Төр, төсвийн байгууллагад ажиллагсад 162 мянга, зарим мэдээллээр 220 мянгад хүрээд байгаа аж. Тэднийг дотор нь ангил­бал чухал шийдвэр гаргагч, гаргал­цагч мээстэн дээр 15 мянган “Төрд хэрэгтэй зайран” суудаг. Мөн  улс төрчид гэх 3000 шахам нөхөд дөр­вөн жилийн хугацаат алба хаахаар ирц­гээсэн. Засаг солигдох тоолонд захир­гааны бүтэц томор­соор 16 яамтай болоод авсан. Хуучин Боловсролын, Зам тээв­рийн, Эрчим хүчний, Хөдөлмөрийн гэгдэх дөрвөн яам найм болон задрахдаа  тэнд ажиллаж байсан нийт 264 түшмэлийг 755-д хүргэн хүчийг нь зузаалжээ. Энэ тоонуу­дыг сонссон болгон үзгээ шүүрц­гээн “Төр дан­хай­чихлаа” гэж гасалж гангиналдах нь ч аргагүй юм. Ядахад явуургүй заль зохиож 43 агентлагийг 28 болгон цомхот­госон нь дүр үзүүл­сэн болж таар­сан. Цаагуураа бол татан буугдсан  агентлагууд нь  УҮГ, ТӨК болцгоон ярликаа сольсон болохоос далд ороогүй, татвар төлөгчдөөр тэжээлгэдэг тогтолцоо хэвээрээ аж. 

Энэ мэтчилэн зөвхөн тоо талаас нь харж шүүмжлээд байвал их юм бий. Гэвч одоо цаг өөр болж улс орон маань төсвийн орон тоо нэмэгдэхэд үнэндээ бажга алдаад байхааргүй болчихсон юм билээ. Саяхныг болтол төсвийн байгуул­лагын хэрэгтэй хэрэггүй орон тоонууд нэмэгдэхэд олон нийтэд мэдрэгдээд байдаг байснаа боль­чихсонд учир байна. Таван хүн ажилтай болоход тэгтлээ горойж хотойсон юм алга. “Таван толгой”, “Оюутолгой”, “Эрдэнэт”, дээр нь татвар төлөгчдөөс орж ирсэн мөнгө сагаж, ажилгүй хүмүүст ч зүгээр тараах дээрээ тулаад байна. Бүр тэгээ биз дээ.

Тэгэхлээр төр, төсвөөс цалин­жиг­чид олшрох нь асуудал биш харин оновчтой ажлын байр сэтгэх нь л чухал байна. Арын хаалгадсан, жаатай, жаргалтай орон тоон дээр очигсод эхэндээ сайхан ч төгсгөл­дөө түгшүүртэй. Одоо тэгээд ардчи­л­ал шударга ёс гэж их ярьдаг болсон цагт мөнгө идсэн хэргээр шоронд орж ч мэднэ. Нүдээ олоо­гүй ажлын байр мээстнүүд оготнын занганд зүүсэн бялууны хэлтэрхий мэт харагдах агаад түүнд тэмүүлэг­сэд алдаагүй ажил­лана гэж байх­гүй. Төр төсөв гэхээр зөвхөн идэж уух юм өлгөөтэй байдаг, тэр нь байхгүй бол өөр хийх юм олддоггүй тийм орон тоонууд бий болчихжээ. Энэ осолтой тог­лоомын золиос болж, ард түмэнд хүнд сурталтан, авлигачнаараа дуудуулан ажилд орсон биш хожим гай болж мэдэхээр байна. 

Манайд гарсан орсноо бүртгүү­лэх төдийхөн хал балгүй ажил байвч ихэнх нь голоод хийдэггүй.  Египет, Хятад улсад явж байхад төр нь иргэдээ ажлын байраар хангаж байгаа нь гээд гунигтай “орон тоо”-нууд гаргасан харагддаг. Жишээ нь улсын бай­гууллага дахь оффисын цахилгаан шатны кноп дарагч гээд лифтэн дотор нэг нөхөр сандал тавиад суучихсан. Тэр орон тоон дээр бас болоогүй ээ хоёр гурван ээлжтэй юм шиг байгаа юм. Зайлуул тэгээд сардаа хэдийг ч авдаг юм, насаараа тийм ажил хийгээд яах ч юм билээ.

Хүн болгон шахуу боловсрол­той байхыг чармайж байгаа өнөө үед ажлын байрны нэр хүнд авбал зохих цалингаас дутахгүй чухал болоод байгаа юм. Хэдүүлээ их аятайхан гоё ажил бодож олоод түүндээ хангалттай орон тоо гар­гаад өгвөл яасан юм бэ. Мэдээж айл гэр болж тоглох гэж байгаа хүүхэд биш гоё гээд үр ашиггүй юм хийхгүй нь тодорхой.

