Удо Б. Баркманн

Шарын шашин Монголд II

Монголын Дэлхийн эзэнт гүрэн ба Төвдийн бурханы шашин

Монголчууд бурханы шашин, эсвэл бүр шарын шашинтай хэр холбоотой байсныг дундад зууны үеийн монгол сурвалжуудаас сонирхож үзсэн хэн хүнд тэд ямагт гүн бишрэлт шарын шашнууд байжээ гэсэн сэтгэгдэл төрөх нь бий. Юутай ч монгол язгууртнуудын гэр бүлийн түүхэнд домог болсон энэтхэг хаадын гэр бүл, Бурхан багшийн өөрийнх нь тухай ч бас гардаг. Харин Монголын түүх бичлэгтэй танилцсан хүн XVI зуунд монголчууд шарын шашинд орсноор ихэнх шастир гэр бүл, сүм хийдийн түүх бичлэгийн бүтээл[1] болж үүссэнийг ч бас мэдэх болно. Тэгснээр түүх бичлэгт язгууртнууд болон тухайн үеийн шашны удирдагчдын улс төрийн санаа бодлыг бас харгалзан үзэх шаардлагатай байж.

Монголчуудын шашинд орох үйл явц хэрэг дээрээ харилцан адилгүй эрч далайцтай олон зуун жил үргэлжилсэн. Тэгэхдээ Төвдийн бурханы шашин дүр төрхөө олж хөгжих үйл явцтай нягт уялдаа холбоотой явагджээ. Тэр явцад монголчууд төвдүүдэд улс төрийн чухал түлхэц өгсөн бол төвдүүд монголчуудад шашин, оюун санааны түлхэц өгчээ.

Монголчууд анх Онон, Хэрлэн гол хавийн уугуул нутагтаа буюу хожмын газарзүйн Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр амьдарч байхдаа жилийн турш бэлчээрлэдэг эрчимжээгүй нүүдлийн мал аж ахуйдаа түшиглэн аж төрдөг нүүдэлч малчид байв. Хөгжлийнх нь явцад нийгмийн анги давхарга тун ховор үүсч байж. Ертөнцийг үзэх үзлийг нь үндсэндээ байгалийн шашин болох бөө мөргөл тодорхойлж байв.

Бөө мөргөлийг жинхэнэ мөн чанарт нь хүрч нарийн тодорхойлно гэдэг үнэндээ хэцүү. Уг нэр томъёог арай дөхүү тодорхойлох гэсэн олон эрдэмтний оролдлого хэт өөр өөр тайлбар хийхэд хүргэсэн байдаг. Жишээ нь Оолмаркс бөө мөргөлийг “ганцаардал, харанхуй, хүйтэн, амин дэм багатай хооллолт зэрэг байгалиас тогтсон амьдралын эрс тэс нөхцөлөөс үүдэлтэй хойт туйлын хийрхэл бачимдал ...“[2] -д суурилсан сэтгэцийн эмгэг үзэгдэл гэж тодорхойлсон байна. Оолмаркс зөвхөн умардын ард түмнүүдийн дунд л жинхэнэ бөө мөргөл байдаг гэжээ. Төв Азийн тал хээр нутаг, тэр дундаа монголчуудын хувьд бөөгийнх нь “онгод жинхэнээсээ ордоггүй, бөө нь мансууруулагч бодисоор өөрийгөө өдөөдөг... эсвэл зүгээр л хуурамч дүр үзүүлдэг ...”[3] гэнэ. Соёлын хүрээний тухай сургаал болон анхны монотеизмын онолыг үндэслэгчдийн нэг ламтан Вильхельм Шмидт “Бурханы үзэл санааны үүсэл” бүтээлдээ доод ертөнцийн хүчирхэг төрөлтнүүдтэй холбоо тогтоогч харын бөө хийгээд “Төв Азийн малчин ардуудын хуучин тэнгэр шүтлэгийг өмнөдөөс орж ирж буй шинэ шүтлэгт дасган зохицуулагч” цагаан бөө хэмээн ялгаж салгаж үзжээ. Түүний таамгаар бол бөө мөргөл угтаа өмнөдөөс гаралтай юм байна.[4]

Харин марксист бүтээлүүдэд бөө мөргөлийг нийгмийн хувьсал талаас нь “Анхны коммунист-адил тэгш байдалд чиглэсэн бүтэц нуран унаж, нийгмийн тэгш бус байдал бий болсонтой холбон авч үзсэн буй ... Судалгааны энэ чиглэлийн хувьд бөө нар нийтлэг хэв шинжээрээ санваартны хамгийн эртний төлөөлөгчид агаад ардчилсан зохион байгуулалттай эхийн эрхт ёс ноёрхсон омгийнхонд эдгээгчид, ангийн хишиг даллага авах зан үйл байсан боловч түүнийг гүйцэтгэдэг шашны тусгай хүмүүс байгаагүй. Бөө нар энэ ажлыг хийх болж, түүнийгээ онгод хөлөглөсөн сүнсний аялал, сүнс болон бурхадын өөр өөр ертөнцийн тухай санаагаар баяжуулж, шинээр бүрэлдэн бий болж буй ноёрхогч ангийн эрх ашгийг улам бүр төлөөлөх болжээ.”[5] Альфред Штольц “Бөө – онгод хийгээд нөгөө ертөнцийн бэлгэдэл” бүтээлдээ “Харин дагалдан бий болох нийгэм-эдийн засгийн нөхцөл байдлын ач холбогдлыг зааж өгсөн нь арга зүйн хувьд зөв зүйтэй санагдана.” гэсэн байна.[6]

Монголчуудын байгалийн шашны гол дүр нь амьд ахуй нүүдэлчдийн ертөнц болон сайн, муу сүнс бүхий нөгөө ертөнцийн хооронд зуучлах гол үүрэгтэй бөө байсан нь дамжиггүй. Бөө мөргөлийн гол объект нь “газар ээж”, “мөнх тэнгэр” байв. Монгол овог аймгуудыг нэгтгэж, Их Монгол улсыг байгуулсан Чингис хаан (1162-1227) цаг үеийнхнийхээ нэгэн адил бөө мөргөлийн уламжлалаар өссөн. Тэрээр дэлхийг захирах үүрэг даалгаврыг өөрт нь “мөнх тэнгэр” өгсөн гэдэгт бат итгэдэг байв. “Монголын нууц товчоо”-нд тэр: “Эрхт тэнгэр намайг тамгалсан, этүгэн эх намайг авчирсан”.[7] гэсэн буй. 

