017 оны 9 дүгээр сарын 13-ны өдөр уг хуультай холбогдох “Монгол Улсын төрийн болон албаны нууцыг хамгаалах нийтлэг журам”-ыг Засгийн газрын 246 дугаар тогтоолоор, “Монгол Улсын төрийн нууцад хамаарах мэдээллийн жагсаалт”-ыг 247 дугаар тогтоолоор тус тус баталсан байна.

Засгийн газрын 2017 оны 247 дугаар тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын төрийн нууцад хамаарах мэдээллийн жагсаалт”-д Засгийн газрын 2019 оны 196 дугаар тогтоолоор нэмэлт оруулсан. Ингэхдээ юу нэмсэн бэ гэхээр жагсаалтын В,К,Л хэсэгт “Үндэсний аюулгүй байдлыг хангахад ач холбогдолтой үндэсний хэмжээний томоохон бүтээн байгуулалт, дэд бүтцийн төслийн ажил, түүнд оролцуулах зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн, техник хэрэгслийн тоо хэмжээ болон ус хангамжийн эх үүсвэр, худалдан авах үйл ажиллагааны нууцалбал зохих хэсгийг” гээд маш нууц гэсэн зэрэглэлтэйгээр нууцлан хугацааг 20 жилээр тавьсан байдаг. Энэ нь хуулийн дагуу Засгийн газар, нууцлах зүйлийнхээ тоог жагсаалтад нэмж, хугацааг тодорхойлж, эрхээ эдэлсэн хэрэг. Ингээд Тавантолгой-Гашуунсухайт, Тавантолгой-Зүүнбаян төмөр замуудтай холбоотой гэрээнүүд нууцын жагсаалтад орсон. Хуулийн дагуу нууцад оруулах асуудал нь Засгийн газрын бүрэн эрхийн асуудал байгаа биз?

Түүнчлэн, Засгийн газар 2022 оны 12 дугаар сарын 9-ний өдөр 449 дүгээр тогтоолоороо нүүрсний гэрээнүүдийг Төрийн болон албаны нууцын тухай хуулийн 10.1.5-д заасан эрхийнхээ дагуу нууцаас гаргаж ил болголоо. Уг тогтоолд тухайн хуульд заасан заалтуудаас гадна “Тагнуулын ерөнхий газрын хоёр албан бичгээр ирүүлсэн саналын дагуу” гэснийг анзаарна биз ээ. Яагаад Тагнуулын Ерөнхий газраас санал авсан бэ гэхээр Төрийн болон албаны нууцын тухай хууль болон Засгийн газрын 2017 оны 246 дугаар тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын төрийн болон албаны нууцыг хамгаалах журам”-д заасны дагуу нууц баримт бичгийг ил болгох эсэх асуудлыг шийдвэрлэхдээ тусгайлсан ажлын хэсэг байгуулан холбогдох дүн шинжилгээ хийлгэж, дүгнэлт гаргуулан тагнуулын байгууллагын саналыг авсан байх шаардлагатай бөгөөд энэ байгууллагын саналыг үндэслэн төрийн нууцад хамаарах мэдээллийг ил болгох асуудлыг Төрийн болон албаны нууцын тухай хуулийн 10 дугаар зүйлийн 10.1.5 дахь заалтад заасан бүрэн эрхийн дагуу мөн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 19.1 дэх хэсэгт заасан үндэслэлийн дагуу Засгийн газар шийдвэрлэх эрх зүйн зохицуулалттай байдаг байна. Иймээс л Засгийн газар нь Тагнуулын байгууллагын саналыг үндэслэн бүрэн эрхийн хүрээнд нүүрсний гэрээнүүдийг ил болгосон нь харагдаж байна.
Эндээс ҮАБЗ-ийн гэм буруу болон нүүрсний гэрээнүүдийг нууцлах эрх мэдэл харагдаж байна уу?

ҮАБЗ-ийн хэдэн зөвлөмж төмөр замтай холбоотой бол?