Хувийн хэвшлийнхний санаа, эрх мэдэл нь хүрдэггүйгээс орхигд­сон олон ажил бий. Оруулсан хөрөнгө оруулалт нь мөд ивлэхгүй, мөн их тойруу замаар ашиг нь орж ирэхээр бол баргийн компаниуд хөдөлж өгөхгүй.

Жишээ нь дэлхийн ноолуурын зах зээлийн том тоглогч байвал гоё ч ажил, хувь хувьсгал аль алинд нь хэрэгтэй. Энэ аятайхан ажил хувийн хэдхэн компани, ТББ-ын хүрээнд эргэлддэг бололтой юм билээ. Хэрэв төрийг оролцуулж хэдэн хүн ажилтай болго гээдэхвэл гарын үсэг зурдаг түшмэл очоод зүгээр явж байсан бизнесийг нь сүйтгээд унана. Тэгвэл ноолууран цамц үйлдвэрлэгчид бусад ажилд сатаарахгүйгээр санаа амар ажлаа хийх нөхцөлийг хангах, улмаар зах зээлд ялалт байгуулах зорилгоор байгуулагдсан хот, хөдөө, гадаад, хууль эрх зүй, хяналт, хамгаалалт хариуцсан төрийн ажилтнуудын цогц баг, институциудыг нүсэр орон тоо байж болох юм. Ажлаа сайн хийж, жанжинаа олж чадах юм бол багаараа олон улсын тавцан дээр ялалт байгуулах боломжтой. Тэр үр дүнгээрээ цалин цаваг, ашиг олохоос гадна их цэвэрхэн ажил.

Амжиргааныхаа 80 хувийг гад­наас татдаг манай орны хувьд гааль дээр хийвэл зохих шалгалт хяналтын ажил барагдашгүй. Замын-Үүд ба гүний гааль орчимд асар их мөнгө хөрөнгө эргэлдэж байдаг. Энд наймаачидтай харьц­даг байцаагч гэсэн шүлс гоожуул­сан орон тоо бий. Тэдний орон тоог хэд л бол хэдийг нэмээд орж ирж байгаа Эрээний барааг ширхэг бүрчлэн тоолж чанар энэ тэрийг нь үзээд хамгийн гол нь маш хурдан үйлчилж өгдөг болох.

Барилгын салбарт гэхэд төрөөс цомхон чадварлаг гэгч баг очоод тэднийг осол аваргүй, чанартай байшин бариулж чадахгүй. Харин ч улам олон мэргэжилтнүүд ажилд нь садаа болохгүйгээр зритель маягаар байнга үзэж мэдээлж баймаар байгаа юм. Нэг томоохон байгууламж босгоход түүнийг дагаад хэдэн мянган салбар мэр­гэж­­лийнхэн бүтээгдэхүүн, ажил­чин багаж зэвсгээ бариад очиц­гоож байна. Тэр тоолонгоор хүнд сур­тал­тан гаргаж төсвийг түймэрд гээгүй л дээ. Хожим сайхан орд харш сүндэрлэхэд төр хувьгүй л “Бид энийг хамтдаа хийлцсэн” гэхэд хичнээн сайхан. 

Төрийн соёрхол хүртсэн айхтар мундаг инженер залуу байна. Тэр үнэхээр мундаг хүн юм бол бид оюун ухааныг нь гүйцэд саахын тулд төрөөс туслах инженерүүд, менежер, хуулийн зөвлөх, жолооч, үйлчлэгч бүхий баг гаргах нь шинэ санаа биш. Улс орон болгон хэрэг­тэй толгойнууддаа тусгай тэжээл өгөх тал дээр гар татдаггүй. Дараа нь улс ардын аж ахуйд тэрнээс их ашиг тусыг өгөх юм чинь. Цаашил­бал зураач, хөгжмийн зохиолч, дуучин, нийтлэлч, шинийг санаач­лагч зэрэг оюун ухааны салбарын онцгой авьяастнуудын ихэнх нь “гадаа эр гэрт эм” гэгчээр хувийн­хаа амьдралыг зохицуулахад хамаг цагаа бардаг. Сайндаа л ар гэрийнхэн нь санаа тавьж дэм боллоо гэж ярилцлага өгч байх юм. Гэрийхэн нь биш төрийнх нь тус­лаад өгсөн бол өшөө яах ч байсан юм билээ. Под хийсэн цалинтай, эмч, зөвлөх, бичиг баримт хөөцөл­дөгч, захиалга борлуу­лалтын мене­же­рүүд албан ёсоор томилог­дон хариуд нь мань эр ганц чаддаг тэр ажлаа л хийж суудаг. Түүний бүтээл туурвил тойрог замаар улс нийгэмд дорвитой хувь нэмэр бол­чих­сон дагаж яваа ажлын хэсгийн­хэн ч хоосон байгаагүй байх жишээтэй.