Гэхдээ “мөнх тэнгэрийн хүчин дор” Уйгур, Тангудын эсрэг хийсэн аян дайн нь Чингис хаан болон монголчуудыг урьд нь мэддэггүй байсан бурханы шашинтай ч бас шууд болон шууд бусаар холбож өгсөн юм. Уйгурын захирагч Иди-кут 1206 онд Чингис хааны эрхшээлд орсон байна.[8] Чингис 1206, 1207, 1209-1210 онуудад Тангудын Си-Ся (960-1226) улстай хийсэн аян дайныг удирдаж, эцэст нь Тангудын хаан Ли Аньцюань түүний эрхшээлд оржээ. Уйгур, Тангуд улсуудад бурханы шашны үндэс суурь тавигдаад удсан байв. Бурханы шашинтай холбогдох эхний сэжүүрийг тэдгээр аян дайн гаргаж өгчээ.

Гэвч түүнээс хэдэн жилийн өмнө бусад шашин, шууд бусаар бурханы шашныг ч бас Чингист ойртуулж өгсөн нэгэн уулзалт болсон буй. Чингис хаан 1222 оны хавар Гиндукушийн нурууны өмнөд этгээдэд Хятадын бумбын шашны арш Чанчунтай уулзаж ахуйдаа эртний гүн ухааны чиглэлийг баримтлагч бумбынхан болон бурханы шашинтнуудын хооронд Хятадад өрнөсөн маргаанд хүртэл шууд оролцсон байдаг. Хүн үхлийн тухай бодож эргэцүүлж эхэлдэг тэр насанд Чингис хаан хүрсэн байлаа. Тэрээр алс холын Лайчжоу хотын Хаотян (Haotian) хийдэд амьдардаг Чанчунд “мөнх наслах” түлхүүр байдаг гэж сонссон байв. Тиймээс 1222 онд Чанчунтай анх уулзаад асуусан эхний асуулт нь мөнх амьдралын тухай байсан агаад “Чи ийм их холоос ирэхдээ бидэнд урт наслуулах ямар эмийн ургамал авчирав?”[9] гэжээ. Харин Чанчун түүний урмыг хугалахаас өөр аргагүй болж. Ингээд тэр: “Надад амь насыг хамгаалах үнэний зам байгаа болохоос мөнх амьдруулах эм байхгүй”[10] гэсэн байна. Гэсэн ч эрдэмт аршийн мэргэн ухаан Чингисийн сэтгэлийг хөдөлгөжээ. Тэрээр салахдаа Чанчунд нэгэн жуух бичиг өгүүлсэн агаад түүнд: “Бурханлаг үхэшгүй мөнх … -н мэдэлд байдаг сүм хийдүүд, тэр бол бүхэл өдрийн турш дотор нь ариун судар ном уншиж, тэнгэрийг дууддаг барилга байшингууд болно. Тэд эзэн хааныгаа урт наслахыг ерөөж залбирах хэрэгтэй. Үүнийхээ төлөө холбогдох их, бага үйлчилгээ, татвар, хураамжаас бүгдээс нь чөлөөлөгдөх ёстой ...”[11] гэсэн байв.

Татвараас тийнхүү чөлөөлсөн нь Хятад дахь бумба болон бурханы шашинтнууд хоорондын маргааныг гүнзгийрүүлэн зөрчилдөөнд хүргэж, тэр нь он жилүүдийн явцад ихэд хурцадсан тул монголчуудын дөтгөөр хаан Мөнх (1251-ээс 1259 оныг хүртэл хаанчилсан) хөндлөнгөөс оролцохоос өөр аргагүй болж байжээ.

Мөнх хаан нэгэн ер бусын арга хэмжээ авсан байна. Тэрээр шашнуудын төлөөлөгчдийг ордондоо урин ном хаялцуулжээ. Тэр нь Лессингийн “Мэргэн Натан” зохиолд гардаг бөгжний түүхийг өөрийн эрхгүй санагдуулдаг. Монголд 1253-1255 онд аялсан францисканы урсгалын хувраг Вильхельм де Рубрукийг хувиар нь хүлээн аваад тэрээр ийн хэлсэн буй: “Монголчууд бид ганц л бурхан байдагт итгэдэг, бид түүний хүчээр л амьдарч, түүний хүчээр мөхөж буй, бид бурханд чин сэтгэлээсээ ханддаг ... Гэвч бурхан гарт өөр өөр хуруу өгсөн шиг хүмүүст ч бас адис ивээл хүртэх янз янзын арга замыг өгчээ.”[12] Бусад талаар хүлээц муутай монгол хаад шашинд ямар гайхам хүлээцтэй ханддаг байсныг хааны эдгээр үг харуулна. 1254, 1255 онуудад Монголын уугуул нутагт орших эзэнт гүрний нийслэл Хархорум хотноо мэтгэлцээн болж ном хаялцсан нь нэгэн зарлиг буулгахад хүргэсэн бөгөөд түүнд төрийн хүний мэргэн ухаанаар “хуурамч бичиг үйлдвэл шийтгэж, эвдсэн хөшөө барималыг буруутай бумба, шаардлагатай бол бурханы шашинтнуудаар шинээр хийлгэх.”[13]-ээр заасан байв. 1256 онд дахин мэтгэлцээн хийхээр товлоход бумбын шашныхан оролцохоос татгалзжээ. Мөнх хаан бурханы шашны мэтгэлцээний судар Пиен-вэй лу-гийн (Pien-wie lu) дагуу тайлбар хийхдээ бумбын ч, Күнзийн ч сургаал, Христэд итгэгчид, Мохаммедыг шүтэгчид ч бурханы шашны энд хүрэхгүй юм байна гэж хэлсэн гэдэг. Мөн урьд нь зүйрлэн хэлж байснаа давтаж, “Гарын таван хуруу бүгд алганаас эх авдаг, тэрчлэн бурханы шашин алга шиг, бусад бүх шашин хуруу мэт”[14] гэжээ.

