Би гэдэг хүн нэгэнтээ Хятад нутагт сурч асан намтартай. Сурч байхдаа түүхийн холбогдолтой хичээлд сууж байсан удаатай. Суусан хичээлд багш заахдаа Гадаад Монголын тусгаар тогтнол бол Дундад Иргэн улсын гадаад бодлогын том эмгэнэл гэж дүгнэв. Тэнд суугаа Хятад оюутнууд газар нутгаасаа тасдаж алдсан хүний дайтай харуусан шүүрс алдахад Монгол хүн болсон би бээр сонсоод тэрнээс илүүгээр бачимдан харуусч суулаа.
Тэр үед би хэдий түүхч биш ч түүхийн асуудлаар Хятадын талд ямар нэгэн байдлаар заавал нэг хөндөж тавина даа гэж тууштай бодож, бодлоо тээн явсаар саяхан тийм боломж завшаан тохиов. Сая 5 сарын дундуур Бээжинд Монгол Хятадын хамтарсан эрдэм шинжилгээний бага хурал болсон бөгөөд уг хуралд миний бие "Монгол Хятадын соёлын харилцаа ба тулгарч буй асуудал" гэдэг сэдвээр илтгэл тавьж, дээр хэлсэн түүхийн үзлийн талаар цухас ч атугай өөрийн санааг аль болох Хятад хүн хүлээж авах талаас нь тайлбарлахыг хичээсэн юм. Илтгэлийг Хятадууд бодож байснаас харьцангуй нааштай хүлээж авсан ч энэ асуудлыг хоёр орны түүхчдэд үлдээе гэх маягийн зүйл хэлж байсан бөгөөд цаашид аль болох бөөрөнхийлөөд орхих биз ээ. Ер нь үүнийг Монголчууд л гаргаж хэлэхгүй юм бол Хятадууд хэзээ ч ярихгүй шүү дээ. За олон үг нурших яахав, илтгэлээс товчлоод орууллаа.

2. Соёлын харилцаанд тулгарч буй асуудал
Монгол Хятад хоёр улсын Засгийн Газрын соёлын хөтөлбөрийн үндсэн дээр талууд олон төрөл шат хэлбэр бүхий соёлын харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлж байна. Гэхдээ энэ нь хоёр талын соёлын харилцаа огтхон ч саад тотгоргүй гэсэн үг биш юм.
2006 онд явуулсан нэгэн судалгаагаар Монголын ард иргэд Орос, Хятад, АНУ, Япон, Солонгос, Герман гэсэн зургаан улсад ямар сэтгэгдэлтэй байдгийг гаргажээ. 1-10 хүртэлх оноогоор дүгнэсэн ба хамгийн өндөр оноог Орос 7.5 оноо, АНУ 7.3 оноогоор удаахид, дараа нь Өмнөд Солонгос 7.1, Япон 7.0, Герман 6.5, хамгийн сүүлд нь Хятад 5.5 оноотой гарчээ. Монгол Хятадын бүх талын харилцаа амжилттай хөгжиж байна гэсэн атлаа яагаад Монголчууд Хятадад хамгийн бага оноог өгч байна вэ. Судлаачийн хувиар дүгнэхэд үүний учир шалтгаан дараах гурван зүйлд байна. Үүнд:
Нэгд, суурь соёлын ялгаа. Азийн бусад оронтой /Япон, Хойд Өмнөд Солонгос, Вьетнам/ харьцуулахад Монголд Кунзын соёлын нөлөө асар бага. Энэ нь Монголын нүүдлийн соёл азийн бусад суурин иргэншилээс ялгаатай байдагтай холбоотой. Хятад хүний философи газартай салшгүй холбоотой учир мянга мянган жилээр нэг газраа тогтвортой сууршин амьдарч агуу их суурин соёл иргэншлийг бүтээжээ. Харин Монголчууд нэг газраас нөгөөд дөрвөн улирал нүүдэллэн амьдарч ирсэн ард түмэн. Монгол ба төв азийн нүүдэлчин ард түмэн эх газрын эрс тэс уур амьсгалын зөрүүг гаргахын тулд (өвөл зуны темпратурын зөрүү бараг 100 хэм, өдөр шөнийн темпратурын зөрүү 20 хэм) дөрвөн улирлал нүүдэллэн амьдарсаар аажимдаа нүүдлийн соёлыг бүрдүүлж, эрх чөлөөний мэдрэмж өндөртэй амьдралыг үзэх үзэлтэй болсон юм. Ийнхүү суурин болоод нүүдлийн соёл тус бүрийн ертөнцийг үзэх үзэл ба амьдралыг үзэх үзлийн суурин дээр өөр өөрийн үнэт зүйлсийн үзлийг нэрж боловсруулсан бөгөөд дээрх гурван үзлийн суурь ялгаа үүссэн байна. Дээрх гурван үзлийн суурь ялгаанаас болоод соёлын хувьд уусан нэгдэх нь тийм ч гүнзгий байж чадаагүй юм. Энэ бол Монголчууд азийн бусад орныг бодвол кунзийн соёлын нөлөөнд бага орсны үндсэн шалтгаан биз ээ. Английн нэрт түүхч А.Тойнбигийн үзсэнээр нүүдлийн хийгээд суурин соёлын ялгаа нь суурин иргэд байгалийн хүчийг сөрж, нөхцөл байдлыг өөрчилж ирсэн бол нүүдэлчин иргэд байгальд даган зохицож ирсэн юм гэсэн байдаг. Үнэхээр ч суурин иргэншлийн томоохонд тооцогдох кунзын үзэл бол нийгэмд чиглэсэн философи юм, “дундажийг барих”, “эв найрсаг байх” зэрэг нь Кунзийн сурталтнуудын эрхэм дээд үнэт зүйл нь бөгөөд Хятад, Япон, Солонгосын соёлын үзлийн нийтлэг зарчмын нэг билээ. Харин эрт дээр үеэс Монгол үндэстний сэтгэлгээний үндэс нь эх байгаль бөгөөд “тэнгэрт” шүтсэн бөө мөргөлтэй байлаа. Монголчууд чоныг билэг тэмдэг болгон, байгаль дэлхийд шүтэн сүсэглэж ирсэн ба хүн хоорондох нийгэмийг тэгтлээ чухалчилж байгаагүй юм. Ерөнхийдөө ийнхүү хоёр ард түмний байгальд хандах хариу үйлдэл хоёр өөр байснаас үүдэн бүрэлдсэн соёл сэтгэхүйн ялгаа нь соёлын ижилсэлд хүрэхэд мөн нөлөөлж ирсэн байна.
Хоёрт, түүхийн үзлийн ялгаа. Энэ бол дээрх гурван үзлийн суурь ялгаанаас үүдэлтэй. Шууд хэлэхэд хятад энгийн иргэд төдийгүй эдэмтэн судлаачид ч Монголыг түүхэндээ Хятадын нэг хэсэг байсан, геостратегийн байршлаасаа болж Хятад Орос хоёрын харилцаанаас гарсан түүхийн бүтээгдэхүүн гэж үздэг. Харин Монголчууд өөрсдийгөө түүхийн нугачаан дунд нэгэн үе мандан сэргэж, нэгэн үе бууран доройтож явсан өөрсдийн гэсэн агуу их түүхтэй ард түмэн гэж үздэг. Мэдээж үндэстэн бүр үндэстний талаарх онд ондоо ойлголттой, зарим орон үндэстний тухай ойлголтыг нэг улсад амьдарч, нэг улсын төлөө хүчин зүтгэж байгаа ард түмнийг хэлнэ гэдэг.
