(Шинэ түшээддээ дайх үг)

Социализмд ганц өрсөлдөөн байв. Тэр нь дарга болох. Бидэнд хүчээ сорих өөр бизнес байсангүй. Үйлдвэрт нормчин, нэгдэлд малчин болохоос зугтана. Дарга болбол жирийн олноос арай давуу. Томорвол тусгай хангамж яригдана. Дарга болохын төлөө үнэнч андаа матах энүүхэнд. Дарга болж онгирох “монгол дон” аль ч нийгэмд балаг тарьсаар иржээ. Хаад ноёд чухам яаж даварсныг нүдээр үзээгүй ч урлаг уран зохиол тэднийг үнэмших аргагүй ой гутам шившиглэснээс үүдэж итгэх бүү хэл эргэлзээ дагуулсан. Харин коммунист дарга нарт дарлуулж, доромжлуулж явсны хувьд тэднийг гадарлана. Тэдэнд бухимдавч 40-50 мянгаараа хэлмэгдсэн шарх аниагүй, айдастай цагт бидний амьдрал таарсан тул зориг зүрхгүй. Дотроо бөөн гомдол тээсэн мань мэт хулчгар амьтас дээрэлхүү дарга нараа магтаж, огт үзээгүй хаад ноёдыг “хоцрогдлын бузар үндэс” хэмээн зүхэж жүжиглэнэ. Даргын суудал горилж яваа нь тэр. 

Даргын угшил-жанжлах. Жанжнаас дарга арай боловсон. Жанжин “Муусайн юмнуудад дүрээ нэг харуулъя. Хийморь нь сэргэг” гэж ханхалздаг байсан бол дарга “Намын бодлогод эргэлзэгч хэн байна гараа өргө” гэж шаардаж сүнс зайлуулна. Жанжин үеэ өнгөрөөж, даргын зуун ингэж эхэлсэн юм. Дарга нар жирийн ардыг дорд үздэг дээрэлхүү зангаа нуух авч тэр нь ил. Зориуд шахсан аргил дуугаар “Хэн гэнэ ээ чамайг?” гэж хүний нэрийг дүлий балай мэт дахин дахин хэлүүлнэ. Орос хэлийг хэт сурвал монгол хэлээ мэдэхээ больдог гэх моодоор гангараад ч байх шиг маягтай. Оросоор нэг үг хэлчихээд “Монголоор орчуулж би чадахгүй байна. Юу ч гэмээр юм бэ дээ” гэж өөрөө монгол атлаа орос хүн болох гэдэг бөгөөд бусдыг “зөвлөлтийн эсрэг үзэлтэн” гэж хардаж атгадаг арга барилтай. Нүдээ голдуу аниатай байлгах авч хагас аниатай дээд доод зовхныхоо завсраар ажилтнаа тагнаж зүрх үхүүлнэ. Ийм марзан дүртэй дарга нар МАХН-д зуун жил боловсорч, үнэлэгдэн хүчээ авсаар үржив.

Яагаад биднээс ийм бүдүүлэг дарга үүсэв гэвэл ард олноо хуулийн хяналтгүй дураараа жанжилдаг дов жалгын хаад ноёдын уламжлал бидний араншингаас салаагүй нь дэвсгэр болсон байх. Үйлчлүүлэгчээ тоодоггүй өдгөөх албан хаагчдын дээрэлхүү зан бол омог бардам хаад ноёдоос эхтэй гэх гээд байна. Гэхдээ монголчууд адгийн амьтад бус бүх үндэстэнд ийм адгууслага зан нуугдаж буйг зохиолчид бичсээр иржээ. Дарга сэтэр зүүмэгц ард олноосоо эрх дархаар томров гэж онгирох тэнэглэл ХХI зуунд амжилт олох бүү хэл ад болов. Үйлчлүүлэх гэсэн иргэнээ дарга гэгч сэтэрт дарамталж, хааж, боож таашаал авдаг. Мунхаг таашаалаа олдошгүй сэнтийн онцгой эрх гэж сагсуурдаг авир өдгөө Монголд гангараа хэвээр байна. Ийм бүдүүлэг ааш араншинтай монголчуудаас олигтой түшээ төрөх үү. Үйлчлүүлэгчээ хохироодгоо нам засгаа хамгаалж буй эх оронч сонор сэрэмж гэж мунхаглан оодордог гээч.