Мөнх хаан өөрөө бурханы шашныг хэр шүтдэг байсныг мэдэхэд бэрх. Гэхдээ дээр дурдсан францисканы урсгалын хувраг Вильхельм де Рубрукийн аяллын тэмдэглэлээс бид Хархорумын ордны дэргэд бурханы шашны сүм байсныг мэднэ. Рубрук бурханы шашны лам нарыг гүргэмийн шар өнгийн хувцас, шар малгайтай байсан агаад тэд “Он мани баттам” (О мани падме хум / Ай, лянхуан дээрх чандмань эрдэнэ/ бодьсадва Падмапани буюу Авалокитешвараг хүндэтгэсэн ариун тарни) хэмээх маанийг уншдаг байсан хэмээсэн нь анхаарал татна.

Хубилай хаан (1215-1294) 1260 онд Монголын Их хаан ор сууснаар хаан ширээг монгол амьдралын ухаан, хятад боловсролын аль алиных нь уламжлалыг барьсан эзэн залгамжилжээ. Энэ нь түүнд бурханы шашны үүрэг, үйл ажиллагааг төрийн хүний нүдээр харах онцгой чадварыг олгосон болов уу.

Хубилай эзэнт гүрний нийслэл Хархорум хотод залуу насаа өнгөрүүлжээ. Тэндэх амьдрал нь түүнийг янз бүрийн шашны төлөөлөгчид, бурханы шашинтнуудтай ч бас холбож өгсөн байна. Тэрээр 1242 онд Хархорумд Хятадын диян бясалгалын мастер Хайюнтай уулзаж бурханы сургаалын талаарх анхны дэлгэрэнгүй мэдээллээ авч байсныг бид эх сурвалжаас мэднэ. Тэрхүү ярилцлага болон бусад үйл явдал түүнд бурханы шашныг улам их сонирхох сонирхлыг төрүүлсэн нь илт. Хархорумын ордноос алсад, Ганьсу дахь говийн өмнүүрх эзэмшил нутгийнхаа тусгаар байдалд тэрээр бурханы шашинтнууд, юуны өмнө Төвдийн бурханы шашинтнуудтай холбоо тогтоох боломжийг бүр их эрэлхийлж эхэлсэн байдаг.

Соронзонгомбо (Srong-btsan-sGam-po/ 699 онд нас барсан)-ын хаанчлалаас хойш Төвдийн бурханы шашин үүсэл хөгжлийн маш өвөрмөц үеийг туулсан байна. Соронзонгомбо хааныг залгамжилсан Тэсрэндэнзэн (Khri-srong lde'u-btsan/ 755-797) хааны үед Энэтхэгээс орж ирсэн бурханы шашныг онцгой тэтгэн дэмжиж байв. Шалтгаан нь янз бүр байсан байж болно. Шулеман: „Гол төлөв захирагдах дургүй язгууртнуудыг сулруулахын тулд бурханы шашны лам нарт тал засаж, эрх дарх олгох нь дангаар ноёрхох эрмэлзэлтэй хаанд ихээхэн чухал байсан байж ч магадгүй.“[15] хэмээн бичжээ. Бонгийн шашинд талтай төвдүүдийн шаарддагийг бодвол хийсвэр чанар ихтэй бурханы сургаалыг тухайн үед хүлээн авах арга бараг л байхгүй байгааг тэр туршлагаасаа мэдэх болов. Тиймээс түүнд Энэтхэгээс алдарт шидтэн Бадамсамбаваг Төвдөд урьж авчрахыг бурханы шашны лам нар зөвлөжээ. 

Үнэхээр ч Бадамсамбава (Padmasambhava) оюун санааны чухал түлхэц өгөх чадвартай байсан. Тэрхүү шидтэн ид шидийн зан үйл, зарим үед хөөрөл тачаалд ч хүргэдэг зан үйлийг голлодог шашин-гүн ухааны чиглэл болох агь тарнийн ёсны төлөөлөгч байв. Агь тарнийн ёсонд олон хөл, олон толгойтой ер бусын төрөлтнүүдийг шүтэж, тахилга, ид шидийн үзүүлбэрүүдийг зан үйлдээ багтаадаг нь Төвдийн Бон шашны хувьд тийм ч харь холын зүйл биш байсан. Бадамсамбава өөрийн практик зан үйлийг Бон шашныхтай, бүх юмс сүнстэй гэх нутгийнхны үзэл болон бөө мөргөлтэй нэгтгэн явуулахад үйл ажиллагаагаа чиглүүлж байв. Тэрээр шүтлэгтнүүдэд илүү өргөн утгаар хандан зөвлөгөө өгч, ерөөл тавин, дөчин ес хоног талийгаачдын сүнсэнд хандан унших мөргөлийн тарни уншлагыг зохиож байв. 770 онд Бадамсамбава Лхасаас зүүн өмнө зүгт 80 км-ийн зайд Самъяа (bSam-yas) хэмээх сүм хот байгуулж, гол хийддээ Энэтхэг, Төвдөөс хорин долоон лам, орчуулагчдыг цуглуулсан байна. Тэгээд тэднийг Энэтхэгт түгээмэл байдаг гэцэл (dGe-ts'ul), гэлэн (dGe-slong) гэсэн сахилын шаталсан эрэмбэд оруулж, бла-ма, шидтэн егүзэр (sNgags-rams-pa), дуун хөрвүүлэгчдийг (Lo-tsa-ba) ч бас хамруулсан байна. Бла-ма гэдэг үгнээс бидний мэдэх “лам”, “ламаизм” гэсэн үгс үүсчээ. Шулеманн Бадамсамбавагийн нэгтгэсэн сургаалыг тодорхойлон бичсэн нь: “Гэхдээ шарын шашинд: оюун санааны гүн төвлөрөл нь өнгө алагласан байгальлаг бэлгэдэлтэй, нам гүм ажиглахуй нь хүчирхийлэн тэмцэлдэх хүсэлтэй, гэтлэхүй хийгээд үхлийн совин нь эр хүний хүч чадлын баталгаа хийгээд амьдралын өөдрөг үзэлтэй, бурханлагт хүрэх тэмүүлэл хийгээд дотносог байдал нь амьтан-хүний манин саармаг төрөлтөнтэй мөр зэрэгцэн байх агаад товчдоо хүний гадаад өнгөн тал нь дотоод учир шалтгаантайгаа, ухамсартай төвлөрөл нь далд ухамсрын хамаг хөлгүй ангалыг олж харахуйтай учралдан байх ажээ.“[16] 

