Группын Ерөнхийлөгч
Төрөл бүрийн үйл ажиллагаа явуулдаг хэд хэдэн охин компанитай хувийн хэвшлийг “групп” гэх юм билээ.
Төрөл бүрийн үйл ажиллагаа явуулдаг хэд хэдэн охин компанитай хувийн хэвшлийг “групп” гэх юм билээ. Хэвлэл мэдээллийн салбарт гэхэд л “Мээдээ гүрүүп” болж байна гээд FM, телевиз, сонин бас вэбсайт цуглуулан олон амтай шувууны буурхуу үйл ажиллагаа явуулах жишээтэй.
Манай уламжлалт мал аж ахуй үүнтэй их төстэй. “Мянгат” малчин группын Ерөнхийлөгч л гэсэн үг. Түүний мэдэлд хонин сүрэг гэсэн аж ахуй байхад зэрэгцээд 100-гаас доошгүй тэмээ бий. Адуу, үхэр тусдаа. Нарийн яривал мал болгон өөр өөр онцлог, ашиг шим, маллагаа бэлчээр шаарддаг. Задаргаа цаашлахаар ноолуурчин, махны ченж, хурдан морины уяач, саалийн фермийнхэн гээд янз бүрийн ажил мэргэжлийнхэнтэй нэлээд мэргэжлийн өндөр түвшинд харьцах, тэр талын мэдлэгээ байг гэхэд мэдээлэл сайтай байх шаардлага гарна. Ядаж “Итгэлт баян” гэгчээр гүйлгээ ухаантай, гадаад ертөнцөд нэвтэрч зах зээлээ тэлэх, хэтдээ “Цэмбэний үйлдвэр байгуулах” эдийн засгийн төлөвлөгөөтэй группыг толгойлж яваа гэсэн үг. Энэ бүгдийг том хөөрөг өвөртөлсөн бүдүүн эр нэгтгэн зангидаж ханхалзан давхиж явна. Уг нь хийж ядаад байх ажил ч биш л дээ. Дашрамд дурдахад ихэнх мянгат малчин дороо хажуудаа тийм ч олон туслах малчин хамжаа байдаггүй юм билээ. Хүний нөөцийн хувьд хэдэн малынхаа араас нойр хоолгүй гүйж яваа хормойгоо чирсэн авгай, сургууль завсардуулсан ганц нэгхэн банди нар нь ар дааж үлддэг.
Хүмүүс малчдыг баяжцарсан гээд л байх юм. Гаднаа унаагүй, гэртээ зурагтгүй айл хөдөөд байхгүй гээд л бодчих гэцгээнэ. Зарим нь хотод ноолуурын мөнгөөрөө байр авчихсан, хүүхдүүдээ дээд сургуульд явуулчихсан үнэн лагаа. Нүүдлийн мал аж ахуйн хөгжил энэ хүрээд зогсч байна. Эндээс цааш явах зам гараагүй. Гэтэл энэ хэмжээний амьдрал одоо гайхамшигтай явдал биш болчихсон. Монголчуудын хувьд заавал мал гэхгүйгээр маш олон салбар дээр амжилттай ажиллаж унаа хөсөг орон байр зэргийг олоод авах боломж нээгдсээр байна. Хөдөө гадаа аж төрж байгаа хүмүүс ингэж ярьдаг. Тэр нь “Би ч яахав дээ сургууль ном төгссөн биш, хотод очоод хийж чадах ажил байхгүй. Харин хэдэн малтайгаа байхад хоосон хонохгүй. Энийгээ бол хэнээр ч заалгахгүй” гэцгээдэг. Бид тусгаар улс, нэг үндэстэн, бараг бүгдээрээ малчин удамтай зэрэг олон таатай нөхцөл өнөөдөр малчдыг “Аборигенчүүд” болохоос авраад байгаа юм. Манай малчидтай төстэй амьдралын хэв маяг бүхий нутгийн индианууд Америк, Австралийн хөдөө нутагт хаягдаж хоцорсон байдаг. Тэд мөн л иймэрхүү юм ярьдаг бөгөөд бас архи их ууцгаана. Индианчуудын ойр зуурын хэрэгцээ архи тамхийг нь үнэгүй хангаж өгөөд гадны аялал жуулчлалынхны нүд хужирлах хэрэгсэл болгож орхисон нь олонтаа. Харин бид малчдаа тийм болгомооргүй байна. Гэвч хүсээд байвал одоо яая гэхэв.