Хөгийн дүртэй дарга нарын дор социализмыг гардан байгуулагчид нь бас их янзтай. Хуурамч үзүүлэлтээр зориуд мандуулсан улсын аварга малчин, ажилчин, тариачин гэх онгироо “гарууд” хөөрсөндөө хэнхэг өвчинд солиороод нутаг ус үйлдвэр цехийнхээ хамт олныг “Миний амжилтад хүрэхийн төлөө урагшаа” гэж хөлдөө чирнэ. Амьд плакат болсон малчин энгэр дүүрэн одон эзгүй хээр яралзуулж мал сүрэгтээ гайхуулна. Тэдний рекорд хүрэхийн аргагүй өндөр. Нам засаг тэдний рекордыг зохиож, “Аварга ийм амжилтад хүрч чадсан байхад адил нөхцөлд ажиллаж буй та нар яагаад чаддаггүй юм бэ” гэж бусдыг дарамтлах шахаа болгоно. Шахуулж буй масс нь харанхуй гэж хачин. Сохроор шүтэхээс илүү ухаан тэдэнд төрөхгүй. Уг нь төрөлхийн оюун нь хайчихав, сэтгэх хүчтэй мотор гавалд нь бий л дээ. Түүнийгээ ажиллуулж сурах нь байтугай хэрэглэж ер үзээгүй улс. Шашны сургаалаас юу ч гадарлаагүй атлаа гагцхүү мухар сүсгээр духаа цоортол мөргөж явснаа болчихоод Ленинг хэн бэ гэдгийг тунгаалгүй сохроор шүтсэн коммунистууд. Мухар сүсэгтнийг нэг үзлээс нөгөөд урвуулах түвэггүй. Учир нь тэдэнд эргэлзээ төрүүлэх суурь мэдлэг гэж байдаггүй. Дарга гэдгийг дуртайгаа үйлддэг ер бус тусгай хүн гэж хүндлэхээс, даргад эрх бас үүрэг гэж байх ёстойг ухамсарлах сөгөө монголчуудад социалист нийгэмд төрсөнгүй. Төрүүлсэнгүй.

Харамсалтай нь өдгөө манай ардчилсан Төр Засагт хуучин цагийн дарга галбираар гангарагч цөөнгүй цохиж явна гээч. Нялхаараа хэрнээ дуу хоолой, гүзээ, алхаа гишгээ, бүхэлдээ бие бялдрын хүмүүжил нь социализмын үеийн намын ажилтан яг мөөн золиг чинь. Өвгөн миний ач зээ нарын үе монгол даргынкоммунист галбирыг бүр хуулчихаж! Хүүхдүүд үзээгүй галбираа яаж ингэж дуурайж чадав аа? Гадаад галбир ч бас яахав, онц нөлөөгүй гэж үзье. Хамгийн гол нь гадаад бүдүүлэг төрхөө дотоод үзэл нь шууд дагадаг нь юутай зэвүүн бэ. “Миний намын буруу байсан ч би намдаа амиа өгнө” гэж сүржигнэнэ. Нам гэж юу юм бэ? Бүлэг этгээдийн Төрд асах тохиролцоо биз дээ. Нам хормойдсон нусгай галбирууд эгээ л Сталинаас айсан орос коммунистууд шиг арчаагүй-гөлөгнүүд. Айлгадаг комиссарууд ардчиллын өнгөнд тонилсон байлтай. Эсвэл тонилоогүй юм уу. Тонилоогүй бол ч бас хөөрхий шүү. Зовлонг нь мэдэхгүй зөнөг хадуураад байна уу. Дураараа дургидаг ганц намын дарангуйллаас төрдөг даргын галбир юм л даа энэ. Бүдүүлэг галбираа муухай гээд хаях хэмжээнд гэгээрээгүй кадрууд эдүгээ төрийн ордноор дүүрэн. Ерөнхийдөө том бага тойрон хүрээлэгчдийн угсаа. Тэд удмынхаа “үнэт галбирыг” дээдлэн хадгалсаар төрийн албанд сүргээрээ жаалж явна. Тэдэнд юун хуулийн засаглал. Эрдсээрээ дэлхийд өрсөлдөх юун урлаг. Том төслөөрөө валют уутлах юун мэдлэг, менежмент, англи хэл. Яг л нэгдлийн дарга. 

