Будда буюу Бурхан

Буддын шашныг Бурханы шашин гэх нь зөв үү, буруу юу? Будда, Бурхан хоёр тусдаа ойлголт бишүү? Олон хүн эргэлзэх болжээ. Бурхан-ыг“бургас” гэдэг үгтэй нэг язгуур хэмээн бөө мөргөлтэй холбон тайлбарласан ч байна. Буддаг шүтэж байна гээд бургас шүтээд байгаа хэрэг үү? Хүний итгэл бишрэлийг хөндсөн эмзэг асуудал болохоор цээжний бангаар тууж болохгүй байх. Хэзээнээс Буддаг Бурхан гэх болов?

Түүх сөхвөл 1296онд Өлзийт хааны үед улсын багш болсон Чойжи-Одсэр бандита монгол хэлний дүрэмзүйг нарийн боловсруулсан “Зүрхэн тольт”-ыг зохиосон нь судрын орчуулгад шинэ үеийг нээсэн аж. Энэ үед орчуулсан судар номд Буддаг Бурхан гэж буулгасан нь Турфаны олдвор зэргээр батлагддаг. Будда гэдэг үгийн утгыг монгол мэргэд “мунхгийн нойроос сэрж, билгийн гэгээ дэлгэрсэн” хэмээн тайлж ирсэн. Төгс болтлоо хөгжин цэцэглэсэн гэх утга, тэгсэн атлаа угаас байсан мөн чанараа танин мэдсэн гэх хоёрдмол утга агуулдаг. Гэгээрлийг заасан шашны амин гол ухагдахууныг бөө мөргөлийн үгээр орчуулах бөх зүрх, бүдүүн ухаантай багш бандита байх уу? (Бандита гэдэг нь гүн ухаан, хэл шинжлэл тэргүүтэн таван ухаанд мэргэшсэн хүнд олгодог цол.) Түүнийг ямар ч эргэлзээгүй даган баримталж байсан хожмын гүүш нар цөм харалган амьтас уу?

Тухайн үед Монгол гүрэн харанхуй бөглүү хязгаар биш, дэлхийн улс төр, шашин соёлын төв болж байсныг санах хэрэгтэй. Буддын шашин юугаараа онцгойг тод илэрхийлэх шаардлагатай байсан үе. Чойжи-Одсэр бандитын судар орчуулгад баримталж байсан зарчим нь уул утгыг илтгэх монгол уламжлалт ба язгуур үг олдохгүй бол санскрит эхийг галиглан буулгах ёс байв. Гэтэл Буддаг шууд л Бурхан гэсэн нь энэ хоёрыг нэг утгатай гэж үзэж байсных.

Buddha хэмээх үг Энэтхэгээс Дундад Азиар дамжин бурха, бугдха гэсэн хоёр өөр дуудлагаар монгол хэлэнд нэвтэрч, бурхан ба богд гэсэн үгс үүсчээ.Бурхан Халдун, Бурхан Буудай, Хан богд, Таван богд гээд л уул хангайн нэрс эдгээр үгийн эрт орсныг батална. Байгалиа дээдэлдэг нүүдэлчин түмэн уул хангайдаа хамгийн ариун гэгээнийг бэлгэшээж нэр өгөх нь гайхаад байх зүйл биш. Түүнчлэн Бодончир богд, Чингис богд гэхчлэн өгүүлдэг нь тэдний суу билгийг бурхан буюу гэгээрсэн төвшинд өргөмжилж буй хэрэг. Хэрвээ Будда гэсэн нэг эх байхгүй бол бурхан, богд хоёр холбоогүй болно. Гэтэл хоёулаа гэгээрлийн утгыг заадаг.

Энэтхэг хэлний өдий төдий үг монгол хэлэнд идээшсэн. Тэдний зарим нь танигдахгүй болтлоо хувирчээ. Жишээ нь, Энэтхэг гэдэг үг өөрөө байна. Инд (Индхү) мөрнөөр нэрлэгдсэн улс үндэстнийг Энэтхэг гэж дууддаг орон Монголоос өөр байхгүй. Энэ мэт буниа-буян, клеша-хилэнц, абхъяаса-авъяас, сиддхи-шид, шлока-шүлэг, кшана-агшин, бхута-бодис, тамас-там, двипа-тив, калпа-галав, ратна-эрдэнэ, важра-очир, шасана-шашин, сутра-судар, жатака-цадиг, упадеша-увдис, самсара-сансар... гэхчлэн цаашаа од гариг, мод цэцэг, эрдэм ухааны нэрийг тоочиж баршгүй. Монгол хэлний мэдэ-х гэсэн үг Энэтхэгийн вэда-гаас гаралтай байж магадгүйг Б.Ринчен гуай тэмдэглэсэн байдаг. Чойжи-Одсэрийн үед эл үгсийг монгол бичигт энэтхэг галигаар биш, өөрийн өвөрмөц бичлэгээр нь бичиж байсныг үзэхэд шинэ тутам аваагүй нь илт байна.

