Ганц портерт ачаад явахжижиг реактороор манай нийслэлийн эрчим хүчний хэрэглээг хангаж чадна гэж бичиж ярьснаа баяжуулаад хөгжлийн бодлого судлаач Мягмаржавын Баяр найзынхаа бичсэнийг толилуулъя. Манай бодлого судлаачид, боловсруулагчид санаа оноо авч юу магад!

Цөмийн реактор бий болоод хэдэн арван жил болж байгаа ч энэ төрлийн цахилгаан үйлдвэрлэх станцууд дэлхий нийтийн анхаарлын төвд хэвээр байна. Улам л олон улс үндэстнүүд нүүрс төрөгчийг багасгаж саармагжуулах зорилго тавьж байна. Цөмийн цахилгаан станц гурван янз байна. Үүнд том реактор, бага оврын реактор, микрореактор гэж.

Өмнө нь баригдсан цөмийн цахилгаан станцуудыг бодвол эдүгээ бага оврын ба цөмийн микрореакторууд илүү чухлаар яригддаг цаг юм. Том оврын цөмийн реакторуудтай адил их хэмжээний эрчим хүч үйлдвэрлэх боломжгүй, эсвэл хэрэглэх шаардлагагүй (эрчим хүчний илүүдэл!) тийм газарт бага жижиг реактор ажиллаж болно. Алслагдсан сууринд, ачаад явахад амархан, нүүдлийн ч юм уу, хүн хүч нэг их орохгүй тийм жижиг оврын цөмийн станц моодонд орох цаг айсуй. Дэлхийд зарим нэг улс, тухайлбал Британи, Францад дээрхи бага оврын модултай цөмийн микрореактор ашиглан цахилгаан станц байгуулаад ажиллуулж буй.

Мөн АНУ-д ч бага оврын цөмийн реактор ашиглаж эрчим хүч үйлдвэрлэх хөтөлбөр, судалгаа шинжилгээний ажил эхлүүлээд ид оволзож байна. Цөмийн энерги зохицуулах комиссоос их дээд сургуулийн шинжлэх ухааны салбаруудтай хамтран хийн хөргөлттэй, мөн илүү аюул багатай шинэ загварын цөмийн реакторын судалгааны ажил эхлүүлжээ. Цөмийн урвалын сүүлийн үеийн технологи илүү аюулгүй найдвартай болж байгаа ч болгоомж анхааралилүүдэхгүй. Ямарваа нэг цохилт болон доргилтын үед найдвартай байх талаас нь судалгааны ажил төвлөрчээ. Үйлдвэрлэл нь аюул багатай, найдвартай, гаргаж буй бүтээгдэхүүн нь цэвэр эрчим хүч байх учиртай юм.

Сүүлийн үед судлагдаж байгаа бага оврын сайжруулсан модулын реакторууд нь хүчин чадлаараа 10-аас хэдэн 100 мегаватт цахилгаан үйлдвэрлэх чадалтай. Шууд технологийн дулаан үйлдвэрлэнэ, цэвэрлэх системтэй, мөн аж үйлдвэрлэлийн зорилгоор ашиглах эрчим хүч гаргана. Сайжруулсан бага оврын модулын реакторт хөргөлтийн хөнгөн ус ашиглана, эсвэл бусад шингэнийг хөргөгч болгон ашиглаж болно. Хий, шингэн металл, эсвэл хайлуулсан давс алин нь ч болно. Технологийн хөргөлтийн процесс гэдэг нь хамгийн гол түлхүүр шат нь юм. Физикийн параметр үзүүлэлтүүдээс нэгийг хэлнэ. Цөмийн урвалаар эрчим хүч үйлдвэрлэхэд бага хөрөнгө оруулалт шаардагдана, хөрвөх чадвар сайтай, том оврын цөмийн цахилгаан барих боломжгүй бол жижгийг байгуулах боломжтой, зөөврийнх ч байж болно, мөн байгаа цахилгаан үйлдвэрлэл дээр нэмэлт болгох боломжтой гээд олон давуу тал харагдаж байна.

Бага горимын реакторын хүчин чадал нь 300 Мвт хүртэл. Энэ нь урьд өмнөх том оврын реаторуудаас 3 дахин бага эрчим хүч үйлдвэрлэнэ гэсэн үг. Онцлог нь энгийн цөмийн реакторуудыг бодвол цөмийн урвал явах хэсэг нь бага хэмжээтэй. Модул буюу загварыг нь үйлдвэрлэл дээр шууд угсарч болно. Байршуулах газар руугаа тээвэрлэх зөөвөрлөх боломжтой. Хүчин чадлын хувьд адилхан л цөмийн урвал явуулж дулаан болон цахилгаан эрчим гаргана.

Цахилгаан дамжуулах шугамгүй алслагдсан газар оронд бага оврын горимтой цөмийн реакторууд угсарч байрлуулах нь аль аль талдаа ашигтай. Овор багатай, түүндээ тохирсон жижиг талбайтай, тиймээс том оврын цөмийн цахилгаан станц барихаас илүү хурдан ба ашиглалт нь смарт. Дэлхийд өнөөгийн эрчим хүчний хэрэгцээ жилээс жилд ихсэж байгаа үед цаг үеэ олсон, бүр нүдээ олсон цөмийн технологи болно.

Өөр нэг асуудал бол цахилгаан эрчим хүчийг алслагдсан сууринд түгээх дамжуулах үед бий болдог нийт эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн алдагдал гэж бага оврын цөмийн цахилгаан станцаас нэг их гарахгүй. Одоогоор алслагдсан хот сууринд хүргэх цахилгаан эрчим хүчнийдундаж алдагдал нь 10 хувьтай гэсэн тооцоо гарчээ. Энэ нь ерөнхийдөө 10Мвт хүчин чадалтай реактор юм. 