Өнгөрөгч зуунд цүндгэр гүзээ унжуулсан дарга нар гэмт хэрэг үйлдвэл нуух ёстой-эх оронч ухамсар доодсыг удирджээ. Үүнийгээ “нам засгаа хамгаалсан” коммунист үзэл гэнэ. Адгийн цувдайд охид бүсгүйчүүд бузарлах бол юу ч биш гэх бичигдээгүй хууль харанхуйчуудад үйлчилсэн юм. Энэ үзүүлэлтээр авч үзвэл бүрэг дорой ард түмэн өөрсдөө бүдүүн агаад бүдүүлэг дарга бүтээсэн ч юм шиг. Тийм тэнэг шалгуураар монгол даргын загвар бүрэлдээд, хүндлэгдэн дээдлэгдсээр өдгөөтэй золгожээ. Бүдүүн агаад бүдүүлэг даргын залгамж чанараа бид хаа очиж хаяхгүй дэг ээ. Тэгэхээр бүдүүн бүдүүлэг дарга нар буруутайн дээр гэгээрээгүй гэнэн масс мөн буруутай аж. Ямар ард түмэн байна, тийм дарга байдаг эмгэг Монголд ужгирч бусад орны масс хүчирхэгжсэнээр дарга нар нь засрав. 

Сонгуулийн ялалтаар Төрийн эрх авах ёс бол ардчиллынх. Төр Засаг эзэгнэсэн монгол даргын мяраалаг галбирууд буруугүй. Яагаад гэвэл тэднийг сонгосон. Гэтэл шилэгдсэн аварга гүзээнүүд бөөндөө ичиж эмээлгүйгээр хулгай луйвар авилга сүнгэнүүлэхэд тэдний томилгоотой хуульч-утсан хүүхэлдээнүүд шалгах хоншооргүй, тийм ардчиллыг бид урлав. Сүүлийн зодооны үр дүнд Шүүх Прокурор АТГ нэг бүлэглэлийн мэдэлд өмчлөгдлөө. Төрийн бүх эрхийг ганц гарт атгуулж хуучин руугаа буцах хуйвалдаанд 90 оны архаг ардчиллагчид тээглэв. Тэднийг зайлуулах шалтаг олжээ. Олсон шалтаг нотлох баримтгүй учир үнэмшил төрүүлэх байтугай талцуулав. Авилгатай дайтахыг бухимдсан нийгэм уухайлж дүрэлзлээ. Үүнийг дөрөөлж авилгачдын сүргийг устгах нэрийдлээр ардчилагчдын толгойлогчдыг хулгайчдын дундаас ялгаж түүлээ. Түүвэрлэх тусгай ажиллагаанд Монголын ардчилалд дургүй хөрш нууц мэргэжлээрээ нөлөөллөө гэх хардлага өрнөв. Эцсийн зорилго авилгаа бус ардчиллаа арчихаар довтлов гэж түгшлээ.

