Монголын төр мал сүргийг маамуугаас илүү энхрийлнэ!
Одоогоос нэлээд хэдэн жилийн өмнө манай нэг бизнесмэн Лас-Вегаст казинод тоглож байгаад хачин юм үзсэнээ сонирхуулж ярьж байж билээ.
Одоогоос нэлээд хэдэн жилийн өмнө манай нэг бизнесмэн Лас-Вегаст казинод тоглож байгаад хачин юм үзсэнээ сонирхуулж ярьж байж билээ. Хүмүүс ид дундаа тоглож байтал тэр дундуур живхтэй хүүхэд харайлгаж, харин харуул хамгаалалтынхан тэр нөхрийн эцэг, эхийг олж тогтоох гэж улмаар хүүхэд хамгааллын байгууллагынхан хүүхдээ хараа хяналтгүй орхисон эцэг эхэд нь хариуцлага тооцох гээд хууль ёсны бөөн ажил болсныг “өнгөтөөр” ярьж өгсөнсөн. Хүүхдээ өрөөндөө унтуулчихаад зочид буудлын доод танхимд тоглох гээд ороод ирсэн хойно жаал хүү сэрж буугаад ирж л дээ. Тухайн үед, энэ явдлын гэрч бологч хүн хүүхдийн эцэг, эхэд хариуцлага тооцсонд гайхах маягтай, сонсч суусан бид ч бас чухалчлан ухаж анхаараагүй санагдана. Үр хүүхдийнхээ өмнө хүлээх хариуцлагаа өлсгөхгүй, өмсөх хувцастай байлгах төдийхнээр явцуурах бодолтой хүмүүс манай хэнэггүй нь дэндсэн монголчууд аа. Гэвч хүн төрөлхтний эрх үүрэг, хариуцлагын хамгийн чухал нь хүүхдэд л чиглэгддэг.
Сар шинийн өмнөхөн Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын Хунт багт гарсан эмгэнэлт хэрэг хүмүүсийн сэтгэлийг эмзэглүүлэн урсаар байгаа. Багийн төвдөө өвөлжиж байгаа Ц.Сансарбаярынх саахалтындаа бууз банш хийхээр явж, гэртээ 5, 7 настай охидоо үлдээжээ. Гэрээсээ гарч болохгүй шүү гээд гал өрдөж өгөөд явсны араар нь хоёр охин зуны цагт гүйгээд очиж байсан саахалт айлынх руугаа аав, ээжийнхээ араас явсан байдаг. Тэгээд л хөхөө өвлийн хүйтэнд хоёр жаалхан охин осгож, нэг нь дүүдээ дулаан хувцсаа тайлж өмсүүлээд өөрөө хорвоог орхиж, амьд хоцорсон дүү нь өнөөдөр эмнэлэгт байна. Энэ гунигт явдлын цаана эцэг, эх болсон томчуудын хариуцлагын асуудал эн тэргүүнд яригдах учиртай. Үр хүүхдээ алдчихаад байгаа ээж, аавын сэтгэлд нэрмээс болж хатуу үг хаяж байгаа мэт боловч томчуудын хэнэггүй зангаас болж олон арван хүүхэд хорвоогоос цагаас эрт хальж байгаа нь бусдад алдах эрхгүй сургамж болох хэрэгтэй. Өнгөрсөн есдүгээр сард Баянзүрх дүүргийн арванхоёрдугаар хороонд дөрвөн ханатай гэр шатаж, дотор нь байсан гурван настай охин амиа алдсан хэрэг гарсан. Гараад гүйе гэхнээ ээж, аав нь цоожлоод явсан байсан тул яах ч билээ. Бас Говь-Алтай аймгийн Есөнбулаг суманд нэг айлд гал гарахад таван настай эгч нь гурван настай дүүгээ дээрээс нь дарж хамгаалсаар шатаж үхсэн байсан. Мөн л үр хүүхдээ цоожлоод ажил албаа амжуулах гээд явсан хойно болсон хэрэг.