Хэдийгээр Бадамсамбава бие хүний хувьд хүлээн зөвшөөрөгдөж чадаагүй ч (эцэст нь тэр Хятад руу явсан), Төвдөд “сургаалыг анхдэлгэрүүлэх“-эд (sNga-dar) үзүүлсэн нөлөө нь олон арван жилийн турш мэдэгдэхүйц ул мөрөө үлдээсэн юм.

Гэлээ ч гэсэн ид шид үлэмж давамгайлах болж, түүнийг хумих оролдлого удаа дараа гарч байв. „Сургаал анх дэлгэрүүлэх“ үе шат нь голлон Төвдийн хаадын дэмжлэгтэйгээр хэвшил болон тогтсон ч IX зууны дундуур төв хаант засаглалын төгсгөл ирсэн байна. Эрх мэдэл, өмч хөрөнгө нутгийн язгууртнуудад шилжиж. Харин бурханы шашныг дэлгэрүүлэх тэдний сонирхол хэвээр байв. 1015 онд Баруун Төвдийн Нгарид (mNga-ris) Өндөр арлын алтан сүмийг (mTho-gling gSer-khang) байгуулжээ. Тус хийдэд сургаалыг чанд баримталдаг их хөлгөний төлөөлөгчдийг урихад үйл ажиллагаагаа бурханы шашны ёс суртахуун, шашны сахилгыг мөрдөх, зан үйлийг зохицуулах болон бясалгалд төвлөрүүлж, ид шидийн зан үйлийг хумихад чиглүүлж байсан Энэтхэгийн бурханы шашны багш Атиша ч бас залагджээ. Тэр үед гол хийдийнхээ нэрээр өөрсдийгөө нэрлэсэн шашны бүлэглэлүүд Төвдийн бурханы шашны янз бүрийн сургуулийг төлөөлж байв. Онцгой нөлөөтэй нь Сажава (Sa-skya) ёсны сургууль байлаа. Хамба нар нь Манзушир (‘Jam-dbyangs) бодьсадвагийн хувилгаан гэгдэх тул бусад хийдийн хамба нараас зиндаа өндөр байв. Тус хийдийн хамба лам Сажа бандид шашны ёс суртахууны бүтээл туурвиж гүн ухаант эрдэмтэн аршийн алдрыг олсон буй.

Хубилай юуны өмнө Төвдийн бурханы шашныг сонирхож эхэлсэн нь тохиолдлын хэрэг биш байв. Тэрээр Өгөдэй хааны хүү, Ганьсугийн “зэргэлдээх” Хөх нуурт эзэмшил газар нь байсан Годан хун тайжаас цэргийн хүч боломж байвч хүрч очиход бэрхтэй Төвдэд монголчуудын хяналтыг тогтоож чадаагүй байгаа тухай сонсчээ. Тиймээс Годан “Илүү том, хоорондоо холбоотой улс төрийн бүтцийн хувьд тэднийг нийлүүлж барьдаг төв удирдлагыг нь онилж байгаад захирсныхаа дараа Монголын ноёрхолд батлан даагч, зуучлагч болгон ашигладаг”[17] тэр үед монголчуудын дунд дэлгэрээд байсан практикийг ашигласан байна. Үүндээ Годан дээр дурдсан Сажийн хийдийн хамба лам Сажа бандидыг сонгож, Ланьчжоу дахь өргөөндөө залжээ. 1073 онд байгуулагдсан Сажава ёсны хийдийн нэр хүндийг үе залгамжлан авч ирсэн Хон овогт язгууртны гэр бүлийн гишүүн болох Сажа бандид ч уг зарлигийг дагажээ. Уулзалтын дүнд Сажа бандидын тусламжтайгаар Төвдийг Монголын түшмэг хараат улс болгон шинээр зохион байгуулав. Ингээд Төвдийн ноёдыг Годан томилдог болов. Тэд Сажа бандидын захиргаанд орсон байна. Хэдийгээр Төвд бас алба гувчуур, татвар төлөх үүрэг хүлээсэн ч Монголын эзэн эрх нэрийн төдий л үлдсэн. Монголчуудтай хийсэн тохиролцооноос хамгийн их ашиг хүртсэн хүн нь Сажа бандид өөрөө байсан байж магадгүй. Тэрээр Төвдийн “сүм хийдүүдийн эзэмшилд байсан нутгууд”-ын хоорондох тэмцэлд монголчуудын дэмжлэгт дулдуйдан Төвд даяар эрх мэдлээ бэхжүүлж чаджээ. Сажа бандид бас бие хүнийхээ хувьд Годанд гүн сэтгэгдэл төрүүлсэн нь илт. Түүний эрдэм ном, өө сэвгүй нэр хүнд, “оюуны өндөр чадамж, агь тарни-ид шидийн арга техникийн гүн гүнзгий мэдлэг, сургаал номлох үүрэг зорилгоо үлэмж ухамсарласан байдал нь”[18] Годанд гүн сэтгэгдэл төрүүлж байсан бололтой.