Бурхан ба тэнгэр

Буддын шашны онолоор хүний ертөнцөөс дээд төвшинд орших боловч орчлонгийн тойргоос халиагүй төрлийг энэтхэгээрдева, төвдөөр лхагэдэг. Будда-гбурхан гэж буулгасан бол дева-г тэнгэр гэж орчуулжээ. Тнгри гэж монгол бичгээр гадаад үгийн галиг шиг бичдэг энэ үг түрэг, мажар, болгар зэрэг олон хэлэнд тангри, тэнри гэхчлэн бий. Бас хятад хэлэнд тян, японд тэн гэдэг. Буддын судрыг өөрсдийн хэлэнд орчуулахдаа тэд ч басдева-гтян, тэн-гээрээ буулгажээ. Харин Будда хятад хэлэнд Фо, японд Буцу болж хувирсан байна. Манай Бурханаас ер дутахгүй байгаа биз?

Хиндү шашинд шүтдэг олон дева-г Буддизмд өөрийн ойлголтын хүрээнд хүлээж авсан. Тэдгээрийн гол төлөөлөл болдог Брахма, Индра-г монгол сударт Эсрүн, Хурмаст тэнгэр гэж хөрвүүлж иржээ. Эсрүн бол эртний Ассиричүүдийн шүтээн Эшүра, Хурмаст бол Иранчуудын шүтээн Ахурамаздагийн монголжсон нэр. Монгол хэл сэтгэхүйд ижил дасал болсон үгээр утга дүйцүүлж орчуулсан хэрэг.

Дхарма буюу ном

Буддын сургаалыг дхармагэдэг. Энэ бас л Будда шигээ ярвигтай ойлголт. Нэг байтугай нилээд үгээр илэрхийлсэн ч дутуу оргино. Юуны өмнө үнэмлэхүй үнэн буюу цэвэр ахуй бол дхарма юм. Түүний илрэл болсон юмс үзэгдэл бүхэн дхарма. Түүнийг ухаарч гэгээрэх зам мөр ч бас дхарма. Хэрэв энэ үгтэй дүйцэх үг олдохгүй бол зүгээр л галиглаж буулгах ёстой байв. Гэтэл дхарма-г ном хэмээн орчуулжээ. Монгол хэлний ном гэдэг үг номос хэмээх грек үгээс гаралтай гэж үздэг. Эртний Грекийн гүн ухаанд эмх цэгц, зүй тогтлыг илэрхийлдэг энэүгийг Буддын дхарма, Даосизмын дао-тай адилтгажхэлсэн өрнийн сэтгэгчид цөөнгүй бий. Урьдын гүүш мэргэд уг зүйлийнхээ утгыг нарийн ойлгож, мэдэрдэг байсан нь эндээс харагдаж байна.



Хаа холын грек үг яаж яваад монгол хэлэнд орсон бэ? Македоны Александр умард Энэтхэгийг эзэлснээр тэнд Индо-грек улс үүсчээ. Монгол үлгэр домогт гардаг Сулхарнай баатар бол чухамдаа Александр хаан гэж судлаачид тогтоосон байдаг. Грекийн урлаг соёл Энэтхэгийн бясалгалтай уусалдаж өвөрмөц гайхалтай өнгө төрх тодорсон нь хожим Кушаны хаант улсын үед төгс биеллээ олсон юм. Буддын шашин Төвдөд ороод л олон бурхан сахиустай болсон гэж манайхан таадаг. Үнэндээ энэ бол Энэтхэгт болсон явдал. Тхеравада буюу бага хөлгөний уламжлалд гагцхүү Будда Гаутамаг шүтдэг байсан бол их хөлгөн хэмээх шинэ урсгал гарснаар тоо томшгүй бурхан бодьсадваг алдаршуулж, түүний дээд төвшин гэгдэх тантрын ёсонд догшин бурхад, баатар дагинасыг бясалгах болжээ. Их хөлгөн номыг Буддагийн сонгомол нууц сургаал байсан тул нийтэд дэлгэрээгүй байсан гэж үздэг. Харин Кушаны хаадын ивээл дор энэ сургаал нийтийн шинжтэй болжээ. Нагаржуна тэргүүтэн нэг талаасаа гүн ухаантан, нөгөө талаасаа шидтэн егүзэрүүд энэ үед тодорсон юм.