Хамгийн сүүлд гэхэд л хоёр сартай хүүхдээ машинд цоожлоод эцэг, эх нь явчихсан хойгуур ачилтын компанийнхан нэгдүгээр эгнээнд тавьсан машин гээд хүүхэдтэй хээтэй нь ачаад явчихсан хэрэг гарлаа. Хүүхдийн амь насанд эрсдэл учруулах шахсан гэж ачилтын компанийнхан буруутгагдаж байгаа боловч үр хүүхдээ орхиод явсан ээж, аавын хариуцлагын асуудал яригдах л учиртай. Энэ хэргээс улбаалаад сонин хэвлэлүүд сурвалжлахад хүүхдээ машинд орхиж яваад тэрийг нь ачилтын компанийнхан ачиж явдаг тохиолдлууд олон ажээ. Тэгээд журмын хашаанаас машинаа хүүхэдтэйгээ очиж авахдаа гомдоллодог нь мөнгө төлөхгүйн аз болдог жишээний тохиолдлууд гардаг байна. Юу гэсэн үг вэ. Хүүхдийнхээ аюулгүй байдлыг бодохгүй байгаа хүмүүст автомашинаа байрлуулах дээр хууль дүрэм зөрчих энүүхэнд байх л даа. Цонхыг нь битүүлсэн машинд хүүхдээ орхивол ганцаар хоцорсон хүүхэд уйлдаг учраас маш богино хугацаанд бүтэж үхэх аюултай байдаг гэлцдэг.
Хүн амын эрүүл мэндийн үзүүлэлт эмхэтгэлийн судалгаагаар нэг сард дунджаар 15 хүүхэд хараа хяналтын гадна үлдсэнээс амь насаа алддаг гэсэн дүн гарчээ. Бас гэнэтийн осол гэмтлийн шалтгаанаар эмнэлэгт хандаж байгаа хүмүүсийн 70 шахам хувь нь 0-4 насныхан байдаг юм билээ. Энэ юуг хэлж байна гэхээр нөгөө л хараа хяналт дутагдсанаас болж байгаа хэрэг. Хүнээр хүн хийж авна гэдэг амаргүй. Гэхдээ энэ хорвоогийн учир начрыг тунгааж амжаагүй байгаа үрстээ хэлж хянах үүргийг сайн дурын ажил мэт хүлээж авагч нийгэм-хүмүүст хариуцлагыг мөрдөн сахихаас аргагүй болжээ. Дэлхийн олон улс оронд хэрэгждэг эцэг, эх байх хариуцлагын ойлголт Монголд нэн учир дутагдалтай.
Хэн нэгний өмнө хариуцлага хүлээдэггүй учраас яавал ч яахав гэсэн маягаар хандах явдал манайд элбэг байдаг.
Дээрээс нь Монгол Улсад хэрэгжиж буй хууль дүрэмд хүүхдийнхээ эрхэнд халдаж, эцэг эх байх үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд хүлээлгэх хариуцлага гэж үгүй. Гэр бүлийн салалттай холбоотой хойд, урд нэр зүүсэн олон хүүхэд нулимстай амьдарч байна. Тэд гэр бүлийн хүчирхийллийн гол золиос болдог. 1996 онд Хүүхдийн эрхийг хамгаалах хууль батлагдаж, 2003 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан ч хүүхдийн эрхийг зөрчсөн тохиолдолд эцэг эхэд нь үүрүүлэх хариуцлагын ойлголт огт байхгүй. Тиймдээ ч хүүхдүүд хүчирхийлэлд өртөж, гэмт хэргийн золиос болж бас нэмээд хэнэггүй, хайхрамжгүйн галд бяцхан үрс хуйхлагдсаар байгааг үгүйсгэх боломжгүй.
Манайд гэр бүлийн хүчирхийллийг гэмт хэрэгт тооцдоггүй. Зөвхөн гэр бүлийн дотоод асуудал гэж үздэгээс олон арван эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд хохирч үлдсээр. Өнгөрсөн хавар аавдаа заазуурдуулсан гэх таван настай хүүхдийн хэрэг ч үүнийг гэрчилдэг. Гурван хүүхэдтэй хүүхэн доромжлуулаад дээрэлхүүлээд тэсэхээ байгаад цагдаа дууддаг. Аз болж архи үнэртүүлсэн бол цагдаа аваад явдаг, уугаагүй бол зохицоорой гээд орхиод явдаг. Нэг удаад баригдаад саатуулагдаж байгаад гарч ирсэн аав хэдхэн сартай охиноо ширмэн тогоо руу хага шидэж, нүдийг нь гэмтээсэн байсан. Тэгээд таван настай хүүгээ хэд хэдэн удаа заазуураар исгэж гэмтээхэд нь эмнэлгийн тусламж үзүүлэх үеэр энэ хэрэг олон нийтийн анхаарлын төвд очиж байгаа юм л даа. Гэлээ гээд 72 цаг суучихаад л өнөөх балмад аав гараад ирнэ. Хууль нь тийм. Үргэлжлээд зүхэлт, цөхрөлт дүүрэн амьдрал үргэлжлэх жишээтэй. Хүүхдийн эрхийг хамгаалах хуулинд “Хүүхэд эсэн мэнд амьдрах, хөгжих, хамгаалуулах, нийгмийн амьдралд оролцох эрхийг хангах явдал төр, гэр бүлийн үндсэн үүрэг байх” гэж заасан байдаг ч, үүнийг эс мөрдсөнийг яах юм гэсэн хариуцлагын тогтолцоо байхгүй. Ерөөсөө хүн болгож төрүүлсэн юм чинь өмч хөрөнгө нь юм шиг л тооцогддог феодалын үеийн ёс бидэнд байсаар байна.
