Галбын говийн элгэнд бууриа засаад 90 жилийн нүүр үзсэн Ханбогд сум телевизийн “Цаг агаарын мэдээ”-д багтдаг Монголын хамгийн жижиг засаг захиргааны нэгж. Тэмээнийхээ  тоогоор улсад тэргүүлдэг сум Оюу толгойн зэсийн орд нээгдсэнээс хойш дэлхий дахинд танил болжээ. 1982 оны сүүлээр гаргасан сансарын зураг дээр Өмнөговь аймгийн Ханбогд сум хавьд салхины циклонтой төстэй, 15 км радиустай том тойрог ажиглагдсан байна. Ханбогд сумыг эрдэмтэд, судлаачид сонирхсон түүх ингэж эхлэдэг. 1983 оны дөрөвдүгээр сарын эхээр геологич Д.Гарамжав, Э.Чагнаадорж нар Дэмчогийн хийд төвтэй цагираг структурын зургийг гаргажээ. Энэ үеэр нутгийнхан сумын төвөөс тавиад км-ийн зайд “Оюу толгой” гэдэг газар бий гэж ярихыг сонссон Д.Гарамжав, Э.Чагнаадорж хоёр очиж үзээд зэсийн эрдэсжилт байгааг тэмдэглэн үлдээсэн байна. Өдгөө “хот” болох хүсэлтэй говийн сумын хүсэл тэмүүллийн эх тэнд булаатай байгаа гэж тэр цагт хэний ч санаанд ороогүй байх. 2001 оны хоёрдугаар сарын 23-нд Оюу толгойн талбайд хайгуул хийсэн “Айвенхоу Майнз” компани Вандан толгойд 50 сая тонн зэс байгааг тогтоосон тухай мэдээ “Зууны мэдээ” сонинд анх гарсанаас хойш өнөөг хүртэл энэ ордын талаар яриагүй өдөр хоног бидэнд үгүй. Оюу толгойн хайгуулчдын хотхон тэлж уурхайчдын суурин болох зуур төвдөө 100 хүрэхтэй үгүйтэй айлтай байсан Ханбогд сум 1 500 гаран өрхөөр бүл нэмж, арваад жилийн дотор төрөл арилжжээ.



Арваадхан жилийн өмнө Ханбогд сумын төв хашаагүй шахам 100 орчим өрхтэй. Сургууль нь 300 гаруй сурагчтай, цэцэрлэг нь 50 хүүхэдтэй, төсвийн 14 байгууллагатай, харин хувийн хэвшлийн ганц ч аж ахуйн нэгжгүй говийн буйдхан суурин байлаа. Тэр цагт “Говьд эр хүн болж төрсөнөөс хангайд бух болж төрсөн дээр” гэдэг үгэнд хэн хүнгүй итгэдэг байсан билээ.


Энэ оны эхний улирлын байдлаар тус сумын хүн ам 5 160 хүрчээ. 2009 онд 3 154 хүн амтай байсан суманд жилээс жилд хүн нэмэгдсээр байна. Одоо тус сумын төв 4 000 орчим оршин суугчтай. 100 байсан айл өрхийн тоо 1 675 болон олширчээ. Сумын автомашины тоо ч мянгаар тоологдоно. Үүнээс 600 орчим нь Ланд крузер аж. Зарим айлын хашаанд 3-4 машин харагдана. 


Оюу толгой ажиллаж эхэлснээс хойш Ханбогд суманд хувийн хэвшил бий болж өдгөө 201 болоод байна. Тэдний нэг нь “Галба” хиамны цех. Дөрвөн төрлийн чанамал болон давхар уталгат хиам, хоёр төрлийн зайдас үйлдвэрлэдэг тус цех сумаасаа гадна зэргэлдээ Цогтцэцийд бүтээгдэхүүнээ борлуулдаг. Цехээ өргөжүүлж, хиамныхаа нэр төрлөө олшруулбал Оюу толгойд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэх боломж бүрдэнэ гэж тус цехийн гүйцэтгэх захирал Б.Сайхандэлгэрийн гэргий ярьж байв.