Жавахарлал Неру Ертөнцийн түүхийг сөхвөл номдоо: “Кушан бол буддист улс байв. Алдар цуутай Канишка (мон: Ганигаа) хаан нь дхармыг зүйл бүрээр ивээн тэтгэжээ. Кушанчууд бол монголчууд буюу тэдэнтэй ойр төрлийн хүмүүс байлаа. Кушаны нийслэл хийгээд уугуул Монгол нутгийн хооронд ирж, буцах хөл хөсөг тасардаггүй байсан тул Буддын шашин соёл тэр үед Монгол болон Хятадад нэвтэрчээ” гэж өгүүлсэн байна. Төв Азийн нүүдэлчдээс гаралтай энэ улс хоёр мянгаад жилийн тэртээ үүсч, гурван зуун жил умард Энэтхэг, Афганаас Тажик хүртэлхи нутагт оршин тогтножээ. Буддын дхарма Бурханы ном болсон уг шаг эндээс эхэлсэн нь гарцаагүй.

Хан улсын Уди хаан Хүннү нартай байлдаж, тэдний шүтдэг Бурхан багшийн алтан хөргийг олзолж авсан гэх, Нирун улсын үед Авидармын номд мэргэн Дхармаприя ламыг улсын багшаар өргөмжилж 3000 өрх соёрхсон гэх, умард Энэтхэгийн Удияна орны их егүзэр Нарендра зургаан нөхрийн хамт Нирун улс руу одсон, Уйгурын Богочур хаан согд багш нарыг залж, их хөлгөн судрыг орчуулсан гэхчлэн мэдээ түүхийн шарласан хуудсанд үлджээ. “Шагжамүнийн шашны нар Төвд, Хятадын нур жалганд тусахаас өмнө Монголын цэлгэр талд гийснийг санахад манай өвөг дээдсийн хувь хишиг дор бус ажээ” хэмээн Дамдин гавж Алтан дэвтэр-тээ зуугаад жилийн тэртээ тэмдэглэсэн нь ийм учиртай. Суурин иргэдтэй харьцуулахад нүүдэлчид биет соёлын өв бараг үлдээдэггүй. Хэл, сэтгэлгээ хоёртоо хамаг баялгаа тээж явдаг гэж учрыг олж, хужрыг тунгаасан мэргэд хэлдэг юм билээ.

Мэдээж тэр үед ганц Буддизм Монголд нэвтрээгүй. Эртний Ираны Манихейн шашин, Христосын несториан урсгал, хожим Исламын түрлэг хөг нэмсэн. Хэдий чинээ бусдаас авч өөриймшүүлж чадна, төдий чинээ тэр улс үндэстэн бусдад өгч чаддаг. Авч чаддаггүй бол өгч ч чадахгүй. Монголчууд авсан хирээрээ дэлхий дахинд өгч чадсаныг түүх гэрчилнэ. Манихейн шашинд ертөнцийг хар, цагаан хоёр тэнгэр хүчний харьцаан дээр авч үздэг нь манай бөөд байдаг барууны 55 цагаан тэнгэр, зүүний 44 хар тэнгэртэй уялдах шиг. Гал шүтэх, овоо тахих ёсыг Манийн шашны үлдэгдэл гэж Дамдин гавж бичжээ. Бас Бурхан багш ертөнцийг анх бүтээхдээ... гээд л эхэлдэг ардын үлгэр домогт эрт цагийн Христос явах шиг.