Жилийн жилд хурдан морь унадаг хүүхэд багачууд амь насаа алдаж, насан туршдаа тахир дутуу болох нь цөөнгүй. Эцэг, эх нь хүүхдүүдээ 500 мянгаас нэг сая төгрөгөөр үнэлээд айл-”амьтны” морь унуулдаг учраас адаг сүүлд нь гомдолгүй гэдэг. Тэгээд л хэрэг хаагддаг. Хэрэвзээ эцэг эхэд нь хариуцлага тооцдог тогтолцоо байсан бол асуудалд арай өөрөөр хандах нь мэдээж. Манайд үр хүүхдээ алсан ч дур, аварсан ч дур гэсэн шиг байдал үнэхээр гамшиглажээ. Уучлаарай, тэгвэл одоо төр нь хүнээ мэддэг тогтолцоонд шилжмээр байна.
Төр нь Монгол Улсад төрж иргэн нь болсон хүнийхээ өмнөөс эцэг, эх, асран хамгаалагч нарыг нь үүрэгжүүлж, үүнийгээ биелүүлж чадахгүй байгаа бол хариуцлага тооцдог болмоор байна. АНУ-д очсон манайхан монгол маягаараа “хүмүүжүүлж”, асуудалд орцгоож байгаа дуулдаж л байдаг. Бүр гадных шиг хатуу биш юм аа гэхэд дорны орны өнгө аясаа хадгалсан бас хүүхдийн аюулгүй эсэн мэнд өсөн торних боломжийг хангах заалтыг Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хууль болон Гэр бүлийн тухай хуулинд тусгаж өгмөөр байна. Австралид гэхэд хүүхдийн эрхийг зөрчсөн тохиолдолд хатуу шийтгэл оногдуулахаас гадна хүүхдийг хайхрахгүй орхисон гэдэг зүйл заалтаар хүртэл хариуцлага хүлээлгэдэг юм билээ. Бүүр цаашлаад үр хүүхдээ дарамталж зодож хүчирхийлж байгааг мэдсээр байж мэдэгдээгүй гэдэг заалтаар хөрш нь хүртэл ял сонсох заалттай. Ер нь хөршийн холбоо, хөршийн үүрэг чухал. Хэдхэн хоногийн өмнө АНУ-д нэг залуу байшингийнхаа гадна хүүхдээ сэгсчээд байгааг харсан иргэн дуудлага өгчээ. Цагдаагийнхан ирээд шалгаад үзтэл хамт байсан ээжээс нь тарианы зүү хатгуур илэрч. Эцэг, эх байх эрхийг түдгэлзүүлээд шүүхээр асуудлыг нь шийдэх гэж байгаа юм билээ. Африкийн Кенид гэхэд хоёр гэрийн аав, ээжийг үр хүүхдээ хайхраагүй хэргээр шүүхэд дуудаад байгаа гэсэн мэдээлэл байна. Хүүхдээ цагт нь сургуулиас нь авахгүй байсан юм байх. Манайд эцэг, эх нь хүүхдээ сургаж байхад нь хошуу дүрнэ гэсэн ойлголт байхгүй. Цаана нь эргээд хүүхдийн эрх яригдаж л байдаг. Монголчууд малаа төрийн хамгаалалтад байна гээд Үндсэн хуулиндаа заагаад өгчихсөн улс. Харин Монголд хүн нь тэр дундаа хүүхэд малаас дор хамгаалалтад байна. Хүүхдээ хүчирхийлдэг, хүүхдийн эрхэнд халддаг, цаашлаад хайхрамж болгоомжгүйгээсээ үр хүүхдэдээ эрсдэл дагуулдаг байдлыг зогсоох хамгаалалт бидэнд алга. Хүүхэд эцэг, эхийнхээ өмч төдийгүй эх орныхоо үнэт баялаг, төгс өмч. Тэд бие даасан хувь хүмүүс. Тэд малчны хотны хуц ухнын дайтай үнэлэгдэх ёсгүй. Хүүхдийн эрх зөрчигдөж, тэдний эрүүл энх өсөн бойжиход тусалж чадаагүй, санаатай санамсаргүй эрсдлийн үүдийг нээж байгаа эцэг, эхчүүдэд хариуцлага хүлээлгэдэг хууль ёс бидэнд хэрэгтэй байна. Монголын төр мал сүргийг маамуугаас илүү энхрийлнэ. Соёлт ертөнц ингэж харна.