Хубилай ч энэ тухай сонссон байж таарна, учир нь тэр Сажа бандидтай уулзая гэх болсон байна. Энэ нь Годан тэр завсар нэр нөлөөгөө алдаж, “Төвдийн хэрэг” Хубилайд шилжсэнтэй бас холбоотой байв. Гэвч 1251 онд нас барсан Бандидын оронд түүний ач хүү Пагва Лодойжанцан (‘P‘ags-pa Blo-gros-rgyal-mts'an) 1253 онд Хубилайн өргөөнд иржээ. 38 настай Хубилайг хутагт лам Пагватай уулзахад 18 настай тэр залуугийн өөртөө итгэлтэй байдал, сэргэлэн оюун ухаан нь түүнийг илтэд гайхшруулсан гэдэг. Хэдийгээр эх сурвалжууд тэдний хооронд санал зөрөлдөөн гарч байсан талаар мэдээлдэг ч хоёулаа байн байн яриагаа үргэлжлүүлсээр байсныг тэмдэглэдэг. Пагва Хубилайд бурханы сургаалыг ойр дөт танилцуулахаас гадна түүний тусламжтайгаар Төвдөд өөрийн улс төрийн зорилгыг хэрэгжүүлэхийг эрмэлзэж байсан нь илт. Тэрээр 1253 онд Хубилайд очирт хөлгөний авшиг хүртээхдээ Зан дахь Сажийн хийдүүдийг татвараас чөлөөлөхийг зөвшөөрүүлсэн буй. Тэр жилдээ Хубилай бас Төвдийн дээд эрх мэдлийг түүнд шилжүүлжээ. Сажава ёсныхны эрх мэдэл, нөлөө Төвдөд үлэмж өсөв. Пагва хан хүү Хубилайн ордон дахь улс төрийн байр сууриа зорилго чиглэлтэй өргөжүүлэн бататгалаа. Тэрээр агь тарнийн нэрт шидтэн Карма багш зэрэг шашин-улс төрийн өрсөлдөгчдөө хэрхэн арга заль хэрэглэн ордноос хөөж явуулахаа ч мэдэж байв. Мөнх хаан 1259 онд Шанду дахь өргөөндөө бурхан болон бумбын шашинтнуудын хооронд ном хаялцуулахыг Хубилайд даалгасан агаад уг мэтгэлцээнд бурханы шашинтнууд Пагвагийн идэвхтэй тусламжтайгаар ялалт байгуулсан ажээ. Монголчуудын эв эед Хятадын бус, Төвдийн бурханы шашин л хамгийн их ач холбогдол үзүүлж болохыг Хубилай улам ухаарах болов. Сагастер: “Тарнийн өнгө аяс бүхий хожуу үеийн Энэтхэг-Кашмирийн бурханы шашин Төвдийн уугуул бон шашинтай холилдсон бурханы шашны төвд хэлбэр монголчуудын сэтгэлгээнд илүүтэй нийцэж байлаа. Тэгээд ч бон нь монголчуудын ардын шашин болох бөө мөргөлтэй бас төстэй байсан юм.”[19]хэмээн бичсэн байна. Хятадуудын дунд дэлгэрсэн бурханы шашны бясалгалын хэлбэр нь монголчуудын байлдан дагууллын бодлогод нийцэхгүй байсан тул их хааны дайчдад тохиромжгүй байв. “Номын багш, өглөгийн эзэн” хэмээх товч нэрийн дор оюун санааны багш авралын замыг заадаг, дэлхийг захирагч эзэн итгэл бишрэлийг хамгаалан тэтгэдэг тогтолцоог бий болгож болно гэсэн дүгнэлтэд Пагва, Хубилай нар олон жил ярилцсаны эцэст хүрчээ.[20] Уг зарчмаар бол төр, шашин хоёр тусдаа байх ажээ. Лам нь номын ёсны хамгийн дээд эрх мэдэл, их хаан нь ертөнцийн ёсны хамгийн дээд эрх мэдлийн илэрхийлэл агаад энэ нь Сагастерийнхаар хаан нь номын ёсны хэрэгт ламд захирагдаж, лам нь их хааны ертөнцийн эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрнө гэсэн үг ажээ.[21]Тэгэхлээр эл зарчим яаж хэрэгжих нь “номын болон ертөнцийн хэрэгт харилцан захирах, захирагдах тэнцвэрийг хэр олох”, “шашин, төрийн эрх мэдлийг зохих ёсоор хэр тусгаарлах”-аас шалтгаалах байв. 

“Номын багш, өглөгийн эзэн” хэмээхүйг Хубилай өөрөө “ертөнцийн эрхэтих хааны нэр нөлөө төдийгүй, сургаал номлол нь монголчуудын сэтгэлгээнд хамгийн их нийцсэн бурханы шашны байгууллагын оюун санааны нөлөөн дор эзэнт гүрнийг нэгтгэн барьж байх" засаглалын оновчтой арга гэж үзсэн нь илт байдаг.”[22]Үүндээ Хубилай Хятад бус, Төвдийн бурханы шашныг харгалзан үзэж, Пагва ч бас даяар ертөнцийг оюун санаагаар эрхшээх шаардлагатай гэх тул энэ зарчим бүхэлдээ даяар ертөнцийг эрхшээхэд чиглэж байсан мэт. Хубилай өөрөө Монголын эзэнт гүрний эрх мэдлийг авах санаатай байсан нь 1259 онд Мөнх хааныг нас барсны дараа харагдсан. Хубилай засгийн эрхийг авахаар зориуд бэлтгэж байсан нь илт. Тэрээр 1260 онд зөвхөн өөрт нь үнэнч ноёд оролцсон ноёдын чуулганаар өөрийгөө их хаанд өргөмжлүүлсэн байна. Уг нь бол бүх гол Чингисийн алтан ургийнхан болон эзэнт гүрний ноёд түшмэд оролцсон ноёдын хурлаар л их хааныг залгамжлах асуудлыг шийддэг байсан юм.