Засаг захиргааг данхар тол­гойлж харагдуулдаг тогтолцоо бол аймаг дүүргийн орон тоо юм. Хөдөө­гөөр жишээ авахад иргэдэд  сумын удирдлага ойрхон нь ойл­гомж­той. Мэдээлэл технологи, зам, хурдан унаа хөсөг, интернэт хөгж­сө­ний үр дүнд олон шат дамжлага ажлын садаа болж аймаг гэлгүй­гээр шууд төрийн төв бай­гуул­ла­га­тай­гаа харьцдаг болчих­лоо. Айм­гийн удирдлага шинээр сонгог­доо­гүй удлаа гэхэд хохирсон явдал үнэндээ хаа ч байдаггүй. Үндсэн хуулинд хүрэлгүйгээр аймгийн үүрэг ролийг өөрчилж тэнд байгаа орон тоог хоёр тийш нь хуваагаад бас жаахан нэмчихэд их олон ажил хурдан шуурхай болно доо. Сэлэн­гэ аймгийн эмнэлэгийн түргэний машин Дархан хотоос урагш сум руу дуудлаганд явдаг уу?. Явдаг бол цаг наана нь Дарханы эмнэлэг байсаар байхад цаг алдана. Явдаг­гүй бол аймгийн тогтолцоогоор яах юм. Аймаг нь бэлгэдлийн шинж чанартай оршиж зөвхөн цагдаа, спорт урлагийн уралдан тэмцээн хариуцсан орлогчтой, иргэдийн төлөөлөгчид нь тэртэй тэргүй суман­даа аж төрдөг тэгээд л болоо. Бусад орон тоонууд яам эсвэл орон нутагт. Улс даяар тэмээ өсгөх чиг­лэ­лийн асуудал босч ирэхэд хариуц­сан яам ба говийн сумууд руу ажил чиглэгдэнэ. Үүнд зарим аймаг бүхлээрээ зарим нь хагас нь хамрагдана. Хөдөө аж ахуйн яаман дээр ерөнхий юм яриад явахгүй, сум руу малчин нэг бүртэй утас шөрмөсөөр харилцах хэмжээний чимхлүүр ажлууд ундарч тэр хэрээрээ үр дүн бодитой харагддаг болно. Төр түмэн нүдтэй ч болсон юм шиг.    

Ер нь төв байгууллагуудад нарийн мэргэжлийн кадр ажилт­нууд сох дутуу оронд нь тохиолд­лоор ороод ирчихсэн улс төрч, эрх зүйч, бүр шал өөр ажил хийж бай­сан нөхдүүд сууж байх юм билээ. Хэдэн он өнгөрсний дараа ажил­даа эрхбиш зүгширдэг л байх. Да­раа нь улс ардын аж ахуйд үр дүн нь харагдах, ямар нэгэн нэмэх үзүү­лэлт гарчихаар байвал орон тоо­ноос айлгүйгээр хүнээр хан­галт­тай дүүргээд өгмөөр санагдах юм. Дарга л болох гэцгээгээд. Даргаас дутахгүй шинжлэх ухааны ур шаард­сан бас ашигтай ажлуудад дургүй хэн байхав. Гэтэл тийм орон тоо маш дутуу.

Тэгэхгүй болохоор ажилгүй хүн олширчих гээд байна. Тэдэнд зүв зүгээр тэтгэмж өгмөөргүй байна. Гэтэл төрд мөнгө сул байгаад байх шиг. Хувийнханд хамгийг найдаж болохгүй. Төрөөр хийлгэх ажил зөндөө бий. Тэднээр зөв менеж­мэнт хийлгэж өнөөдөр өм цөм ашиг олохыг шаардаад нэмэргүй. Угаа­саа чадах ч үгүй. Чадвал нэг хувийн ашигтай, эс чадахгүй бол зардлаа олчих хэмжээний байхад л Монгол улсад мөн ч их нэмэр тус болохсон.

Татвар төлөгчдийн ба ард ний­тийн газар нутгийн баялгийг захи­рах эрх мэдэл хэт цөөхөн бүрэл­дэ­хүү­ний мэдэлд байх нь үргэлж хар төрүүлдэг. Тэнд мөнгө иддэг сүлжээ бий болчих гээд байна.