Он цаг улиран өнгөрөх тутам нүүдлийн мал аж ахуй нь амьдрал биш, сонин хачин үзүүлбэрийн ангилалд хамрагдах боллоо. Гадаадынхан гэлтгүй хотынхон хөдөө гарч “ориг” малчныд очиж үзье гэдэг дээ. “Хэд хоног хөдөө гарсан чинь ёстой сайхан байлаа” гэсээр ирцгээнэ. Энэ үг нь буцаад хөдөө явахаар эгнэгт шийдсэн шийдвэр биш зүгээр л гоё кино үзсэнтэй адил сэтгэгдэл юм шүү. Тийм ч учраас хотынхон хөдөөгийнхөнтэй эрээ цээргүй харьцаж “Танайх яг хэдэн малтай, авдран дотор чинь үнэтэй хөөрөг гаанс бий юу, алив үзье” гэхчлэн уйдаагаа гаргадаг.
Малыг нь тоолохоор багтаж ядаад, хүнийг нь харахаар улам эзгүйрээд буй хөдөө нутаг нэг л биш ээ. Ганц данх цай сүлэхийн төлөө хорин үнээ бэлчээх, зочин ирэх тоолонд хонь гаргах ийм үрэлгэн амьдрал нь тэнэг явдал юм. Мал аж ахуйгаас орчин цагийн эцсийн бүтээгдэхүүн гаргадаггүй юм аа гэхэд уламжлалт аж ахуйч байдал алдагдаж, тэнд амьдрагсад улам залхуу болсоор байна. Тэгсэн мөртлөө хором ч зүгээр суулгахгүй нэргүй ажиллагаанд насан туршдаа чөдөрлөөстэй.
Нэлээд сүүлийн үеийн багцаа тоогоор 160000 малчин өрхтэй юм байх. Малын хувьд бол тоогоо алдсан. Өнөө жилийн хурга ишиг ороод бараг хагас зуун саяас ч давж магадгүй. 160000 малчин айлын 110000 нь 200 хүрэхгүй цөөвтөр малтай эмзэг бүлэг гэнэ. Тэгэхээр тэдэнд 22 сая мал оногдох ба цаана нь байгаа 20-30 сая мал 40000 “мянгат” малчинд явдаг байх нь. Өөр өмчлөлийн гадаадын, нэгдлийн, улсын мал гэж байх биш. Орон нутаг дахь 21 аймаг, 340 суманд таран амьдарч байгаа нийт иргэдийн ихэнх нь мал аж ахуйгаас хамааралтай амьдарч байгаа мэт харагддаг. Харин гурван саяд дөхөж байгаа нийт хүн амтай жишихэд малаар дагнасан нь цөөнх болж байна. Тэр олон малчин өрх гэдгийн цаана авгай, нөхөр хоёр байвал их юм. Бусад нь малынхаа хажууд биш энд Улаанбаатарт сургууль, эмнэлэг, хар зах, уул уурхай дээр яваа. Бүр тодруулбал мянгаас дээш мал бүхий 20-40 мянган өрх айл л жинхэнээсээ мал дээр яваа. 100 хүрэхгүй хоньтой Дашийнх сумын төв дээр хүүхдээ сургуульд явуулах гээд нүүж ирсэн, мал нь Гэндэнгийнд байдаг. Дашийнх ямар юмных нь малчин өрх байхав. Хэрэв Даш буриад зон байсан бол “Намайг хаартчин гээд тавьчих” гэнэ. (карт. Хөзөр. буриадуудаас юу хийдэг вэ гэхэд хариулсан тухай онигоо. сурв) Тэгэхээр Монгол дахь мал малчин хоёрын тоо итгэхийн аргагүй худлаа юм. Малчид хаана хэдүүлээ яваа нь мэдэгдэхгүйгээс гадна засаг захиргааны нэгж хүртэл будлиантай. Сонгууль хийх гээд бүртгээд үзэхээр мянга гаран хүн амтай сум, түүний хүн ам нь дансан дээр ийш тийшээ шилжээгүй байгаад байдаг. Тэгсэн атлаа Доржийнх хаана байна вэ гэхээр аль хэдийнэ хот, эсвэл хангай яваад удаж байна гэх.