Орон нутгийн “Аргал хэт”, “Их өлзийт” оёдлын цех Оюу толгойн ханган нийлүүлэгчээр ажилладаг. “Өлзийт Мөнх Овоо” ХХК-ийн “Их өлзийт” оёдлын цех 2010 оноос Оюу толгойд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж буй. Нийт 23 ажилтантай тус байгууллага Оюу толгойн ажилчдын хувцсыг оёдог. Бас Оюу толгойтой гэрээтэй компаниудтай хамтран ажиллаж эхлээд байгаа аж. Тус компанийн захирал Ш.Туяа “2011, 2012, 2013 онд маш ашигтай ажиллаж 2013 онд 153 сая төгрөгийн татвар тушааж, Аймгийн тэргүүний татвар төлөгч болсон” гэв. Харин далд уурхайн хөрөнгө оруулалт зогссоноор орлого нь буурсан гэж байлаа.


Хэдхэн жилийн өмнө 300 сурагчтай байсан сургууль нь одоо 868 хүүхэд сургаж байна. Жилд дунджаар 10 гаруй хүүхэд шилжиж ирдэг бөгөөд ноднин 28 хүүхэд шинээр нэмэгджээ. Харин 2014-2015 оны хичээлийн жилд 180 зургаан настан сургуулийн босгоор алхсан байна. Сумын сургууль нийт 60 гаруй ажилтантай, тэдний 40 нь багш гэнэ.


Ханбогд сум хоёр цэцэрлэгтэй. Нэг нь 1967 онд байгуулагдаж, хоёр бүлэгтэй үйл ажиллагаа явуулж эхлэсэн бөгөөд өдгөө зургаан бүлэгтэй болжээ. Энэ цэцэрлэг малчдын хүүхдийг хамруулдаг хувилбар сургалттай, тэнд нь 20 хүүхэд хамрагддаг гэнэ. Харин 2013 оны хоёрдугаар сард ашиглалтад орсон нөгөө цэцэрлэг нь 2-5 насны 240 хүүхэдтэй. Нийт 7 бүлэгтэй, нэг бүлэгт 33-35 хүүхэд хүмүүждэг. Уг нь цэцэрлэг 175 хүүхдийн хүчин чадалтай гэвч багтаамж нь 65 хүүхдээр хэтэрчээ.


Ханбогдын эмнэлэг “Сум дундын” статустай. Гэхдээ энэ нь Манлай, Баян-Овоо зэрэг зэргэлдээх сумын иргэдэд үйлчилдэг гэсэн үг биш. Ханбогд сум суурин 5 000 гаруй, хөдөлгөөнтэй 12 000 хүн амтай учраас эмнэлэг нь ингэж томорсон хэрэг. Эмнэлгийн ачаалал жилээс жилд нэмэгдэж байгааг Эмнэлгийн ерөнхий эмч Ж.Наранцэцэг хэлж, амбулаториор жилдээ 10-аад мянган хүн үйлчлүүлдэг байсан бол одоо 15-20 мянга болсныг дуулгав. Тиймээс улсын төсвийн хөрөнгөөр 50 ортой шинэ эмнэлэг бариулж, ирэх сарын 28-нд нүүж орохоор зэхэж байна.


Сум дундын нэгдсэн эмнэлгээс гадна “Аминбулаг” нэртэй хувийн эмнэлэг тус суманд үйл ажиллагаа явуулж байна. 2007 онд УИХ-ын гишүүн Д.Бат-Эрдэнийн хөрөнгө оруулалтаар байгуулагдсан энэ эмнэлэг 10 ортой, хоногийн 30 500 төгрөгийн төлбөртэй бөгөөд тэр бүр ор олддогүй аж. Ерөнхий эмч Э.Ганцэцэг “Жилд дунджаар 1 200 хүнд үйлчилж, 30 сая төгрөгийн ашиг олдог” гээд эмнэлэг нь саяхан 3D, 4D эхо аппараттай болсон гэв.