Бага горимын реакторын бүтэц нь аюулгүй байдлыг хэрхэн хангадаг вэ гэвэл өөрөө бага эрчим хүч хэрэглэнэ, ажлын горимыг бага даралтад байлгадаг. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэвэл системийг унтраах тохиолдолд хүний оролцоо шаардагдахгүй, учир нь “идэвхгүй систем” нь ердийн циркуляц, конвекц, гравитаци, өөрийнх нь даралт зэрэг физикийн үзэгдлүүд дээр үндэслэгдсэн, өөрөө өөрийгөө салгаж ямар ч аюулгүй болгож чаддагаараа онцлогтой.

Дээр нь бага горимын цөмийн реакторуудын түлшний цэнэглэх горим нь 3-7 жил, энгийнх бол 1-2, зарим тохиолдолд нэг цэнэгээр 30 жил хүртэл хугацаагаар ажилаж болдог.

Сүүлийн 10 жил гадаад өндөр хөгжилтэй орнуудад төр-хувийн хэвшлийнхэн бага горимын цөмийн реакторын технологи боловсруулалтад маш идэвхтэй оролцож байна. Орост Ломоносовын академи гэх усан онгоц бий. Тэр бол хоёр 35 Мвт бага горимын цөмийн реактор бүхий усан дээр хөвдөг анхны атомын цахилгаан станц юм. 

Бусад бага горимын цөмийн реакторууд нь Аргентин, Канад, Хятад, Орос, Өмнөд Солонгос ба АНУ-д лиценз авах шатандаа явж байна.

Эдүгээ 70 гаруй бага горимын цөмийн реакторын төсөл дэлхий даяар хэрэгжиж байна. Хүч чадал нь харилцан адилгүй ч зориулалт нь цахилгаан үйлдвэрлэх, эрчим хүчний гибрид систем болон халаалт, ус цэвэршүүлэлт, үйлдвэрлэлийн зориулалттай уур үйлдвэрлэхэд чиглэж байна. Одоогоор нэгжид зарцуулах анхны хөрөнгө оруулалт нь бага байгаа ч цаашдаа эдийн засгийн өрсөлдөх чадварыг нь төслүүд хэрэгжих явцад тодорхойлно. Үнэ өсч болно.

Хайлуулсан давсны бага горимын цөмийн реакторууд харцангүй аюулгүй байгаа нь түлшээ уусмал байдалд оруулж бага даралтанд ажиллуудагтай холбоотой. 

Нэгж микрореактор 1-10 Мвт цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэдэг гэж бодоход 1 Мвт нь ойролцоогоор 1000 өрхийг цахилгаан эрчим хүчээр өлхөн хангана. Энэ нь дор хаяж 10 000 айл өрхийг цэвэр эрчим хүчээр 24 цаг 7 долоо хоног тасралтгүй хангана гэсэн үг. Тэгээд 10 жил цэнэглэх шаардлагагүй ажиллуулж болно.

Одоо дэлхий дээр нийт ажиллаж байгаа цөмийн реактор 440 байна. Энэ нь даян дэлхийн нийт цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэлийн 10 хувийг эзэлнэ. АНУ-д 93 цөмийн реактортой. Америкийнхаа нийт эрчим хүчний 5 хувийг үйлдвэрлэдэг. Нүүрс болон байгалийн хийгээр ажилладаг цахилгаан станцыг бодвол атомын цахилгаан станц нь дэлхийн дулаарлын фактор болсон нүүрс төрөгчийн хийг бага ялгаруулна.Энэ үүднээс үзэхэд нүүрс төрөгчийн хийг багасгаж, дэлхийн дулаарлыг сааруулж, цэвэр ногоон эрүүл орчин буй болгоход цөмийн эрчим хүч чухал үүрэгтэй. Тиймдээ ч цэвэр энерги гэдгээр нь ашиглах шаардлага тулгарч байна.

Иймээс тал бүрээс нь оновчтой хандаж, мөн техникийн дэвшлийг ашиглаж шийдэж хэрэгжүүлэх талаар улс орнууд чармайж байна. Нөгөө талаас цөмийн энерги ашиглаж эрчим хүч үйлдвэрлэх явцад гардаг цөмийн хаягдал, түүний эрсдэлийг тооцсон байх учиртай. Цөмийн урвалын задрал нь олон арав, бүр олон зуу, мянган жилээр явагддаг тул тэдгээрийг аюулгүй байлгах горимын дагуу хадгална.

Реакторт ураны цөмийг нейтроноор өдөөж цөмийг буюу атомыг хувааж түүний энергийг суллаж нейтронууд нь дараа дараагийн атомтай урвалд орж цаашдаа гинжин задрал явагдсанаар асар их энерги ялгарна, гэвч энэ технологийн үед реактороос нейтрон алдагдаж ган төмөр, бетон ба цемент зэрэг руу нэвтэрч материалыг идэвхижүүлж их бага хэмжээний цацрагтай болгодог. Энэ асуудал бага модулын реакторт төдийлөн хамаарахгүй. Тэр утгаар нүсэр том барилга байгууламж олон жилийн турш барьж босгож, маш их хөрөнгө мөнгө зарцуулахаас хавьгүй дээр гэж үздэг.

Бага горимын цөмийн реактор, микрореакторын давуу талуудыг нарийн судалж, асуудлуудыг оновчтой шийдэж хүн төрөлхтөнд цэвэр эрчим хүч үйлдвэрлэж, байгаль дэлхийгээ хадгалж хойч үедээ бүрэн бүтнээр өвлүүлэх нь хүмүүн бидний эрхэм зорилго билээ.