Хөдөөний энэ дампуу тогтолцоо, хяналтаас гарсан дураараа явдал үл үзэгдэх маш их гарлага тарьж байна. Хуурамч тоонд молигодуулан засаг захиргааны бүхэл бүтэн нэгж сум аймгийг хиймлээр бий болгон бөөн ажил ундруулна. Одоо ажиллах хүчин хэмнэх, зардал гарах хоёр дээр хотойхоо больчихсон тулдаа л энэ олон аймаг сум түүний төрийн албан хаагчид торж байгаа. Гэхдээ ямар ч утгагүй, гэгээлэг ирээдүй байхгүй ажил хийх нь гунигтай. Өөр нэг гарлага бол мал аж ахуйн төлөөсөнд байгаль экологи сүйрч буй явдал юм. Орчлонд үнэгүй юм гэж үгүй гэдэг юутай үнэн. Одоо сүүлдээ манай оронд хүн биш мал амьдраад эхэллээ. Бэлчээрийн даац хэтэрлээ, шинээр худаг гаргамаар байна, отрын нутаг, өвөлжөө хаваржааг чөлөөл гэсэн шаардлагыг “Группын Ерөнхийлөгч” тавьж байна. Манайхаас их малтай өвөр монголчуудын дэргэд бид дэлхийн чинээ газар нутагтай. Аль үзэсгэлэнтэй сайхан нутаг, гол мөрөн, нуга дэнж бүгд таван хошуу малын мэдэлд орсон бөгөөд тэндхийн уугуул амьтад тарвага буга хүртэл устаад дууссан. Араас нь эмийн болон бусад бэлчээрийн олон төрөл зүйлийн ургамал мөхөж оронд нь лууль шарилж ургалаа. Уг нь малтайгаа хамт бид бас энэ сайхан нуга зүлгэн дээр чинь амьдармаар байна. Мод бут таримаар л байна. Тэгэхэд бүр хотод хүртэл адуугаа тууж орж ирээд гүү бариад суучихаж байна. Энэ тухай хууль журам байхгүй.
Байгаль орчин газар оронд хариу ямар ч төлбөр төлөлгүйгээр дээрмийн шинжтэй бизнес явагддаг. Тийм болохоороо малаас гарах бүтээгдэхүүнүүд үнэгүй, үрэлгэн гаралган. Адгийн наад зах нь гэхэд үхрийн тойг Солонгост олдохгүй үнэт бүтээгдэхүүн бол манайд мөлжилгүй гаргаад чулуудчихдаг. Хонины тарз нэхийг хэдхэн центний үнээр өгчихдөг. Зуун долларын үнэтэй гутал хийх тийм ч элбэг биш түүхий эд. За энэ том үйлдвэр гадаад зах зээлээ түр орхиё. Хонь ямаа биш үнээгээ хааяа нэг сааж сүүг нь авч яагаад болдоггүй юм. Хэрэв арван хонины оронд нэг чоно байсан бол буудаж алаад Эрээн гаргачихвал зөндөө их зоос болчих тийм л цаг үед амьдарч байна. Монгол орны эмзэгхэн байгаль орчинг унаган төрхөнд нь оруулж өвс ногоог нь даруй сэргээхгүй бол нөгөө мал маань ч өөрөө аяндаа үлийн цагаан оготнын араас мөхөж мэдэх юм.