Хубилай 1260 ондэрхмэдлийг гартаа авч, иххаан болмогцоо Пагваг“улсын багш” (Kuo-shih)-идөргөмжлөв. Түүнээс нэг жилийн дараа эзэнт гүрэн дэх бурханы шашны лам хуврагуудыг захирах дээд эрхийг түүнд олгосон байна. 1264 онд Хубилай мөн Төвдийн засаг захиргааны дээд байгууллага болох тавхан хүний бүрэлдэхүүнтэй Tsung-shih yuan-ийн удирдлагыг Пагвад шилжүүлэв. Их хаан 1264 оны 6-р сарын 26-нд Пагваг шарын шашны дээд эрх мэдэлтэн хэмээн зарлаж, бүх Төвдийн хувьд эдлэх эрх ямба, дархан эрхийг нь баталгаажуулсан “Сувдан жуух”-ыг түүнд олгосон байна. Тэр жилдээ их хаан Төвдөд Монголын нөлөөг бэхжүүлэх зорилгоор Пагваг дүү Чагнаадоржийнх нь хамт илгээжээ. Тэр ч байтугай Чагнаадоржид (Phyag-na rdo-rje) “Бүх Төвдийн тэргүүн“ цол өргөмжилсөн байна. Гэвч 1267 онд Чагнаадорж эрт нас барсны улмаас Хубилайн зорилго биелсэнгүй. 1268 онд Хубилай Төвдэд шийтгэлийн экспедиц илгээх шаардлагатай болжээ. Россабийн онцлон тэмдэглэснээр Хубилай энэ үйлдлээрээ Төвдөд Монголын бүрэн эрхийг тогтоож эхэлсэн ажээ.[23] Тэр хүртэл Монголын ноёрхол, Сажава урсгалын нэр хүндтэй байр суурийг эсэргүүцэж ирсэн Бри-гун-па (Bri-gun-pa) урсгалынхан нөлөөгөө ихэд алдсан бол Сажава урсгал ноёрхлоо олон арван жил үргэлжлүүлэн, тогтворжуулж чадсан байна.

Энэ явдал их хаан, түүний лам хоёрын харилцаанд сэв суулгаагүй, сэв суулгасан ч тэр нь шальтай юм болоогүй. 1268 оны үед Хубилай Пагвад монгол, хятад хэлний аль алинд хэрэглэгдэх төвд бичигт суурилсан шинэ бичиг зохиохыг даалгажээ. Тэрхүү дөрвөлжин хэмээн нэрлэсэн бичгийг хаанд өргөн мэдүүлсний дараа 1269 оны 3-р сарын 17-ны өдөр төрийн албан ёсны бичиг болгон баталсан байна.[24]

Пагва болон түүний төвд хүрээллийнхэн Хубилайг бурханы шашны уламжлалын дагуу даяар ертөнцийг захирах хувьтай загарвардын хаантай (Cakravartin) адилтган үзэж хүндлэх болсон юм. Монгол хаад дэлхийг захирах хууль ёсны эрхтэй гэх загарвардын хааны талаарх үзэл суртлын онцгой ач холбогдлыг Вайт заан тэмдэглэсэн агаад “тэр нь тэнгэрийн хүүгийн талаарх бидний хэлдгээр “хятад үзэл суртал”-аас хамаагүй илүү үнэмшилтэй ажээ.”[25] Хубилай 1270 онд Пагвад “Ихэрдэмт номын хаан” (ti-shih) цол хайрласан байна.

Хубилай, Пагва хоёрын харилцаа бол хоёр улс төрийн стратегич хоорондын харилцаа байсан. Хубилай их хааны хувьд монголчуудын ашиг сонирхол, эрх мэдлийн төлөө байсан бол Пагва даяар ертөнцөд түгж, сургаалаа дэлгэрүүлэх хувьтай гэх Төвдийн бурханы шашны ашиг сонирхлыг төлөөлж, Сажа ёс болон Төвдийн эрх ашгийг хамгаалж байв. Цаг уурын нөхцөл, бартаа саад ихтэй уулархаг нутагтайн улмаас Төвдийг цэргийн аргаар байлдан дагуулахад монголчуудад хүндрэлтэй байсан бол Пагва “сүм хийдийн эзэмшил нутгууд” хоорондын тэмцлийг монголчуудын тусламжтай Сажагийн талд ашигтайгаар шийдэхийг хүссэнээс үүдэж анх тэдний ашиг сонирхол нийлсэн ажээ. Монголчуудыг эсэргүүцэгчид нь Төвдийн язгууртнууд байсан тул Хубилай Пагвагийн тусламжтайгаар дан шашны төв болж байсан Төвдийн сүм хийдүүдийг номын хийгээд ертөнцийн ёсны төв болгов. Татвараас чөлөөлж, томоохон газар нутгийг сүм хийдүүдийн мэдэлд шилжүүлсэн нь энэ үйл явцыг ихэд түргэтгэжээ.Тэрээр Сажийн хийдийг улс орныг удирдах бурханы шашны засаглалын зэрэгтэй болгов. Харын ёсны язгууртнууд Төвдөд эрх мэдлээ улам бүр алдах болжээ. Хубилай Пагватай холбоотны гэрээ байгуулав. Төвд арван гурван мужид хуваагдаж, Хам болон Амдод байрладаг харын ёсны хааны түшмэдүүдийн хяналтанд орсон боловч тэднийг Сажийн блама захирах болсон байна. Гэхдээ холбоотны гэрээний гол цөм нь „номын багш, өглөгийн эзэн“ хоёрын өмнө дурдсан тэнцвэрийн талаарх ойлголт байсан. Сажа бандидын залгамжлагч болохынх нь хувьд Пагвад Хубилай олон эрх дарх давуу эрх олгосны дотор “Гурван улсын хуулийн хаан, эрхэм лам”, “Их эрдэмт номын хаан” (Ta-pao-ta-wang) цол орно.

Хубилай шарын шашинтай үнэндээ ямар харилцаатай байсныг өнөөдөр ойлгоход бэрх. Чингисийн “алтан ураг”-ийн тэр үеийн төлөөлөгчдийн сэтгэлгээний талаарх бидний мэдлэг хомс болохоор бүр ч хэцүү. Шарын шашны лам хуврагуудын ид шид, бурханы хурал номын дэг жаяг Хубилайд гүн сэтгэгдэл төрүүлж байсан нь лавтай. Бөө мөргөлийн элементүүдийг агуулсан шарын шашин түүнд тийм ч харь хол санагддаггүй байсан байж болох. Юутай ч тэр бөө мөргөл хэвшин тогтсон ертөнцөд өссөн байлаа. Хубилайн ордонд байсан Марко Поло өөрөө лам нарын ид шидийг гайхаж ийн бичжээ: “Ингээд тэднийг ер бусын ур чадвараа үзүүлэхэд зарц үйлчлэгчид гар хүрээгүй атал дарс, сүү юм уу бусад ундаа хийсэн лонхнууд өөрсдөө аягануудыг дүүргэж, аяганууд агаарт хөөрөөдарван алхмын зайд суугаа их хааны гарт нисч хүрнэ. Хааныг хоослонгуут тэдгээр аяга нөгөө газартаа буцаж ирэх бөгөөд энэ явдал уг ур чадварын гэрч болгохоор уригдсан хүмүүсийн дэргэд болдог.”[26] Хубилайн ордонд шарын шашны зан үйл байр сууриа олсон байсан, гэхдээ энэ нь нийт монголчууд, тэр дундаа ордны монголчууд бүгдээрээ уг шашинд орсон байсан гэсэн үг биш болох нь эргэлзээгүй. 