Бумбын ёсны нөлөө ч багагүй бий. Даогийн цэвэр гүн ухаан нь Буддын хоосон чанарын сургаалтай агаар нэг сонсогддог. Тэгээд ч Үнэмлэхүй бол хэн нэгний өмч биш шүү дээ. Чингис хаан Чанчун бумбыг залж, гурван жил хамт байхдаа аялгуун бясалгалын авшиг хүртсэн гэдэг. Алтан, Сүнгийн хаад ноёд харш орддоо урьсан ч тоодоггүй байсан аглаг уулын тэр даяанч өтгөс Чингис хаантай уулзахаар өндөр уул, өргөн талыг туулан очсон нь гайхалтай л билээ. Хорвоод улс төрөөс өөр юм байдаггүй юм шиг ганц сувгаар хүлээж авдаг хүмүүс үүнийг өөрөөр тайлбарлах байх. Миний хувьд усан тэнэг л биш бол хүн гээч амьтан амьдралын утга учрыг эгээрч, эрхэм дээд рүү тэмүүлэх нь жам ёс гэж боддог.

Төвд багш, Монгол шавь

Чингис хаан Тангудыг эзлэх үедээ Төвдийн Сажа багшид улс гэрээ төвхнүүлж байгаад уулзъя гэсэн утгатай захидал илгээсэн гэж төвд сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Гэхдээ энэ баттай баримт биш л дээ. Түүнээс хэдэн жилийн дараа Чингисийн ач Годан ноён Төвдийг эзэлж, тэр багшийн залгамжлагч Саж бандита Гунгаажалцанг урьж уулзсанаар Төвд багш, Монгол шавийн түүх эхэлжээ. Дашрамд дурьдахад, Тангуд улсыг Төвд гэж андуурдаг хүн олон бий. Тангуд бол Шар мөрний баруун сав, Гансу хавиар төвлөрсөн Дансян угсааныхан байгуулсан, дансян, нанхиад, хотонзэрэг олон үндэстний холимог улс байж. Төвд, Тангадыг хольж хутгадаг нь зүг баримжаалсан үг хэлтийжСолонгос(Солонгуд) нүүдэлчин овгийн нэрээр Гуулин улсыг, Хятан монголынхоо нэрээр Нанхиад үндэстнийг нэрлэх болсон шиг ташаарал юм.

Төвдөөс багш залах болсонд нэг шалтгаан бий. 13-р зууны үед Буддын шашин уугуул Энэтхэг орондоо Хиндүйзмд идэгдэж, Исламд дарагдаж үндсэндээ устсан байлаа. Голцуу хаадын ордон, сэхээтэн давхаргын хүрээнд байсан нь жирийн олонхийн хэрэгцээнд таарсан хялбар сурталд дийлдэх шалтгаан болжээ. Дундад Азийн буддизм ч ийм тавилан амссан юм. Исламын дайчид ард иргэдийн өмнө эсвэл дагах, эсвэл үхэх хоёр л сонголт тулгаж байв. Гагцхүү буйдхан Хималайн уулсын оронд их хөлгөн тантрын ёс үлджээ. Энэ нь Төвд, Монгол хоёр хойшдоо салахгүй зууралдах хувь заяаны зайлшгүй шахам тохиол болсон юм. Дэлхийн эздийн өмнө хүн төрөлхтөний сонгодгууд бөхөлзөж байхад “буурай орны бүдүүлэг соёл”-ыг ордондоо залсан нь Хүн гүрнээс угтай алтан ургийн санах ойд далдын нэгэн совин торолзоод байсных бол уу?

Саж бандитын дараа Мөнх хаан Гармава ламыг улсын багш болгосон бол Хубилай хаан Саж бандитын ач хүү Пагва ламыг залжээ. Пагба ламаас Хээбазар хэмээх нууц тантрын авшиг хүртэхийн өмнө Хубилай хаан: “Очирт хөлгөний шавь хүн багшийнхаа дээр суух зохимжгүй. Гэтэл бас их төрийн эзэн албатынхаа доор суух зохимжгүй. Яадаг билээ?” гэхэд нь ухаант хатан Чанбуй: “Та төрийн үйл хэрэгтээ төрийн эзэн байж, номын үйл хэрэгтээ номын шавь байж болно шүү дээ” гэж зөвлөсөн гэдэг. Тэр үед зохиогдсон Дөрвөн төрийн арван буянт номын цагаан түүх-нд “Ертөнцийн хоёр төр нь энх, хялбар хоёр. Номын хоёр төр нь судар, тантар хоёр. Энх, хялбар хоёрыг Чингис хаан тогтоосон. Судар, тантар хоёрыг Шагжамүни бурхан зарлигласан” гэжээ.

Түүхийн үргэлжлэл...