Мал аж ахуйн бодлогын хамгийн увайгүй нь бусад монголчууд элэг нэгтнүүдийнхээ ганц хэрэглээ болсон зөвхөн махан дээр нь Оросоос авдаг шатахуунаас ч илүү чангалж боодог. Одоо Улаанбаатарын лангуунууд Монголд мах огт үйлдвэрлэдэггүй юм шиг загнаж хүмүүсийн дургүйг хүргэж байна. Цаана нь мал аж ахуйгаас жаахан сэгсрээд л өгөхөд амьсгаанаас бусад нь үнэ хүрэхээр бүтээгдэхүүнүүд хог болсоор л.
Нэгж мал нэгж хугацаанд байгаль дээрээс идэж уусан тэжээлийг экологийн үнэлгээгээр тооцдог болговол асуудал амархан шийдэгдэнэ. Тэгвэл хэн ч гэсэн машинаа өдөржин шөнөжин асаалттай нь дэмий байлгаад байхгүй биз дээ. Тэгээд бүр мянга мянган машиныг шүү. Малчин өрх нь хүний нөөц, боловсрол, үйлдвэрийн багаж хэрэгсэл дээрээ тулгуурлан малаас гарах түүхий эд болгоноо мөнгө болгох боломжтой болчихвол олон малны хэрэгцээ өөр утгад шилжинэ. Малын тоо цөөрвөл байгаль дээрх ургамлыг илүү шилж сонгон идэж махны чанар сайжирна. Өнөөдөр малчдыг дагаж ченж, чоно хоёр л шогшиж явна. Энийг өөрчилж үйлдвэрүүд байгуулагдах ёстой болов уу.
Манай уламжлалт мал аж ахуй үүнтэй их төстэй. “Мянгат” малчин группын Ерөнхийлөгч л гэсэн үг. Түүний мэдэлд хонин сүрэг гэсэн аж ахуй байхад зэрэгцээд 100-гаас доошгүй тэмээ бий. Адуу, үхэр тусдаа. Нарийн яривал мал болгон өөр өөр онцлог, ашиг шим, маллагаа бэлчээр шаарддаг. Задаргаа цаашлахаар ноолуурчин, махны ченж, хурдан морины уяач, саалийн фермийнхэн гээд янз бүрийн ажил мэргэжлийнхэнтэй нэлээд мэргэжлийн өндөр түвшинд харьцах, тэр талын мэдлэгээ байг гэхэд мэдээлэл сайтай байх шаардлага гарна. Ядаж “Итгэлт баян” гэгчээр гүйлгээ ухаантай, гадаад ертөнцөд нэвтэрч зах зээлээ тэлэх, хэтдээ “Цэмбэний үйлдвэр байгуулах” эдийн засгийн төлөвлөгөөтэй группыг толгойлж яваа гэсэн үг. Энэ бүгдийг том хөөрөг өвөртөлсөн бүдүүн эр нэгтгэн зангидаж ханхалзан давхиж явна. Уг нь хийж ядаад байх ажил ч биш л дээ. Дашрамд дурдахад ихэнх мянгат малчин дороо хажуудаа тийм ч олон туслах малчин хамжаа байдаггүй юм билээ. Хүний нөөцийн хувьд хэдэн малынхаа араас нойр хоолгүй гүйж яваа хормойгоо чирсэн авгай, сургууль завсардуулсан ганц нэгхэн банди нар нь ар дааж үлддэг.