1275 онд Пагва Төвдөд буцаж ирээд 1280 онд дөнгөж 45 настайдаа нас баржээ. Түүнийг 321 бүтээл үлдээсэн гэдэг. Бурханы шашныг эхлэн суралцагчдад зориулан 1278 онд бичиж, Хубилайн хаан ширээг залгамжлагч Чингимд зориулан эмхэтгэсэн “Шейжа равсал” (Ses bya rab-gsal) бүтээл нь туйлын чухал юм. Харин Төвдийн талаасаа бол улс төрийн үйл ажиллагааных нь үр дүн онцгой өндөр үнэлүүштэй байдаг. Төвд онцгой статус эдэлж, түрээсийн газар шиг л байсны дээр илүү баян чинээлэг болсон байв. Тиймээс 1368 оноос хойш Мин гүрнээс хялбархан салж, “өөрийн төвлөрсөн удирдлагатай төрийн бүтэц” болон гарч ирж чадсан байна.[27]

Юань улсын үед бурханы шашны нөлөө Бээжин дэх их хааны ордноор хязгаарлагдаж байв. Монгол эх нутагтаа ямар ч ач холбогдолгүй байлаа.[28] Гагцхүү Юань улсын хаадыг бурханы шашинтай холбож байсан дотоод холбоо л тодорхой хэмжээгээр хувьсан өөрчлөгдөж байж. Ихэд хятаджсан ордны нөхцөлд бурханы шашны нөлөө хэт ихсэх явдал ч гарч байв. Энэ нь заримдаа Юань улсын сул дорой хаан ширээ залгамжлагчдыг хүртэл бурханы шашны институцүүдийн эсрэг арга хэмжээ авахад хүргэж байж. Тухайлбал Буянт хаан (*1285 / 1312-1320 онуудад хаанчилсан) шашны захиргааны бүх байгууллагыг татан буулгах зарлиг буулгаж байжээ.Тэр шашны шүүх эрх мэдлийг хязгаарлаж, иргэний хэрэг шүүн таслах ажиллагаанд санваартнуудын хөндлөнгөөс оролцохын эсрэг арга хэмжээ авсан байна.[29] Гэсэн ч шашин шүтлэгээсээ болсон уу, эсвэл улс төрийн тооцоотой холбоотой байвуу гэдгийг хэлэхэд өнөөдөр бидэнд хэцүү байгаа ч бурханы шашныг тэтгэн дэмжих эрмэлзэл андашгүй хэвээр байсаар л байсан. 

“Эрдэнийн товч”[30] (Саган сэцэний 1662 онд эмхэтгэсэн) зэрэг хожуу бичигдсэн түүх шастируудад бурханы шашны гол гол судрыг хаад монгол хэлнээ хөрвүүлүүлж байсан тухай мэдээлсэн байдаг. Тухайлбал Есөн төмөр хаан (*1293/1324-1328 онд хаанчилсан) Монголын бичгийн их хүн эрдэмтэн багш Шаравсэнгээр зохих орчуулгуудыг хийлгэж байжээ. Хаадын “хувийн” ламын үүргийг гүйцэтгэдэг байсан дээр дурдсан Сажийн хийдийн хамба лам наронцгой нөлөөтэй байв. Наад зах нь л “Дорнод монголчуудын түүх” бидэнд хааны хувийн мэдээллээс гадна түүний “шүтэн бишрэгч”-ээрээ өргөмжилсөн гэх Сажийн ламын нэрийг хэлж өгдөг.[31]

Юань улсыг 1368 онд мөхөхөд тэр хүртэл хүн ам нь үлэмж цөөрч эзгүйрсэн уугуул Монгол нутагтаа монголчууд бөөн бөөнөөрөө буцаж ирэв. Хаан, түүний 60 000-100 000 албат буцаж ирсэнтэй холбоотой элдэв янзын зөрчилдөөн гарах болжээ. Нутгийн ноёдтой эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэх болсон агаад эрх мэдлээ эргүүлэн авч, төвлөрсөн засаглалтай ханлигийг сэргээхэд хааны эрх мэдэл хүрэлцэхгүй байв. Гэсэн ч Чингисийн алтан ургийнхны эрх мэдлээ тогтоох шаардлага, Монголын хааны нэр хүнд хэвээр байсан юм. Гагцхүү 1470 онд хүүхэд байхдаа “хааны шууд удам”-ын хувиар хаан ширээнд заларсан Батмөнх даян хаан засаглах болсноор хант улс улс төрийн харьцангуй тогтвортой байдлаа дахин олж авсан байна. Батмөнх даян хаан олон арван жил төр барьж, 60000 гаруй албат (зөвхөн эрэгтэйчүүдийг тоолсон нь мэдээж) хийгээд хожмын Өвөр Монгол дахь Ордос нутгаас хожмын Ар Монголын умард дахь Хэрлэн гол хүртэл үргэлжилсэн улс гүрнийг захирч байв.

1368 оноос хойш бурханы шашинтай холбоо тасарчээ. Пагва Хубилай хаанд: “Таны ч, миний ч үед бус, харин биднээс ес юмуу арван үеийн дараа Тогоон хэмээх хаан төрөх цагт бидний энэ шашин мөхөх болно ....”[32] хэмээн зөгнөж хэлсэн гэдэг. Шарын шашны түүх судлалын нөлөөн дор бичигдсэн “Эрдэнийн товч”-ид ийн өгүүлсэн байх ажээ. Жинхэнэ шалтгаан нь монгол хаан, түүний албатууд Монгол руу зугтсантай ч дан ганц холбоотой бус, харин Төвдийн бурханы шашин өөрөө ид шидийн зан үйлд өрөөсгөлөөр төвлөрч, сүм хийдүүд нийтийн ёс суртахууны доройтолд орсны улмаас хямарснаас болсон.

