Телевизийн нэвтрүүлэг ид хүчээ авч олны хүртээл болж байх үед дуурь жүжгийн театр, бусад үзвэ­рийн газ­рууд бүгд хаалгаа хаана гэж ярьдаг байлаа. Хөгжлийн шинэ ирээдүйд зурагт гэдэг юм гараад ирсэн болохоор үнэхээр тэгэх юм шиг санаг­даж байсан аж. Ялангуяа театрт очоод кино үзэх үзэг­чийн тоо эрс багассан нь үүнийг нотолсон. Байдал улам бишдэж видео каме­рууд, приставка гэхчилэн тех­но­логиудыг хэн дуртай нь эзэмших болсноор холливу­дынхан ч түгшиж эхэлсэн. Монголын хувьд гэхэд хөдөө­гийн сум бригадын төв дэх улаан­булангууд үнэхээр хаал­гаа барихаас өөр арга­гүй болж дам­пуурцгаасан. Цаашдаа кино зо­хиол бичиж, жүжигчид тоглоод орлогоо олж амжаагүй байтал нь зу­рагтынхан түрүүлж гаргаад байх шинжтэй болчихов.

Гэтэл өнөөдөр аль аль нь өөрийн­хөө хөгжлийн замаар явц­гааж л байна. Телевиз кинонд огт саад болсонгүй. Хэн нэгэн эсвэл нам засгаас үүнийг зохицуулж өгөөгүй юм. Харин цаг үе эрэлт хэрэг­цээгээ хангаагүй бол кино нь ч, зурагт нь ч адилхан дампуу­рах зах зээлийн зарчим бат­тай үйл­чилдэг болсон доо. Телевизгүй үед гардаг бай­сан үзэл суртлын зэв­сэг, халтуу­рын киног орчин үеийн хөгж­лийн хурд няц гишгэсэн гавь­яатай.

Бид улам хөгжсөөр л бай­на. Төрийн байгууллагынхан гэнэт сая нэг юм олоод хар­чихсан мэт "Ма­най байгуул­лага бүр цахим ху­вилбарт шилжлээ. WWW...гэсэн хая­гаар ороод л дэлхийн хаа­наас хамаагүй..." гэж ирээд л ярьцгаах болж. Харин ч өөдөөс нь одоо л интернэтэд холбогдож байгаа хэрэг үү гэж асуумаар.

Энд тэнд болж байгаа элдэв мэдээлэл мөн ч шуур­хай иргэдийн сонорт хүрч байна шүү. Манай оронд гэхэд олон нийтэд зориул­сан 2000 вэб сайт, 100 гаран арил­жааны телевизүүд язга­нан юу л болно бүгдийг нь өрсөл­дөн урал­дан нэвтрүүлж бай­на.

Ийм шинэ нөхцөл бай­далд хамгийн хурдандаа маргааш бага үдийн алдад гар дээр ирдэг цаасан сонин аль хэр цогих вэ? Янз бү­рээр судлаад тандаад байхад со­нин захиалж унших явдал ерөөс буурахгүй байгаа юм. Уг нь онол ёсоор бол сумын "көлөөв" шиг хэдэн сонины газрууд аль эрт дампуурах цаг болсон. Гадуур "нээт"-ийг мөн ч их рекламдаж байгаа. Бүх юм интернэтэд байгаа шүү, манай сайтын тандалт төч­нөөн мянга хүрлээ гэц­гээдэг. Нод­нин Монголын нэг сайт хамгийн олон хүн орж уншсан мэдээллийн бичиг­чийг нэг сая төгрөгөөр шагнаж билээ. Уг сайтад мэдээ өгөгч нь манай сонины нэг сэтгүүлч байсан болохоор сайн санаж байна. Түү­ний мэдээг Мон­голд 2,8 сая хүн уншсан гэж зарласан шүү. Дараа­хан нь монголчууд хүн амаа тоол­сон. Тийм тоонд гадаадад байгаа­тайгаа нийлээд хүрэх­гүй байсан. За тэр ч яахав. Өнөөдөр хамгийн олон ун­шигч­тай өдөр тутмын сонин үсрээд л 16000-аас хэтэр­дэггүй юм. Сонин бол гарт баригдаж нүдэнд үзэгддэг эд болохоор хоёр сая за­хиа­лагчтай гэж тууж болохгүй юм даа.

Тооны хувьд тийм ялгаа­тай. Харин чанарын  тал дээр сониныг интернэт, телеви­зийн аль нь ч ба­раадахгүй. Ялангуяа улс орнуудын гол өдөр тутмын сонинууд нийг­мийн салбар бүрийн нөлөө бүхий хүмүүсийнх нь  хэрэг­цээ болчихсон байдаг. Архины үйлдвэрийн эзний тухай онигоо шиг вэб сайт ажил­луулдаг хүмүүс ихэвчлэн сонин захиалж уншаад сууж байгаа нь сонин харагдаад байх юм. Цаасан сонингоос мэдээлэл авах нь маяг биш аж. Энд өөр утга, зэрэг дэвээ бусдад харуулж буй хэрэг ч байж магадгүй. Хамрын тамхи ба хөөрөг хоёртой л адилхан юм даа. Хэрэв үнэхээр хам­рын тамхи татах гээд байгаа юм бол тэр тамхиа пени­циллиний шилэнд хийгээд явсан ч яадаг юм. Тамхи­наасаа хамаагүй үнэтэй алтан нуух, шүрэн толгойтой хөөрөг тө­хөөрөхдөө хэн ч хайран мөн­гө гэж халаг­ла­даггүй. Сайхан хөөрөг гаргаж олонд өргөн барьж, мэнд амраа асууцгаан тэгж байж сая сэтгэлийн таашаал авдаг. Түүн лүгээ сонин ч ялгаагүй өглөө оройн аль нэгэнд өөр­төө тааллаа­раа цаг гарган тухалж сууж байгаад уншдаг мэдээллийн хэрэгсэл. Сонин до­торх бич­лэг, дэглэлт энэ тэр нь хүн төрөлхтөнд шинээр бий бол­сон урлагийн бүтээл юм. Ну­саа хан­цуй­гаараа шуд­рахгүй тусгай ал­чуур хармаанаасаа гаргаж ирдэг шиг сонин өөрөө том соёл бол­чихсон юм билээ. Одоо хүмүүс цэ­цэр­­лэгийн жаалтай зурагтын суваг булаалдаж, ядуусын хороол­лынхон шиг үнэгүй кино үзэхээс ичээд театрт очиж үзвэр үздэг бол­сон. Дэлхийн том хотуудад кино театр моодонд орж байна.