Хүмүүс малчдыг баяжцарсан гээд л байх юм. Гаднаа унаагүй, гэртээ зурагтгүй айл хөдөөд байхгүй гээд л бодчих гэцгээнэ. Зарим нь хотод ноолуурын мөнгөөрөө байр авчихсан, хүүхдүүдээ дээд сургуульд явуулчихсан үнэн лагаа. Нүүдлийн мал аж ахуйн хөгжил энэ хүрээд зогсч байна. Эндээс цааш явах зам гараагүй. Гэтэл энэ хэмжээний амьдрал одоо гайхамшигтай явдал биш болчихсон. Монголчуудын хувьд заавал мал гэхгүйгээр маш олон салбар дээр амжилттай ажиллаж унаа хөсөг орон байр зэргийг олоод авах боломж нээгдсээр байна. Хөдөө гадаа аж төрж байгаа хүмүүс ингэж ярьдаг. Тэр нь “Би ч яахав дээ сургууль ном төгссөн биш, хотод очоод хийж чадах ажил байхгүй. Харин хэдэн малтайгаа байхад хоосон хонохгүй. Энийгээ бол хэнээр ч заалгахгүй” гэцгээдэг. Бид тусгаар улс, нэг үндэстэн, бараг бүгдээрээ малчин удамтай зэрэг олон таатай нөхцөл өнөөдөр малчдыг “Аборигенчүүд” болохоос авраад байгаа юм. Манай малчидтай төстэй амьдралын хэв маяг бүхий нутгийн индианууд Америк, Австралийн хөдөө нутагт хаягдаж хоцорсон байдаг. Тэд мөн л иймэрхүү юм ярьдаг бөгөөд бас архи их ууцгаана. Индианчуудын ойр зуурын хэрэгцээ архи тамхийг нь үнэгүй хангаж өгөөд гадны аялал жуулчлалынхны нүд хужирлах хэрэгсэл болгож орхисон нь олонтаа. Харин бид малчдаа тийм болгомооргүй байна. Гэвч хүсээд байвал одоо яая гэхэв.
Он цаг улиран өнгөрөх тутам нүүдлийн мал аж ахуй нь амьдрал биш, сонин хачин үзүүлбэрийн ангилалд хамрагдах боллоо. Гадаадынхан гэлтгүй хотынхон хөдөө гарч “ориг” малчныд очиж үзье гэдэг дээ. “Хэд хоног хөдөө гарсан чинь ёстой сайхан байлаа” гэсээр ирцгээнэ. Энэ үг нь буцаад хөдөө явахаар эгнэгт шийдсэн шийдвэр биш зүгээр л гоё кино үзсэнтэй адил сэтгэгдэл юм шүү. Тийм ч учраас хотынхон хөдөөгийнхөнтэй эрээ цээргүй харьцаж “Танайх яг хэдэн малтай, авдран дотор чинь үнэтэй хөөрөг гаанс бий юу, алив үзье” гэхчлэн уйдаагаа гаргадаг.
Малыг нь тоолохоор багтаж ядаад, хүнийг нь харахаар улам эзгүйрээд буй хөдөө нутаг нэг л биш ээ. Ганц данх цай сүлэхийн төлөө хорин үнээ бэлчээх, зочин ирэх тоолонд хонь гаргах ийм үрэлгэн амьдрал нь тэнэг явдал юм. Мал аж ахуйгаас орчин цагийн эцсийн бүтээгдэхүүн гаргадаггүй юм аа гэхэд уламжлалт аж ахуйч байдал алдагдаж, тэнд амьдрагсад улам залхуу болсоор байна. Тэгсэн мөртлөө хором ч зүгээр суулгахгүй нэргүй ажиллагаанд насан туршдаа чөдөрлөөстэй.