Гагцхүү Зонхов (bTsong-kha-pa/1357-1419)-ын үйл ажиллагааны үрээр Төвдөд бурханы шашин шинэчлэгдсэн байна. Зонхов сүм хийдүүдэд сахилгыг сэргээжээ. Тэрээр ид шидэд бүхэлд нь эргэлзэх байдалд хүргэлгүйгээр шашныг ид шидийн практик зан үйл (хар дом, сахиус залах)-ээс чөлөөлсөн. Шашны зан үйлийг лам нар хамтран үйлддэг болгож, эхнэр үл авах сахилыг сэргээв. Тэрээр тахилын бурхадын дүр хийгээд цамын бүжиг зэрэг ард олны бүхий л баярын арга хэмжээг хөндөлгүй орхисон ч сүм хийдийн засал чимэглэл, хурал номын дэг жаягийг нэг мөр болгох зарлиг гаргаж байжээ.

Зонхов юун түрүүнд ёс суртахуун номлогч байсан, тэр ч чанараараа шар малгай, гүргэмийн шар өнгөт номын өмсгөлөөрөө “шарын шашин” гэж нэрлэгдэн бидэнд ч бас танил болсон гэлүгвагийн сургуулийг үндэслэсэн байна. Гэлүгва ёсны нөлөө үлэмж ихэсч, шарын шашин энэ сургуулиар дамжуулан сургаал дэлгэрүүлэх чадвараа дахин олж авсан билээ.

© 2024 Udo B. Barkmann

[1] W. Heissig, Die Familien- und Kirchengeschichtsschreibung der Mongolen, Teil I: 16.-18. Jahrhundert, Wiesbaden 1959.

[2] W. Schmidt, Der Ursprung der Gottesidee, Bd. III, IX-XII, Münster 1931/1949/1952/1954/1955.

[3] A. Stolz, Schamanen - Ekstase und Jenseitssymbolik, Köln 1988, 13 дахь тал.

[4] Мөн тэнд, 13 дахь тал.

[5] W. Schmidt, Der Ursprung der Gottesidee, Bd. III, IX-XII, Münster 1931/1949/1952/1954/1955.

[6] A. Stolz, Schamanen - Ekstase und Jenseitssymbolik, Köln 1988, 14 дэх тал.

[7] W. Heissig, Die Geheime Geschichte der Mongolen, Düsseldorf, Köln 1981, 42 дахь тал

[8] А. Г. Малявкин, Уйгурские государства в IX-XII вв., Новосибирск 1983.

[9] Мөн тэнд. 

[10] Мөн тэнд, 24 дэх тал. 

[11] Wilhelm von Rubruk, Reise zu den Mongolen 1253-1255, übers. u. erläut. v. F. Risch, = Veröffentlichungen des Forschungsinstituts für vergleichende Religionsgeschichte an der Universität Leipzig, II. Reihe, Heft 13, Leipzig 1934,275 дахь тал.

[12] Wilhelm von Rubruk, Reise zu den Mongolen 1253-1255, übers. u. erläut. v. F. Risch, = Veröffentlichungen des Forschungsinstituts für vergleichende Religionsgeschichte an der Universität Leipzig, II. Reihe, Heft 13, Leipzig 1934,275 дахь тал.

[13] O. Franke, Geschichte des Chinesischen Reiches, IV, Der Konfuzianische Staat II, Krisen und Fremdvölker, Berlin 1948, 309 дэх тал.

[14] Мөн тэнд, 309 дэх тал. 

[15] Мөн тэнд, 72 дахь тал. 

[16] Мөн тэнд, 74 дэх тал.

[17] Dieter Schuh, Tibet unter der Mongolenherrschaft, in Michael Weiers, Die Mongolen. Beiträge zu ihrer Geschichte und Kultur, Darmstadt 1986, 284 дэх тал.

[18] Мөн тэнд, 286 дахь тал.

[19] Klaus Sagaster, Die Weiße Geschichte. Eine mongolische Quelle zur Lehre von den Beiden Ordnungen. Religion und Staat in Tibet und der Mongolei, =Asiatische Forschungen, Bd. 41, Wiesbaden 1976, 26 дахь тал.

[20] Мөн тэнд, 27 дахь тал.

[21] Мөн тэнд, 27-29 дэх тал.

[22] Мөн тэнд, 33 дахь тал.

[23] Morris Rossabi, Khubilai Khan. His Life and Times, University of California Press 1988, 144 дэх тал.

[24] Д. Чойжилсүрэн, Монголын Дөрвөлжин Үсэг, Улаанбаатар 1974.

[25] Veronika Veit, „In Xanadu did Kublai Khan a stately pleasure dome decree”. Das mongolische Erbe des ersten Yüan-Herrschers Chubilaj, in Saeculum 65(II)2015, 256 дахь тал. 

[26] Reisen des Venezianers Marco Polo, bearb. v. H. Lemke, = Bibliothek wertvoller Memoiren, Hamburg 1908, 203 дахь тал.

[27] Dieter Schuh, Tibet unter der Mongolenherrschaft, in Michael Weiers, Die Mongolen. Beiträge zu ihrer Geschichte und Kultur, Darmstadt 1986, 288 дахь тал.

[28] Ч. Далай, Монголия в XIII-XIV веках, Москва 1983, 166 дахь тал.

[29] P. Ratchnevsky, Die mongolischen Großkhane und die buddhistische Kirche, in Asiatica, Festschrift Friedrich Weller, Leipzig 1954, 503 дахь тал. 

[30] Ssanang Ssetsen Chungtaidschi der Ordus, Geschichte der Ost-Mongolen und ihres Fürstenhauses, übers. v. I. J. Schmidt, St. Petersburg 1829.

[31] Мөн тэнд. 

[32] Мөн тэнд, 130 дахь тал.