Сар шинийн өмнөхөн Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын Хунт багт гарсан эмгэнэлт хэрэг хүмүүсийн сэтгэлийг эмзэглүүлэн урсаар байгаа. Багийн төвдөө өвөлжиж байгаа Ц.Сансарбаярынх саахалтындаа бууз банш хийхээр явж, гэртээ 5, 7 настай охидоо үлдээжээ. Гэрээсээ гарч болохгүй шүү гээд гал өрдөж өгөөд явсны араар нь хоёр охин зуны цагт гүйгээд очиж байсан саахалт айлынх руугаа аав, ээжийнхээ араас явсан байдаг. Тэгээд л хөхөө өвлийн хүйтэнд хоёр жаалхан охин осгож, нэг нь дүүдээ дулаан хувцсаа тайлж өмсүүлээд өөрөө хорвоог орхиж, амьд хоцорсон дүү нь өнөөдөр эмнэлэгт байна. Энэ гунигт явдлын цаана эцэг, эх болсон томчуудын хариуцлагын асуудал эн тэргүүнд яригдах учиртай. Үр хүүхдээ алдчихаад байгаа ээж, аавын сэтгэлд нэрмээс болж хатуу үг хаяж байгаа мэт боловч томчуудын хэнэггүй зангаас болж олон арван хүүхэд хорвоогоос цагаас эрт хальж байгаа нь бусдад алдах эрхгүй сургамж болох хэрэгтэй. Өнгөрсөн есдүгээр сард Баянзүрх дүүргийн арванхоёрдугаар хороонд дөрвөн ханатай гэр шатаж, дотор нь байсан гурван настай охин амиа алдсан хэрэг гарсан. Гараад гүйе гэхнээ ээж, аав нь цоожлоод явсан байсан тул яах ч билээ. Бас Говь-Алтай аймгийн Есөнбулаг суманд нэг айлд гал гарахад таван настай эгч нь гурван настай дүүгээ дээрээс нь дарж хамгаалсаар шатаж үхсэн байсан. Мөн л үр хүүхдээ цоожлоод ажил албаа амжуулах гээд явсан хойно болсон хэрэг.
Хамгийн сүүлд гэхэд л хоёр сартай хүүхдээ машинд цоожлоод эцэг, эх нь явчихсан хойгуур ачилтын компанийнхан нэгдүгээр эгнээнд тавьсан машин гээд хүүхэдтэй хээтэй нь ачаад явчихсан хэрэг гарлаа. Хүүхдийн амь насанд эрсдэл учруулах шахсан гэж ачилтын компанийнхан буруутгагдаж байгаа боловч үр хүүхдээ орхиод явсан ээж, аавын хариуцлагын асуудал яригдах л учиртай. Энэ хэргээс улбаалаад сонин хэвлэлүүд сурвалжлахад хүүхдээ машинд орхиж яваад тэрийг нь ачилтын компанийнхан ачиж явдаг тохиолдлууд олон ажээ. Тэгээд журмын хашаанаас машинаа хүүхэдтэйгээ очиж авахдаа гомдоллодог нь мөнгө төлөхгүйн аз болдог жишээний тохиолдлууд гардаг байна. Юу гэсэн үг вэ. Хүүхдийнхээ аюулгүй байдлыг бодохгүй байгаа хүмүүст автомашинаа байрлуулах дээр хууль дүрэм зөрчих энүүхэнд байх л даа. Цонхыг нь битүүлсэн машинд хүүхдээ орхивол ганцаар хоцорсон хүүхэд уйлдаг учраас маш богино хугацаанд бүтэж үхэх аюултай байдаг гэлцдэг.