“Галба” циркийг сумын Соёлын төвийн эрхлэгч И.Нарангэрэлийн санаачилгаар 2012 онд байгуулжээ. Нийт 15 хүүхэдтэй циркийнхэн Эх үрсийн баяр, шинэ жилээр тоглолт хийхээс гадна зочид ирж, элдэв арга хэмжээний зохиогдоход Ханбогдынхоо нүүрийг тахладаг болжээ. Ирэх есдүгээр сард Өмнөговь аймгийн хэмжээнд томоохон тоглолт хийхээр зэхэж буй тус циркийн багш Г.Янжмаа хүүхдүүдтэйгээ дасгал сургуулилалт хийгээд зав муутай байлаа.


Сумын төвд ирэх зургаадугаар сард ашиглалтад орох орон сууц баригдаж байна. Солонгосын хөрөнгө оруулалттай “Вай Кэй Ти” ХХК-ийн барьж буй “Галба” орон сууцны хорооллын эхний ээлжийн блок төрийн албан хаагчдад зориулагджээ. Эхний блокийн 40 айлын сууцнаас 20 гаруй нь хэдийнэ зарагджээ. Төрийн албан хаагчдад хөнгөлөлт үзүүлэхээс гадна 8 хувийн зээлд хамрагдах боломжтой. Үнэ нь талбайгаасаа хамаараад 78-113 сая төгрөг болж байна.


Ханбогд сумын 5 000 гаруй иргэн Оюу толгойн үр шимийг тодорхой хэмжээгээр хүртэж буй. Тухайлбал 200 орчим иргэн Оюу толгойгоос цалинжиж, амьдралаа залгуулж байна. Оюу толгойн үйл ажиллагаа эхлэхээс өмнө ажилгүйдэл 10.5 хувь хүрч байсан бол төслийн бүтээн байгуулалт ид өрнөхөд энэ үзүүлэлт 5.8 хувь болж буурчээ. 2010 онд сумын хэмжээгээр 96 ажилгүй иргэн байсан бол 2011 онд 64 болсон байна.


Оюу толгой зогсвол яах вэ? Энэ асуултад тус сумын иргэн Д.Буянтогтох “Аялал жуулчлалыг Арабын Эмират шиг хөгжүүлж чадахгүй бол Ханбогд сум хуучин байдалдаа орно. Энэ олон зочид буудал, дэлгүүрүүд юу болдог юм бол?! Гэхдээ бид амьдарна. Малаа маллана. Өмнө хил байна. Гэхдээ үнэндээ бэрхшээлтэй тулгарна. Энэ бүх хүн буцна” гэж хариулав.


Ханбогдынхон Оюу толгойн далд уурхайн үйл ажиллагаа бушуухан эхлээсэй гэдэг хүсэлтэй байна. Далд уурхай хөдөлж эхлэбэл Ханбогд эргээд хөдөлгөөнд орж, хүний төвлөрөл улам нэмэгдэнэ. Ингэснээр ханбогдынхны хот болох мөрөөдөл биелэх юм. 20-30 мянган хүн амтай хот болгоно гэсэн амлалтыг нь хүлээцтэйгээр харж суугаа хэмээн сумын ИТХ-ын дарга Х.Нэхийт цухуйлгаж байв.


Ханбогдынхон Оюу толгой гэрээт компани, ханган нийлүүлэгчдийг сумын төв дээрээ байрлуулах хүсэл ажээ. Тэд Ханбогдоо тэлээсэй, тэгвэл говьд шинэ хот байгуулагдана гэж боддог. Биднийг Ханбогдод байхад Өмнөговь аймаг, Оюу толгойтой хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулсан. Тэр гэрээгээр орон нутгийн бүтээн байгуулалтад зарцуулах Оюу толгойн хөрөнгө бүгд аймагт төвлөрнө. Аймаг аль суманд хэдэн төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхээ шийднэ. Харин ханбогдынхон энэ гэрээнд онцгой эрх эдлэх хүсэлтэй байна.