Цаашилбал, бидний харж байсан албан бичгүүдэд “ҮАБЗ-ийн зөвлөмжийг үндэслэн…” гэсэн үгс олонтаа таардаг. Тэгвэл Тавантолгойн ордыг ашиглах, “Тавантолгой-Гашуунсухайт, Тавантолгой-Зүүнбаян зэрэг бусад төмөр замд хамаарах ҮАБЗ-ийн тодорхой тооны зөвлөмж байдаг сурагтай. Сануулахад, дээр дурдсаны дагуу ҮАБЗ-өөр хэлэлцсэн асуудалд төрийн болон албаны нууцын зэрэглэлд хамаарах мэдээлэл агуулсан бол гаргасан шийдвэр нь нууцын зэрэглэлтэй болчихдог юм байна. Тухайлбал, Засгийн газар өнөөх нэмсэн мэдээлэлдээ “Үндэсний аюулгүй байдлыг хангахад ач холбогдолтой үндэсний хэмжээний томоохон бүтээн байгуулалт, дэд бүтцийн төслийн ажил, түүнд оролцуулах зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн, техник хэрэгслийн тоо хэмжээ болон ус хангамжийн эх үүсвэр, худалдан авах үйл ажиллагааны нууцалбал зохих хэсгийг” гээд заачихсан учраас энэ асуудлыг агуулсан мэдээлэл төрийн нууц болчихсон учраас иргэд та бид эдгээртэй шууд танилцаж болохгүй байгаа хэрэг.

Тухайлбал, УИХ-ын 2010 оны “алдарт” 39 дүгээр тогтоол гэж байдаг даа. Үүнийг үндэслэн, стратегийн ач холбогдол бүхий Тавантолгойн нүүрсний ордын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч хуулийн этгээдийн хувьцааны 30 хүртэлх хувийг гадаад, дотоодын хөрөнгийн биржээр арилжаалахтай холбоотой хөрөнгө оруулагч, хамтрагч талтай байгуулсан гэрээг УИХ, ҮАБЗ-д танилцуулах тухай ҮАБЗ-ийн зөвлөмжид байдаг гэдэг. Энэ нь огт биелээгүй, ийм зүйл болоогүй байдаг ба “зүгээр л зөвлөмж шүү дээ” гэсэн байдлаар УИХ, ҮАБЗ-д танилцуулагдаагүй байдаг. Мөн уг зөвлөмжид “ашиг сонирхлын зөрчилтэй төрийн албан хаагчийг төсөл хэрэгжүүлэхтэй холбоотой хэлэлцээр хийхэд оролцуулахгүй” гэхчлэн болгоомжилсон, сэрэмжилсэн зүйлүүд байдаг гэх бөгөөд, гэхдээ зөвлөмж хэрэгжээгүй.

ҮАБЗ-ийн дараагийн зөвлөмж нь 2019 оны 2 дугаар сард гарсан байдаг байна. Мөн л Засгийн газар бүрэн эрхийн дагуу төрийн болон албаны нууцын жагсаалтад оруулсан Тавантолгой-Гашуунсухайт, “Тавантолгой-Зүүнбаян” төмөр замын төслүүдтэй холбоотой. Энэ зөвлөмжид “Авлига, ашиг сонирхлын зөрчил, хувийн сонирхлоос ангид байлгах зарчмыг чанд мөрдөж, хатуу хяналттай хэрэгжүүлэх” гэж Зөвлөлийн нэгэн гишүүний саналаар зориуд оруулсан байдаг гэсэн сурагтай.

Хамгийн сүүлд 2021 оны 6 дугаар сард төмөр замын талаар хэрэгжүүлэх бодлогыг эрчимжүүлэх агуулга бүхий урт нэртэй зөвлөмж гарсан гэдэг. Засгийн газрын тогтоолоор ил болсных нь дараа л “ЭТТ” ХК-ийн хэрэгжүүлж байгаа “Ил уурхайн олборлолтыг үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх, шилдэг технологинэвтрүүлэх төсөл”, “Ил уурхайн аргаар ашиглах боломжгүй нөөцийг далд аргаар ашиглаж, экспортыг нэмэгдүүлэх төсөл”, “Загийн усны хоолойн газар доорх усны ордоос Тавантолгой нүүрсний уурхай хүртэлх ус хангамжийн шугам хоолойн төслийн ажил”, Богдхан төмөр замын суурь бүтэц барих төслийн ажил,Тавантолгой-Гашуунсухайт төмөр замын төслийн ажил, Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын дээд бүтэц, дохиолол холбоо, эрчим хүч, гүүр хоолойн барилгын ажил, зураг төсөл гүйцэтгэх ажлын холбогдох гэрээг Засгийн газар нь нууцалсан байжээ гэж олон нийт мэдсэн.