Мега төслүүд, дэд бүтцээ гялалзуулж, малынхаа мах яс арьс үсийг дэлхийн стандартаар боловсруулах алтан боломжоо монгол даргын галбирууд 30 жил гацааж, өөрсдөө хөөрхөн баяжсны дээр оросын нүүрс эрчим хүчний магнатуудыг баяжуулахын төлөө улаан нүүрээ улалзуулан чардайв. “Монгол даргын галбир”-уудыг хар масс шүтсээр ч соёлт дэлхий шоолсоор. ХХI зууны оюуны тэсрэлт хүн төрөлхтөний хөгжилд гайхам хурд нэмлээ. Энэ гайхамшиг өөд бүгд тэмүүлэв. Харамсалтай нь ХХI зууны оюуны их тэсрэлтийн чичирхийлэл монгол даргын ялзарсан ёс зүй, монгол сонгогчдын тархины мөнх цэвдэгт мэдрэгдсэнгүй. Тэнэг улс Лусын хишгээр хөгждөггүй юм байна. Байгалийн баялгаас гадна хүний тархи шийдвэрлэх үүрэгтэй ажээ.


Хоёр. ДАРГА АРМИ БАЯЛАГ БҮТЭЭГЧ АРМИ БОЛ*

Өндөр цалинтай дураараа дургигч, ажил чөдөрлөгч, ихэмсэг бүдүүлэг дарга нарыг шүүмжилж явсан өвөө тоншуулын хүсэлд “ухаалаг төр”-д дарга нар цөөрөх нигуртай нь яв цав нийцэв. БНМАУ-ын хот аймаг сум-нэгдэл сангийн аж ахуй бүрд дарга хэмээх хар мянган том жижиг “хувалз” үүрлэсэн нүсэр намын хороо, гүйцэтгэх захиргаад хэдэн арван жил эзэрхийлсний эцэст хүнд сурталд живснээс хөгжөөгүй. 1990 оны ардчилсан хувьсгал дарга нарын армийн ноёлох торгон оройг булгалж дөнгөсөн ч бие бүрэлдхүүн хөндөгдөөгүй. Бүтэн үлдсэн нүсэр ялзарсан зовлого гучаад жил ардчиллыг чөдөрлөлөө. 

Ер нь монголчууд яагаад даргад дурладаг юм бэ? Яагаад Монголд данхар төр үүсдэг юм бэ? Өөдгүй хүн муу аргаар дарга болохдоо гаажтай. Өөдгүй нь өөдтэйгөөсөө олон юм чинь дарга нар давамгайлж мөлждөг. Одоогийн хэлээр хувийн бизнес, бидний ярьж байснаар ариун цагаан хөдөлмөрөөр хөлжих гэсэн шударга оролдлого бүхнийг нам толгойтой Төр Засаг даашгүй татвар, авилга, хүнд суртлаар хавчаад, төрийн албан хаагч-дарга нарыг өндөр цалингаар хангахын хажуугаар төсвөөс шомбодох, авилга хээл хахууль хулгуулах завшаан олгож, даргад хорхойсдог монгол архаг хуучийг сэдрээсэн билээ. Даргаас давах ашигтай бизнесгүй маны үеийн ялзрал ийнхүү эргээд ирсэн юм. 

Зах зээлийн өрсөлдөөнөөр монгол хүний гавалд бие даан баялаг бүтээх хүсэл, уран санаатайгаа хамт уугьж эхэлмэгц тэнэг Төр Засаг түүн рүү нь ус асгаж унтраагаад даргын бизнесийг асаачихсан. Ингэсэн нөхцөлд яс мах цусандаа даргад донтой монголчууд урьдын бидний адил тийшээ сад тавилгүй өөр яахав. Зовлогоо ядрааж баялаг бүтээх дургүй атлаа өндөр цалин хүртэхдээ монгол хүн нугасгүй юм чинь Төр нь данхайхгүй яах вэ. Ингээд баялаг бүтээх бизнесменгүй, дарга нарын Монгол орон болов. Хувийн бизнес хөөж Төр Засгийн дарамт хавчилгад жаахан хуримтлалаа шатаасан боловсрол чадвартай азгүй залуусыг мөнгө идэх далд эрх дарх бүхий өндөр сэнтий даллан дуудлаа.