Тэгэхээр сайн сонин хийх юм бол хүмүүс захиалж ун­шина. Тэр мэдээллийг хам­гийн түргэн шуур­хай хүргэх гэдэг чинь утгагүй зүйл. Ер нь ихэнх мэдээллийг хүн газар хөдлөлтийн зар биш л бол тийм хурдан сонсох шаард­лага байхгүй. Мэдээллийн хурд нь өөрөө хэмжээ хяз­гаартай эд. Интернэт, ком­пью­­тер хичнээн хөгжлөө гээд О хуга­цаанаас давж мэдэх боломжгүй. (Одоо ба өнгөр­сөн хугацаа мэдээлэгдэхээс цааш ирээдүй цаг руу нэвтэрч "Маргааш болсон наадмаар тэр бөх түрүүлэв" гэх техно­логи байхгүй) Түргэн туслам­жийн машин бэлэг­лэсэн тухай мэдээг нэг минутын өмнө, нэг өдрийн дараа сонсох хоёрт дунджаар далан жил амьд­рах хүнд бол тийм яарах юм биш. Хурдан сонсох, хурдан амьдрах, яаран хорвоогоос буцах энэ тэр бүгд учир хол­боотой ёр бэлгэтэй олигтой ч юм биш.

Томчуул залуусыг ном сонин унш гэж шахаад бай­гаа­­гийн учир нь өөрсдөө ком­пьютер асааж чадахгүйдээ биш юм. Хүүхдийг интер­нэ­тэд найдаад орхичихоор ха­рахад овойгоод сууж л байгаа болохоос яс үнэндээ дэмий чал­чаад, РС-нд донтоод, эсвэл золбин нохой шиг юу л бол юу руу ороод тэнээд алга болчихдог.

Боловсрол нь төлөвшөө­гүй, оюуны ачаалал авч үзээ­гүй залуу­сыг ном сонин илүү бяр суулгах магадлалтай. Сонин дээр гарсан шалдан хүүхний зураг хараад таг гөлөрчихдөггүй юм бол өөр са­таарах юмгүй нэг мөр үзэх судлах зүйлээ хийж дуусгана. Түүнээс гадна буурьтай хэв­лэлийн газрууд О хугацааг давах оролдлого их хийдэг. Энэ нь сайн сэтгүүлч үргэлж нийгмийн өмнө явдаг гэдгээр тайл­барлагдана. Нийтээрээ огт анзаа­раагүй зүйлийг гяр­хай ажиглаж "Одоо дулаан хэдий ч маргааш цас орох нь байна шүү" гээд заримынх нь уурыг, нөгөө хэсгийг нь ду­лаан хувцсаа базаахад нь нөлөөлөөд байдаг.

Ер нь тэгээд компьютер нь ч бай, сонин нь ч бай тэдгээр обьектын ард бурхан биш хүн л байгаа болохоор тех­нологидоо биш хүнээ­сээ их шалтгаалдаг. Өндөр хүчин чадалтай технологийг хич­нээн гарамгай эдлэлээ ч  мэдээллийн эрин зуунд тэр хүнээс өргөн түмэн "өөр юм" нэхээд байдаг золиг шүү.

Сонин унших урлаг, хэрэг­лээ­ний соёл ер хаягдаж гээг­дэхгүй байхад харин техно­логи эсрэгээр хурдан мар­тагд­даг. Тухайлбал бичгийн машиныг уламжлалаа дагаад хэрэглэе гэж гүрийсэн ч юунд ашиглах юм. Өөр жагсаалаас гарч мартагдаж буй эд өлөг их байна. Улам л хөгжсөөр  бай­на. Хөгжлийн цагираг той­роод ирэхэд хүн өөрөө  хоц­рогдсон эд хогшлын нэг бо­лоод жагсаалаас гарчихгүй юмсан. Хүн байхын тулд биедээ хөөрөг гаанс, ээмэг бөгж гээд "дэмий юм" их цуг­луулдаг. Мөн үүнд сонин хэвлэл ч ороод байх шиг. Соёл урлаг, ёс заншилд ха­маардаг эдгээр дэмий юмнуу­дын нийлбэр нь хүн өөрөө юм даа. Тийм бишсэн бол зөвхөн ашгийн төлөөх нэгэн төрлийн техник болон хувирч удах­гүй бичгийн машины араас явна биз дээ. Нөлөө бүхий хүмүүс яагаад сонин захиалж ун­шаад байдгийн учир нь энэ буюу.