Миний хувийн бодлоор бол ус хангамжийн төслөө ч, тэсэрч дэлбэрэх аюул тээсэн далд уурхайн төслөө ч ингэж нээлттэй болгох хэрэг байсан эсэхэд эргэлздэгээ энэ дашрамд илэрхийлэхэд буруудахгүй болов уу. Ер нь төрийн бодлогын хувьд эрчим хүч, байгалийн хий, газрын ховор элемент, уран зэрэг зайлшгүй дотооддоо нууцалж ярих мөнхийн хаалттай сэдвүүд байх ёстой гэж боддог.

Засгийн газар нууцын жагсаалтад бүрэн эрхтэйн хувьд ҮАБЗ-ийн зөвлөмж ил байх уу, нууц байх уу гэдгийг гүйцэд шийдвэрлэх шаардлагатай

Хамгийн гол тулгамдсан асуудал гэвэл дээрх гэрээнүүд ил боллоо гэхэд тэдгээр гэрээг үндэслэсэн гэх ҮАБЗ-ийн зөвлөмжүүд нь яагаад одоо болтол нууц хэвээрээ байна вэ? Энэ нь салаа утга, төөрөгдөл агуулах бус уу? Яагаад гэвэл энд хууль эрхзүйн зөрчил үүсээд байгаа юм.

Юу гэвэл, Засгийн газрын 247 дугаар тогтоолд заасан эрх мэдлийн дагуу, Засгийн газрын 2019 оны 196 дугаар тогтоолоор нэмэлт болгож оруулсан “Үндэсний аюулгүй байдлыг хангахад ач холбогдолтой үндэсний хэмжээний томоохон бүтээн байгуулалт, дэд бүтцийн төслийн ажил, түүнд оролцуулах зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн, техник хэрэгслийн тоо хэмжээ болон ус хангамжийн эх үүсвэр, худалдан авах үйл ажиллагааны нууцалбал зохих хэсгийг” гээд нууцлан хугацааг 20 жилээр тавьснаа яах юм бэ? гэдэг асуудал байна.

Эдгээр мэдээллийг агуулсан ҮАБЗ-ийн зөвлөмжийг ил гаргах уу, эсвэл нууцалсан тогтоолд оруулсан гэрээнүүдээ буцаагаад нууцын зэрэглэлд оруулах уу? Үүн дээр яахаа ч мэдэхгүй “ацан шалаа” хийгээд мартчихлаа гэж үү гэдэг нь гайхал төрүүлээд байгаа юм. Ийм хайнга байдлаар төрийн хар хайрцагны бодлого ил ч биш, далд ч биш “завсрын” байж болохгүй биз дээ? Үүнийг холбогдох хүмүүс нь даруй шийдвэрлэх хэрэгтэй биз ээ. Засгийн газар эдгээр зөвлөмжийг Тагнуулын ерөнхий газрын саналыг авч байгаад хэсэгчлэн, эсхүл бүхэлд нь ил болгох ажлыг хариуцдаг. Энэ ажлаа гүйцээж хийх хэрэгтэй байна.

Мөн нийтлэлийнхээ төгсгөлд хэлэхэд, ҮАБЗ нь аж ахуйн ажилд оролцсон, тодорхой тоо хэмжээ, нийлүүлэлт, борлуулалтын үнийн дүн заасан нэг ч зөвлөмж батлаагүй гэж ойлгогдож байна. Энэ талаар цаашид Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, түүний гишүүдийг ил болсон гэх нүүрсний гэрээнүүдийг байгуулсан гэж гүтгэх,хэлмэгдүүлэх нь хууль зөрчсөн үйлдэл бөгөөд УИХ холбогдох хуулийн дагуу танилцах ёстой нууцтайгаа танилцаад, тайлбар хийх эрхээ хуулиар захируулаад явж байгаа учраас элдвээр улс төрийн шоу хийж олон нийтийг бухимдуулж, цочирдуулахгүй байх ёстойг энэ нийтлэлээрээ сануулахыг хүссэн юм.