Хүн амын эрүүл мэндийн үзүүлэлт эмхэтгэлийн судалгаагаар нэг сард дунджаар 15 хүүхэд хараа хяналтын гадна үлдсэнээс амь насаа алддаг гэсэн дүн гарчээ. Бас гэнэтийн осол гэмтлийн шалтгаанаар эмнэлэгт хандаж байгаа хүмүүсийн 70 шахам хувь нь 0-4 насныхан байдаг юм билээ. Энэ юуг хэлж байна гэхээр нөгөө л хараа хяналт дутагдсанаас болж байгаа хэрэг. Хүнээр хүн хийж авна гэдэг амаргүй. Гэхдээ энэ хорвоогийн учир начрыг тунгааж амжаагүй байгаа үрстээ хэлж хянах үүргийг сайн дурын ажил мэт хүлээж авагч нийгэм-хүмүүст хариуцлагыг мөрдөн сахихаас аргагүй болжээ. Дэлхийн олон улс оронд хэрэгждэг эцэг, эх байх хариуцлагын ойлголт Монголд нэн учир дутагдалтай.
Хэн нэгний өмнө хариуцлага хүлээдэггүй учраас яавал ч яахав гэсэн маягаар хандах явдал манайд элбэг байдаг.
Дээрээс нь Монгол Улсад хэрэгжиж буй хууль дүрэмд хүүхдийнхээ эрхэнд халдаж, эцэг эх байх үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд хүлээлгэх хариуцлага гэж үгүй. Гэр бүлийн салалттай холбоотой хойд, урд нэр зүүсэн олон хүүхэд нулимстай амьдарч байна. Тэд гэр бүлийн хүчирхийллийн гол золиос болдог. 1996 онд Хүүхдийн эрхийг хамгаалах хууль батлагдаж, 2003 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан ч хүүхдийн эрхийг зөрчсөн тохиолдолд эцэг эхэд нь үүрүүлэх хариуцлагын ойлголт огт байхгүй. Тиймдээ ч хүүхдүүд хүчирхийлэлд өртөж, гэмт хэргийн золиос болж бас нэмээд хэнэггүй, хайхрамжгүйн галд бяцхан үрс хуйхлагдсаар байгааг үгүйсгэх боломжгүй.
Манайд гэр бүлийн хүчирхийллийг гэмт хэрэгт тооцдоггүй. Зөвхөн гэр бүлийн дотоод асуудал гэж үздэгээс олон арван эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд хохирч үлдсээр. Өнгөрсөн хавар аавдаа заазуурдуулсан гэх таван настай хүүхдийн хэрэг ч үүнийг гэрчилдэг. Гурван хүүхэдтэй хүүхэн доромжлуулаад дээрэлхүүлээд тэсэхээ байгаад цагдаа дууддаг. Аз болж архи үнэртүүлсэн бол цагдаа аваад явдаг, уугаагүй бол зохицоорой гээд орхиод явдаг. Нэг удаад баригдаад саатуулагдаж байгаад гарч ирсэн аав хэдхэн сартай охиноо ширмэн тогоо руу хага шидэж, нүдийг нь гэмтээсэн байсан. Тэгээд таван настай хүүгээ хэд хэдэн удаа заазуураар исгэж гэмтээхэд нь эмнэлгийн тусламж үзүүлэх үеэр энэ хэрэг олон нийтийн анхаарлын төвд очиж байгаа юм л даа. Гэлээ гээд 72 цаг суучихаад л өнөөх балмад аав гараад ирнэ. Хууль нь тийм. Үргэлжлээд зүхэлт, цөхрөлт дүүрэн амьдрал үргэлжлэх жишээтэй. Хүүхдийн эрхийг хамгаалах хуулинд “Хүүхэд эсэн мэнд амьдрах, хөгжих, хамгаалуулах, нийгмийн амьдралд оролцох эрхийг хангах явдал төр, гэр бүлийн үндсэн үүрэг байх” гэж заасан байдаг ч, үүнийг эс мөрдсөнийг яах юм гэсэн хариуцлагын тогтолцоо байхгүй. Ерөөсөө хүн болгож төрүүлсэн юм чинь өмч хөрөнгө нь юм шиг л тооцогддог феодалын үеийн ёс бидэнд байсаар байна.
