Манай ард түмэн хэзээнээс нааш хоол хүнсний зүйлээ өрх гэрийн үйлдвэрлэлийн хүрээнд янз бүрийн аргаар боловсруулж нөөцлөн удаан хугацаагаар чанарыг нь алдагдуулахгүй хадгалж хэрэглэж ирсэн нь нүүдлийн амьдрал, цэрэг, аян дайн, амьдрал ахуйн онцлог шаардлагаас бий болсон бөгөөд эдүгээ хүртэл ач холбогдлоо алдаагүйн дээр ардын энэ арга нь хүнс үйлдвэрлэлийн орчин үеийн технологийн уг сурвалж, үндэс болохыг судлаачид санал нэгтэй тэмдэглэж байна.

Мах хөлдөхөөр болмогц бог, бод мал сүргээсээ заазалж идэш болгон өвөл хаврын улиралд хэрэглэх хэрэглэх мах хүнсээ бэлтгэдэг нь манай аль ч нутагт түгээмэл бөгөөд малын махыг боловсруулж хамгийн удаан хадгалах арга нь борцлох юм.  

Борцыг гол төлөв үхэр, тэмээ, ямааны махаар хийнэ.  Харин хонины махны чанар удах тусмаа мууддаг, адууны мах хадгалалт даадаггүй тул борц хийдэггүй. Үхэр, тэмээний махан борц илүү сайн, дараа нь ямааных орно.

Борцыг агаарын хоногийн температур хасах 10 хэмээс буурахгүй болсон нөхцөлд буюу ихэвчлэн 12-р сарын эхний 10 хоногт хийдэг. Борц хийхдээ махыг 2-4 см зузаан, 15-30 см  урттайгаар салаалан зүсэж хэцэнд өлгөхдөө хооронд нь хоёр см зайтай тохно. Хасах хэмийг ашиглан махыг байгалийн нөхцөлд хөлдөөж урь авахуулан хатааж борцлох арга өөр бусад оронд төдийлөн нэвтрээгүй бөгөөд монгол аргаар бэлтгэсэн борцыг 1-3 жил хадгалж хэрэглэхэд чанараа алдахгүй, ястай махнаас 4 дахин хөнгөн, бага зай эзлэх тул тээвэрлэх, хадгалахад эдийн засгийн талаар ашигтай, мал сүргийн өсөлтөнд тустай, эдийн засгийн төдийгүй эрүүл ахуйн ихээхэн ач холбогдолтой юм.

214 гр борц 1 кг ястай махтай тэнцэнэ.  Борц нь  химийн найрлага, илчлэг чанарын хувьд шинэ махнаас дутахааргүй болохыг манай эрдэмтдийн судалгаа харуулж байна. Тухайлбал, борцолсон махны хуурай үлдэгдлийн 80 орчим хувь нь уураг байдаг учир амьдралд хэрэгцээтэй олон тооны амин хүчлээр элбэг болохыг эрдэмтдийн хийсэн судалгаа нотолжээ. Эндээс үзэхэд мах борцолно гэдэг нь махны найрлага дахь шим тэжээл, эрдэс бодисын хэмжээг алдуулалгүйгээр усыг ууршуулан хатааж онцгой бүтээгдэхүүн хийх сонгомол арга юм.

Борцоор хоол хийхдээ борцыг хєшиглєж халуун усанд хийвэл шєл гарч амт орохгvй учир борц ихээр хийх шаардлагатай болно. Иймд борцыг нэмж хоолны амт чанарыг сайжруулахын тулд сайтар нvдэж талхлаад бага зэрэг хvйтэн усанд хийж 2 цагаас доошгvй хугацаанд дэвтээнэ.  Үхрийн махны борцыг усанд 40 мин дэвтээхэд 2,4-2,5 дахин єсдєг бєгєєд 20 орчим  мин чанахад болно

Махыг боловсруулж нөөцлөн хэрэглэх бусад олон арга бий. Доктор Ш.Цэрэнпунцаг үхрийн махнаас хамгийн сайн чанартай өөх, мах тэнцүү махыг арьс шир, эсвэл хэрхнэг, цагаан гүзээнд боох, хонины махыг бас дангаар гүзээлэх, мөн үхрийн махтай хольж ширлэн боож хадгалж үүцэлдэг арга, ийм маягаар боож хөлдөөсөн махаа ухсан нүх, эсгий ширмэл уутанд хийж хадгалах арга хөдөөд түгээмэл байдаг талаар сонирхолтой баримт бичиж нийтлүүлсэн байдаг.