Миний бие энд Хятадын түүхч Яао Далигийн үзлийг иш татаж байна. Тэрээр хэлэхдээ “Монгол Хятадын хоорондын ялгааг “соёлоор ихэрхэх үзэл”-ээр тайлбарлаж болно. Үүний гол агуулгыг дараах байдлаар багцалж болох юм. Хуа ся буюу хойжмийн хань үндэстэн эртнээс нааш үзэхдээ Хуа ся соёл бол даяар нийтлэг соёл гэж байв. Хуа ся болон эргэн тойрны ард түмнүүдийн соёлын ялгаа нь өөр өөр соёлуудын хоорондох ялгаа биш, харин даяар нийтлэг иргэншлийн хөгжлийн өөр өөр үе шатны л ялгаа буюу иргэншилтэй, хагас иргэншилтэй, бүр иргэншилгүй байдлын ялгаа зөрүү юм гэдэг. Тэгвэл хань үндэстэн голлосон нийгэм яагаад түүхийн явцад олон удаа хойд зүгийн үндэстнүүдийн байгуулсан династигийн ноёрхолд байсан бэ гэдэгт хариулахад энэхүү соёлоор ихэрхэх үзлээр тайлбарлаж болох нь уг үзлийн давуу тал юм. “Тэнгэрийн доорх хятад” хэмээх үзэл нь өөрөө олон улсаар хэмжих тогтолцоо төрөн гарахыг хязгаарлаж байсан юм. Түүхэнд бутрал хагарлын үед нэг улс нөгөөгөө байлдан дагуулах, ноёрхох харилцааг, өөрөөр хэлбэл улс хоорондын харилцааг “Хятад”-ын дотоод нэгдэлийн төлөөх байлдан дагуулал хийгээд ноёрхолыг л гүйцэлдүүлж байна хэмээн хувиргаж ойлгож байв. Хань үндэстэн бусад улсыг байлдан дагуулах, ноёрхох түүхийг Хятадын дотоод нэгдлийн үйл явц хэмээх нь түүхийн ч өнөөгийн ч хань үндэстний хувьд хүлээж авахад харьцангуй хялбар ойлголт юм. Юань гүрэн Хятадын нэг династи байсантай маргах зүйлгүй. Гэхдээ Монголын эзэнт гүрний түүх Хятадын түүх хэмээн дүйцүүлж үзэх боломжгүй, Монголын эзэнт гүрэн бол өргөжин тэлсэн Хятад биш билээ”. Энэхүү түүхийн асуудлаар Хятадын эрдэмтэд мөн өөр хоорондоо ялгаатай байр суурьтай, үзэл бодлын зөрүүтэй байдаг, бүхэлдээ асар ээдрээтэй асуудал. Өнөөг хүртэл Хятадад Тэнгэрийн доорх Хятад хэмээх үзлээр түүхийг тайлбарладаг нь нэлээдгүй Монголчуудыг Хятадын талаар эргэлзэхэд хүргэж болгоомжлолыг төрүүлдэг юм.
Гуравт, “Хятадын аюул”-ын тухай үзэл хийгээд жижиг орны эмзэглэл. Энэ бол түүх ба одоо цагийн нөхцөл байдал харилцан огтолцож бий болсон асуудал юм. Өдгөө Монгол Хятад хоёр нийгэм соёлын салбарт хамтран ажиллаж, ард иргэд хоорондын харилцаа өдөр өдрөөр нэмэгдэж байгаа. Гэвч даяаршлын эрин үед том орнуудаас жижиг хөршүүдийнхээ нийгэм эдийн засагт гүнзгий нөлөөлөх болсон нь жижиг орнуудын санааг түгшээдэг болсон. Хятад Орос хоёр том гүрний дунд орших Монголын хувьд Оросын ойрх үеийн түүхэнд бүрдсэн “эзэнт гүрний уламжлал” болон Хятадын феодалын үеэс бүрэлдэн тогтсон “Хятадын дэг журам” нь Монгол хийгээд бүс нутгийн оронд Оросын сэргэлт, Хятадын өсөлт нь цаанаа сэтгэл түгшээж буй. АНУ-ын эрдэмтэн С.