Жилийн жилд хурдан морь унадаг хүүхэд багачууд амь насаа алдаж, насан туршдаа тахир дутуу болох нь цөөнгүй. Эцэг, эх нь хүүхдүүдээ 500 мянгаас нэг сая төгрөгөөр үнэлээд айл-”амьтны” морь унуулдаг учраас адаг сүүлд нь гомдолгүй гэдэг. Тэгээд л хэрэг хаагддаг. Хэрэвзээ эцэг эхэд нь хариуцлага тооцдог тогтолцоо байсан бол асуудалд арай өөрөөр хандах нь мэдээж. Манайд үр хүүхдээ алсан ч дур, аварсан ч дур гэсэн шиг байдал үнэхээр гамшиглажээ. Уучлаарай, тэгвэл одоо төр нь хүнээ мэддэг тогтолцоонд шилжмээр байна.
Төр нь Монгол Улсад төрж иргэн нь болсон хүнийхээ өмнөөс эцэг, эх, асран хамгаалагч нарыг нь үүрэгжүүлж, үүнийгээ биелүүлж чадахгүй байгаа бол хариуцлага тооцдог болмоор байна. АНУ-д очсон манайхан монгол маягаараа “хүмүүжүүлж”, асуудалд орцгоож байгаа дуулдаж л байдаг. Бүр гадных шиг хатуу биш юм аа гэхэд дорны орны өнгө аясаа хадгалсан бас хүүхдийн аюулгүй эсэн мэнд өсөн торних боломжийг хангах заалтыг Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хууль болон Гэр бүлийн тухай хуулинд тусгаж өгмөөр байна. Австралид гэхэд хүүхдийн эрхийг зөрчсөн тохиолдолд хатуу шийтгэл оногдуулахаас гадна хүүхдийг хайхрахгүй орхисон гэдэг зүйл заалтаар хүртэл хариуцлага хүлээлгэдэг юм билээ. Бүүр цаашлаад үр хүүхдээ дарамталж зодож хүчирхийлж байгааг мэдсээр байж мэдэгдээгүй гэдэг заалтаар хөрш нь хүртэл ял сонсох заалттай. Ер нь хөршийн холбоо, хөршийн үүрэг чухал. Хэдхэн хоногийн өмнө АНУ-д нэг залуу байшингийнхаа гадна хүүхдээ сэгсчээд байгааг харсан иргэн дуудлага өгчээ. Цагдаагийнхан ирээд шалгаад үзтэл хамт байсан ээжээс нь тарианы зүү хатгуур илэрч. Эцэг, эх байх эрхийг түдгэлзүүлээд шүүхээр асуудлыг нь шийдэх гэж байгаа юм билээ. Африкийн Кенид гэхэд хоёр гэрийн аав, ээжийг үр хүүхдээ хайхраагүй хэргээр шүүхэд дуудаад байгаа гэсэн мэдээлэл байна. Хүүхдээ цагт нь сургуулиас нь авахгүй байсан юм байх. Манайд эцэг, эх нь хүүхдээ сургаж байхад нь хошуу дүрнэ гэсэн ойлголт байхгүй. Цаана нь эргээд хүүхдийн эрх яригдаж л байдаг. Монголчууд малаа төрийн хамгаалалтад байна гээд Үндсэн хуулиндаа заагаад өгчихсөн улс. Харин Монголд хүн нь тэр дундаа хүүхэд малаас дор хамгаалалтад байна. Хүүхдээ хүчирхийлдэг, хүүхдийн эрхэнд халддаг, цаашлаад хайхрамж болгоомжгүйгээсээ үр хүүхдэдээ эрсдэл дагуулдаг байдлыг зогсоох хамгаалалт бидэнд алга. Хүүхэд эцэг, эхийнхээ өмч төдийгүй эх орныхоо үнэт баялаг, төгс өмч. Тэд бие даасан хувь хүмүүс. Тэд малчны хотны хуц ухнын дайтай үнэлэгдэх ёсгүй. Хүүхдийн эрх зөрчигдөж, тэдний эрүүл энх өсөн бойжиход тусалж чадаагүй, санаатай санамсаргүй эрсдлийн үүдийг нээж байгаа эцэг, эхчүүдэд хариуцлага хүлээлгэдэг хууль ёс бидэнд хэрэгтэй байна. Монголын төр мал сүргийг маамуугаас илүү энхрийлнэ. Соёлт ертөнц ингэж харна.