Борцоор шөлтэй хоол хийхээс гадна бууз, хуушуур ч хийж болно. Монголын анхны туйл судлаач эрдэмтэн Ж. Цэрэндэлэг өмнөд туйлд монгол борцоор шөл, хуушуур хийж гадаадынхныг дайлж гайхашруулсан тухайгаа “Өмнөд туйлд хийсэн хоол”, Монгол улсын сансрын нисэгч М. Ганзориг манай борцыг сансар судлаачид амталж,  Ж. Гүррагчаа сансарт очих үедээ  зоогийн ширээнд бэлтгэж тавьсан идээний нэг нь борцны шөл байсан тухай “Сансарт уусан шөл” өгүүлэлдээ дурсан бичсэн буй.

Ховд аймгийн нэгэн иргэн гүзээ, сархинагаар борц хийж   цаасан уутанд савлан  худалдаанд гаргасан тухай бичсэнийг уншсанаа санаж байна. Ер нь үхрийн гүзээгээр дагнан борц хийх нь тун ховор байдаг аж. Эрт үеэс  гүзээнд агуулагддаг бэлчээрийн  эмийн ургамлын холимогийг монголчууд сэвс гэж нэрлэж ардын эмчилгээнд хэрэглэдэг  байжээ. Учир нь гүзээ, цоохор сархинаг, салбант сархинаг идвэл дархлаа сайжран, цус төлжиж, тамир тэнхээтэй болгодог аж.  Гүзээний ид шидтэй холбоотой   онигоо ч гэмээр  нэгэн сонирхолтой хууч яриаг уншигчиддаа сонирхуулъя.

“Нэгэн эр цэргийн албанд явахдаа эхнэртээ “Миний ээжид үстэй гүзээ чанаж идүүлэн  гадуур хүнд ажлаа хийлгээрэй. Харин өөрийн ээждээ тарган мах идүүлж, дулаан гэртээ суулгаад хүүхдээ харуулаарай гэж захижээ. Хадам ээждээ таагүй ханддаг бэр нөхрийнхөө захиасыг уриалгахан хүлээн авч биелүүлжээ.  Олон жилийн дараа цэргээс хүү нь ирэхэд ээж нь тэнхлүүн сайхан гялалзаж, хадам ээж нь өвчтэй хэвтэрт байж гэнэ”. Энд наргиа болгоход  монгол хүн хадам ээждээ Чернобылийн хордсон  алим биш, тарган мах идүүлж байгаа биз дээ?

Төгсгөлд нь тэмдэглэхэд  борц бол монгол үндэстний эрт үеэс  хийж, хэрэглэж ирсэн гайхамшигт хүнс. Яг ийм технологиор хийдэг  бүтээгдэхүүн дэлхийн өөр оронд байхгүй гэж хэлж болно. Ийм болохоор яах аргагүй Монголын брэнд хүнс. Америкчууд кока-кола, итали, францчууд бяслаг, дарс, оросууд загасны түрсээ дэлхийн хүн амын нийтлэг хүнс болгож чадсан шиг нүүдэлчдийн аугаа ухаан, амьдралын баялаг  туршлагаар анх бий болж өнөөг хүртэл хадгалагдаж ирсэн гайхамшигт монгол борц удахгүй дэлхийн хүнс болж чадна гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй.

Уншигчдын анхааралд:
Ж.Октябрийн бичсэн “Хүнсээ таньж, зөв боловсруулж зохистой хэрэглэцгээе” ном хэвлэгдэн гарч байна. Энэхүү номонд хүн төрөлхтний түгээмэл хэрэглэдэг 500 орчим нэрийн хүнсний зүйлийн  өл шим, ашиг тус, хоолны зориулалт, боловсруулах арга,  болгох хугацаа, хүнсний харилцан зохицол зэргийн талаар тайлбарлаж өнгөт зурагтайгаар  харуулсан  байна.