Ханитингтоны “Иргэншил хоорондын мөргөлдөөн, Шинэчлэгдэн буй дэлхийн дэг журам” номонд өгүүлсэнчлэн “Түүхэндээ хэд хэдэн бүс нутаг тойрог хүрээг хамарч ирсэн гэж Хятад өөрийгөө үздэг. Үүнд эхний хүрээнд Солонгос, Вьетнам, Лию Цю арлууд, зарим тохиолдолд Японыг багтаасан “Хятадын бүс”, дараагийн тойрогт аюулгүй байдлын шалтгаанаар заавал захирах ёстой манж нар, монголчууд, уйгар, түрэг, түвд зэрэг хятад биш угсаатныг багтаасан ... ... Орчин үеийн Хятадын иргэншил мөн иймэрхүү бүтэцтэй болж ирж байна ”. Үнэхээр ч ХХI зуунд Хятадын эрчимтэй өсөлтийг дагаад Монгол болоод бусад хөрш орнууд дахь Хятадын нөлөө өдрөөс өдөрт нэмэгдэж буй нь үнэн. Энэ Хятадын өсөлт нь Хятадын түүхийн хандлагад эмзэглэдэг Монголчуудад бүр ч болгоомжлол төрүүлж буй юм. Нэг талаар Хятадын эдийн засгийн хөгжил Монголд таатай боломж олгож буй, нөгөө талаар эдийн засгийн хувьд хэт хараат болчихвий гэсэн болгоомжлол бий. Гэвч энэ бол жижиг орны зайлах аргагүй зовлонгийн нэг гэдгийг ойлгож буй. Ингээд харахад Хятадын аюул үзэл Монголд газар авах магадлалтайн шалтгаан хоёр янзын болгоомжлолоос болж буй, нэг нь түүхэнд хандах өөр өөр хандлага нь Монголчуудыг Хятадаас болгоомжлоход хүргэж байна, хоёрт нь Хятадын өсөлт хийгээд жижиг орны эмзэглэл нийлсэн болгоомжлол юм.
Ийнхүү түүх ба одоо, соёл ба ижилсэлийн ээдрээт дэвсгэр дээр өнөөгийн Монгол Хятадын соёлын харилцаанд тулгамдаж буй асуудлын дүр зураг тодорч байна. Хоёр орны иргэд хоорондын харилцаа улам бүр нэмэгдэхийн хэрээр Хятад иргэдийн Монголын талаарх бодол, түүхийн сурах бичиг дэхь агуулга зэргийг илүү олон Монголчууд таньж мэдэх болно. Иймээс эрдэмтэн судлаачдын хүрээнд оршин буй асуудлын бодит үнэнийг хүлээн зөвшөөрч түүнийг шийдвэрлэх хамгийн зохистой арга замыг олж аль алиндаа ашигтай зарчмаар шийдвэрлэж нэгдмэл ойлголтод хүрч байж сая ард иргэд хоорондын эрүүл саруул харилцааг бодитойгоор хэрэгжүүлж чадах билээ.

ишлэл зүүлт:
http://www.academy.org.mn/mon/index.php?option=com_content&task=view&id=150&Itemid=129　 Улс орон,олон улсын байгууллага, монголчуудын үнэлгээ
Фэн Ю-лань: “Хятадын философийн товч түүх” Улаанбаатар: Битсервис хэвлэлийн газар, 2005 он, 27-р тал
Baabar, History of Mongolia, UK Cambridge: The White Horse Press, 1999, p. 6.
[英]巴瑞·布赞等主编，朱宁译：《新安全论》，杭州：浙江人民出版社，2003年2月版，第161页。
А.Тойнби "Түүх судлал" Улаанбаатар, 2007 он
姚大力：“中国历史上的民族关系与国家认同”，《中国学术》：2002 年第4 期，第200-201 页。
Самуэль П.Хантингтон “Иргэншил хоорондын мөргөлдөөн, Шинэчлэгдэн буй дэлхийн дэг журам”, Улаанбаатар 2005 он, Монсудар, 179-р тал