Нэлээд сүүлийн үеийн багцаа тоогоор 160000 малчин өрхтэй юм байх. Малын хувьд бол тоогоо алдсан. Өнөө жилийн хурга ишиг ороод бараг хагас зуун саяас ч давж магадгүй. 160000 малчин айлын 110000 нь 200 хүрэхгүй цөөвтөр малтай эмзэг бүлэг гэнэ. Тэгэхээр тэдэнд 22 сая мал оногдох ба цаана нь байгаа 20-30 сая мал 40000 “мянгат” малчинд явдаг байх нь. Өөр өмчлөлийн гадаадын, нэгдлийн, улсын мал гэж байх биш. Орон нутаг дахь 21 аймаг, 340 суманд таран амьдарч байгаа нийт иргэдийн ихэнх нь мал аж ахуйгаас хамааралтай амьдарч байгаа мэт харагддаг. Харин гурван саяд дөхөж байгаа нийт хүн амтай жишихэд малаар дагнасан нь цөөнх болж байна. Тэр олон малчин өрх гэдгийн цаана авгай, нөхөр хоёр байвал их юм. Бусад нь малынхаа хажууд биш энд Улаанбаатарт сургууль, эмнэлэг, хар зах, уул уурхай дээр яваа. Бүр тодруулбал мянгаас дээш мал бүхий 20-40 мянган өрх айл л жинхэнээсээ мал дээр яваа. 100 хүрэхгүй хоньтой Дашийнх сумын төв дээр хүүхдээ сургуульд явуулах гээд нүүж ирсэн, мал нь Гэндэнгийнд байдаг. Дашийнх ямар юмных нь малчин өрх байхав. Хэрэв Даш буриад зон байсан бол “Намайг хаартчин гээд тавьчих” гэнэ. (карт. Хөзөр. буриадуудаас юу хийдэг вэ гэхэд хариулсан тухай онигоо. сурв) Тэгэхээр Монгол дахь мал малчин хоёрын тоо итгэхийн аргагүй худлаа юм. Малчид хаана хэдүүлээ яваа нь мэдэгдэхгүйгээс гадна засаг захиргааны нэгж хүртэл будлиантай. Сонгууль хийх гээд бүртгээд үзэхээр мянга гаран хүн амтай сум, түүний хүн ам нь дансан дээр ийш тийшээ шилжээгүй байгаад байдаг. Тэгсэн атлаа Доржийнх хаана байна вэ гэхээр аль хэдийнэ хот, эсвэл хангай яваад удаж байна гэх.
Хөдөөний энэ дампуу тогтолцоо, хяналтаас гарсан дураараа явдал үл үзэгдэх маш их гарлага тарьж байна. Хуурамч тоонд молигодуулан засаг захиргааны бүхэл бүтэн нэгж сум аймгийг хиймлээр бий болгон бөөн ажил ундруулна. Одоо ажиллах хүчин хэмнэх, зардал гарах хоёр дээр хотойхоо больчихсон тулдаа л энэ олон аймаг сум түүний төрийн албан хаагчид торж байгаа. Гэхдээ ямар ч утгагүй, гэгээлэг ирээдүй байхгүй ажил хийх нь гунигтай. Өөр нэг гарлага бол мал аж ахуйн төлөөсөнд байгаль экологи сүйрч буй явдал юм. Орчлонд үнэгүй юм гэж үгүй гэдэг юутай үнэн. Одоо сүүлдээ манай оронд хүн биш мал амьдраад эхэллээ. Бэлчээрийн даац хэтэрлээ, шинээр худаг гаргамаар байна, отрын нутаг, өвөлжөө хаваржааг чөлөөл гэсэн шаардлагыг “Группын Ерөнхийлөгч” тавьж байна. Манайхаас их малтай өвөр монголчуудын дэргэд бид дэлхийн чинээ газар нутагтай. Аль үзэсгэлэнтэй сайхан нутаг, гол мөрөн, нуга дэнж бүгд таван хошуу малын мэдэлд орсон бөгөөд тэндхийн уугуул амьтад тарвага буга хүртэл устаад дууссан. Араас нь эмийн болон бусад бэлчээрийн олон төрөл зүйлийн ургамал мөхөж оронд нь лууль шарилж ургалаа. Уг нь малтайгаа хамт бид бас энэ сайхан нуга зүлгэн дээр чинь амьдармаар байна. Мод бут таримаар л байна. Тэгэхэд бүр хотод хүртэл адуугаа тууж орж ирээд гүү бариад суучихаж байна. Энэ тухай хууль журам байхгүй.