Нирун улсын соёл Түрэгүүдийн хөлд арчигдаж, Уйгарын үеийн цэцэглэл Хиргисүүдийн довтолгоонд баллагдаж, Хятан гүрний шаштир түүх Алтан улст шүүрдүүлж, Их Монголын өв соёл Мингийн удаа дараагийн устгалд өртсөн тул Бий булгийн нурсан балгас, Хэрлэн барс хотын өнчин суварга, Хархорины шороонд булаастай тууриас өөр үе үеийн түүхийг гэрчлэх баримт хомс болж, өнөөдөр Монголд бөөгөөс өөр юм байгаагүй юм шиг цуурхахдаа тулжээ. Хэдэн зуун жил хичээж бүтээсэн өв соёлыг хэдхэн жилийн дотор баллуурдаж болдгийг хорьдугаар зуунд ч бид үзлээ шүү дээ.Лигдэн хааны үед Ганжуурыг гүйцээн орчуулсан бол түүнээс зуу гаруй жилийн дараа Данжуурыг орчуулж хэвлэснээр монголчууд Буддын оюун санааны өвийг эх хэлэндээ бүрэн агуулсан хуруу дарам үндэстний нэг болсон юм. Гэвч төвд хэлтэй, монгол төрхтэй буддизм болж төлөвшсөний учир юу вэ?

Үүнд улс төрийн шалтгаан онцгой нөлөөлсөн. Манж нар Их Монголын өв залгамжлагч нар болж харагдахын тулд, бас Нанхиад соёлд уусахгүйн тулд бичгээ Монголоос, шашнаа Төвдөөс авсан. Гэвч монгол хэл мэдэхгүй учраас монгол хэл дээрх судар номыг ихэд хардаж сэрддэг байж. Жирийн айлыг хүртэл нэгжин, монгол судар номыг нь хураан авч устгаад, оронд нь төвд судар олгодог байжээ. Өөр нэг шалтгаан нь Төвдөд суралцаж ирсэн лам нар төвд хэлэнд ижил дасал болж, тэр хэлээрээ сэтгэж, мэтгэлцэж, зохиол бүтээл туурвих болсон. Дундад зууны Европт латин хэл шинжлэх ухааны хэл болж байсан шиг төвд хэл тэдний хувьд шинжлэх ухааны хэл болж хувирчээ. Төвд хэлний зарим онцлог ч үүнд нөлөөлсөн. Буддын судар ном ихэвчлэн шүлэглэсэн хэлбэрээр байдаг. Төвд хэлний шүлэг бүтэх ёс бол мөр тутам дахь үеийн тоо тэнцүү байх зарчим юм. Ийм маягаар бүтсэн жигд хэмнэл нь хурал номын ая данд илүү зохимжтой, уншиж цээжлэхэд дөхөм байсан бололтой. Түүнчлэн өрсөлдөж, идэвхжүүлэх өөр соёлын урсгал хаагдсан тул цөөн сэхээтэн хүний хувьд гэгээрэх боломж, жир олонхийн хувьд мухар сүжиг давамгайлсан шашин болж, хэдэн зууныг элээжээ.

Улс үндэстний хувь заяаг дан ганц шашин шүтлэгт тохож ойлгох нь буруу л даа. Тэнгэр шүтэхээр тэнхэрч, Бурхан шүтэхээр буурдаг юм шиг, эсвэл улаан атейстүүд байхаар л улс орон хөгждөг юм шиг туйлшраад яах вэ. Тэгээд ч хүний жаргал зовлон, сайн мууг өнгөн талаас нь цэгнэх аргагүйг хорвоо өөрөө хэлээд байдаг шүү дээ. Заримынх нь нүдэнд дорой буурай харагдавчтэр үед хүн ёсны нандин чанар, амар амгалан амьдралын нууцыг аяндаа л ойлгодог байсан шиг. Ардын дууныхаа уянгалаг аяыг сонсохоор, өвгөн багшийнхаа эрхэмсэг дүрийг санахаар тийм л мэдрэмж төрдөг юм. Ямар ч бай энэ бол өнгөрсөн түүх. Одоо бид чөлөөт нийгэмд, нээлттэй дэлхийд амьдарч байна. Таалагдахгүй бол сувгаа сольчих таны л эрх. Олж харах нүд байвал орчлон тэр аяараа ном-дхарма гэдэгт би итгэдэг. “Номын эрхээр хүн бүтэж, хүний эрхээр ном одъюу” хэмээн Гэтэлгэгч сударт өгүүлжээ.