Дэлхийн жишгээр төрийн нэг түшмэлд 126 үйлчлүүлэгч оногддог гэвэл манай нэг хурган дарга дөнгөж 18 ардад үйлчилнэ. 126:18=7. Гадаадын нэг түшмэлийн амжуулдаг ажлыг Монголын долоон дарга оромддог. Ажил хөөцөлдөгч гадаадад нэг түшмэлтэй уулзаад хэрэг нь бүтдэг бол Монголд долоон хувалз царайчилна. Нэг даргын нормыг шахааны долоон хувалзанд хувааж хөнгөлдгийг болиулбол зургаан хувалзны цалин хэмнэгдэнэ. Ганц түшмэлийн ачааг долуулаа дамжилдаг бүх хувалзны нэгийг үлдээгээд зургааг хасвал улсын хэмжээнд аймаар олон хувалзны тоо гарах бөгөөд тэдний бүх зардлыг багш эмч нарынхаа хүрдэггүй цалинд нэмэрлэж болно. Нэг түшмэлийн үүргийг долоон хувалзанд нялзаасан атлаа 30 сурагчийн нормтой багш 40-50 сурагчид хичээл заадгаас сурлагын чанарт нөлөөлдөг. Эмчийн өдөрт үзэх хүний тоо гадаадын жишгээс эрс олон.

Гуравхан сая хүнтэй Монгол олон зуун сая хүн амтай аварга гүрнүүдтэй яамдынхаа тоогоор зиндаархаж, бяцхан төсвөө 200 мянгаад орон тоотой данхар бүтцэд цацдаг. Швейцарийн загварыг дуурайвал Монгол 13 мянган хурган даргаар ажлаа амжуулна гэж Д.Гансаруул бичжээ. Анхаарах өнцөг мөн үү? Мөн. Салбарын нь цар хүрээ өчүүхэн атал манай яамдууд орлогч сайдын тоогоор бүтэн хагас тэрбум хүнтэй Хятад Энэтхэгтэй ижилсэнэ. Томчууд хий орон тоо гаргаж шахсан шүдтэй тулмуудаа хуу цомхотгож, тэднийг нүгэлгүй орлогоор амьдрах бизнест хөлсийг нь дуслуулаач. Хувалзууд хуруугаа хөдөлгөж, өөрийн оюуны чадвараар баяжвал эх орон ашиглах ёстой бас нэг нөөцөө хөгжил болгож буй нь тэр.

Татвар төлөгчдийн мөнгийг хуурайлж, хүн амаа хоосруулагч хүнд суртлын авилгажсан нүсэр аппаратыг цомхон чадварлаг болгохгүй бол Монгол модоо барина. Хууль үйлчилдэггүй дархан сэнтийнээс нь ажлын садаа-энэ олон даргыг хуу татаж гаргаад, хувиараа баялаг бүтээх тэдний орон зайг хууль эрхийн таатай орчноор хангаад, Төрийн оролцоог хувийн хэвшлээс хөөн зайлуулбал тэд гялс баяжина. Дарга нар дунд ухаантай, авъяаслаг, боловсрол мэргэжилтэй, амархан баяжих чадвар бүхий шилдэг сэхээтэн олон бий. Даргамсаг ихэрхүү бүдүүлэг авир нь ялдамхан ажил хэрэгч бизнесмэнд дорхноо хувирна. Тэдний овсгоо хувийн бизнесээ түвэггүй цэцэглүүлнэ. Эх орондоо гай тарьж асан тэдний хүнд суртал-нийгмийн баялаг болно гэсэн үг. Тэд авилгачийн замаас гарч ард түмэндээ баялаг бүтээгч буянтанд шилжиг. Тэд ингэж элбэг чадна. Даргын зам хөөснөөс бизнес хөөсөн нь таатай агаад ашиг нь эрс илүү тийм орчин Монголд цэцэглээсэй. Дарга нарын арми баялаг бүтээгч-баячуудын арми болон хувирахыг үзэх юмсан.


**Бид хэн бэ? цуврал. Боть VI.