Байгаль орчин газар оронд хариу ямар ч төлбөр төлөлгүйгээр дээрмийн шинжтэй бизнес явагддаг. Тийм болохоороо малаас гарах бүтээгдэхүүнүүд үнэгүй, үрэлгэн гаралган. Адгийн наад зах нь гэхэд үхрийн тойг Солонгост олдохгүй үнэт бүтээгдэхүүн бол манайд мөлжилгүй гаргаад чулуудчихдаг. Хонины тарз нэхийг хэдхэн центний үнээр өгчихдөг. Зуун долларын үнэтэй гутал хийх тийм ч элбэг биш түүхий эд. За энэ том үйлдвэр гадаад зах зээлээ түр орхиё. Хонь ямаа биш үнээгээ хааяа нэг сааж сүүг нь авч яагаад болдоггүй юм. Хэрэв арван хонины оронд нэг чоно байсан бол буудаж алаад Эрээн гаргачихвал зөндөө их зоос болчих тийм л цаг үед амьдарч байна. Монгол орны эмзэгхэн байгаль орчинг унаган төрхөнд нь оруулж өвс ногоог нь даруй сэргээхгүй бол нөгөө мал маань ч өөрөө аяндаа үлийн цагаан оготнын араас мөхөж мэдэх юм.
Мал аж ахуйн бодлогын хамгийн увайгүй нь бусад монголчууд элэг нэгтнүүдийнхээ ганц хэрэглээ болсон зөвхөн махан дээр нь Оросоос авдаг шатахуунаас ч илүү чангалж боодог. Одоо Улаанбаатарын лангуунууд Монголд мах огт үйлдвэрлэдэггүй юм шиг загнаж хүмүүсийн дургүйг хүргэж байна. Цаана нь мал аж ахуйгаас жаахан сэгсрээд л өгөхөд амьсгаанаас бусад нь үнэ хүрэхээр бүтээгдэхүүнүүд хог болсоор л.
Нэгж мал нэгж хугацаанд байгаль дээрээс идэж уусан тэжээлийг экологийн үнэлгээгээр тооцдог болговол асуудал амархан шийдэгдэнэ. Тэгвэл хэн ч гэсэн машинаа өдөржин шөнөжин асаалттай нь дэмий байлгаад байхгүй биз дээ. Тэгээд бүр мянга мянган машиныг шүү. Малчин өрх нь хүний нөөц, боловсрол, үйлдвэрийн багаж хэрэгсэл дээрээ тулгуурлан малаас гарах түүхий эд болгоноо мөнгө болгох боломжтой болчихвол олон малны хэрэгцээ өөр утгад шилжинэ. Малын тоо цөөрвөл байгаль дээрх ургамлыг илүү шилж сонгон идэж махны чанар сайжирна. Өнөөдөр малчдыг дагаж ченж, чоно хоёр л шогшиж явна. Энийг өөрчилж үйлдвэрүүд байгуулагдах ёстой болов уу.
Иргэн
TlBTEFbaJwLxsy
Shuree dornogovi
ганаа
zochin
Зочин
Зочин
Зочин
зочин
зочин
zochin
Сонин нийтлэлч
б
zochin
Зочин
Зочин
Зочин
Zochin
ОХИД ХҮҮХНҮҮДЭЭ ВАКЦИН БҮҮ ХИЙЛГЭЭРЭЙ МАШ АЮУЛТАЙ
Монгол
Зочин
zochin
Зочин
Зочин
Зочин
Зочин
zochin
m
Зочин
Giichin
Зочин
Зочин
zochin
WHAT?
Zaluu
Zaluu
Зочин
Mah
ченж
Ногоонтон
Мгл