Бээжингийн бүрсгэр саарал тэнгэр уйтгартай санагдана. Ийм тэнгэр дор тийм л мод ургахаас яалтай гэж бодогдмоор навчис нь өөдөө биш уруугаа харсан нэвсгэр ногоон модод. Мөчир нь зэгзгэр, навчис нь унжгар, усан нүдэлж буй бүсгүй аятай модод үй олноороо нэлмийхийг харахад гунигтай ч юм шиг.

Хэзээ мөдгүй бороо дуслаад эхлэх нь үү гэлтэй Бээжингийн бүүдгэр тэнгэр дор хоёр хоног алгаа тосов. Ганц нэг дусал ч байдаггүй. Үргэлжийн бүүдгэр тэнгэр, унжгар моддод дасч эхлэх нь ээ... Том хотод зав олддоггүй аж. Хүмүүс нь тийм тэнгэр дор, ийм модод дунд гуниглаад л, шүлэг хэлхээд л суух юм шиг санасан гэгэлгэн бодол маань амьдралд нийцсэнгүй.

Зочид буудлын өрөөндөө хэвтээд телевизийн суваг солих, хөөстэй усанд тухлах зав зайгүй шахуу хөтөлбөрийг Монголоос урьсан зочдодоо бэлтгэсэн хөршийнхөн ажлыг яаж зохион байгуулдгаа гайхуулж байх шиг байна. Хятадын Засгийн газрын санаачилгаар хөршийндөө аялж яваа 100 залууг 10 хүн шиг эмх цэгцэнд оруулж буй зохион байгуулагчдад “энэ ээ, тэр ээ” болон тэвдэж буй янз алга. Хүний олныг хэрхэн яаж зохион байгуулдгийг, олны олноор юу хийж, бүтээж болдгийг юм бүхэн нь харуулах юм.

Гүгүн хааны ордон гээчид Монголын зочдыг юуны өмнө аваачлаа. Гайхамшигтай том энэ байгууламжийг 14 жилийн дотор барьсан нь 100 түм буюу 10 сая хүний хөлс хүч бололтой. Тэр олон хүнийг яаж хооллож ундалж байсан бол гэж бид өөр зуураасаа асуугаад нэг хариу олов. Тэднийг өнөөгийн цалинтай ажилчид шиг хөлс, хоолоор хангасан гэвэл худлаа биз дээ гэдэг хариу. Бидний бодсон худлаа ч байж болно. Яагаад гэвэл бидний төсөөлөлд 10 сая хүн багтах боломжгүй... Монголчууд бид хэдүүлээ билээ?! Тэгвэл энэ Хятад оронд тэрбум илүү хүн хоолны ширээ байтугай хувь заяагаа олон хэдийнээс нааш амьдарч ирсэн.

Хааны ордноос дутахгүй гайхалтай том байгууламжийн нэг нь Хятадын үндэсний музей. Тийшээ нэвтрэхийн тулд хил, гаалиар давж буй мэт сүртэй шалгалтад орох ёстой аж. Нажид болж баймааж орсон музейн үзмэрээсээ илүү гайхалтай зүйл үзмэрээ үзүүлж буй байдал. Музейн барилга, гэрэлтүүлэг, үзвэрийн танхим, хорго сэлт нь гайхалтай. Харин үзэх зүйл нь түүнийгээ гүйцэхгүй санагдсан. Гүгүн хааны ордонд үнэт өв, эд өлөг гэх зүйл байгаагүй болохоор Хятадын соёл, суурин иргэншлийн өв хөмрөгийг музейгээс л үзэж болох байх гэж байсан хүлээлт өндөр байсныг ч хэлэх үү. Музейд үзэж сонирхох зүйл хомс ч түүнийгээ үзүүлж буй байдал нь гайхалтай шиг хооллох соёл нь бас л тийм. Өөрөөр хэлбэл, лав монгол хүнд хоол болчих зүйл нь хомс хэрнээ хооллож буй байдал нь бөөн нажид. Хэдий хугацаанд ч ширээний ард суусан хоосрохооргүй их идээ ундаа цувруулаад л өрөөд байна, савхдаад л байна. Хооллоод гарахад ходоод биш нүд л илүү баяссан баймаар...

Хятадын Засгийн газрын санаачилгаар хөршийндөө уригдсан монголчуудад өвөрмонгол хөтөч бэлтгэсэн байлаа. Гучин хүнтэй гурван баг, баг бүрт 2-3 өвөрмонгол туслагч оноожээ. Бээжинд бидэнд үйлчилж байсан Дагуулаа их сургуулийн оюутан. Хятад дахь томоохон үндэстнүүд нь л эх хэлээ үзэж судалдаг, их дээд сургуульд суралцдаг гэж бүсгүй дахин дахин тайлбарлана. Түүний нэрний утга “Дүү дагуул” гэсэн бэлгэдэл гэнэ. Дагуулаа маань монгол найзууддаа зориулж өөрийн Тунлуй нутгийн дуу дуулж өгсөн. Дуунд монгол гэр, аагтай цай, аргалын утаа, тал нутаг, нутгаа санах сэтгэлийн тухай өгүүлнэ...

Хөтөлбөр үргэлжилсээр Хөх хотод Бээжин дэхээс олон хоноцгоов. Хөтөч маань бас л Дагуулаа. Хөх хотод их сургуульд монгол хэлний багш мэргэжлээр суралцдаг. Нэрнийх нь утгыг асуувал мөн л “Дүү дагуулахыг бэлгэдсэн юм” гэв. Жилийн дөрвөн улирлаа дагасан дөрвөн ааштай бид элгэмсэхээрээ “монгол” гэж сүжирдэг, муудахаараа “хятад” гэж хялавхийдэг өвөрмонголчууд... Нэг хүүхдийн бодлоготой их гүрний нэгээхэн хэсэг өвөрмонголчууд маань айл бүр нь хүүхэдтэй, ахиад түүнийгээ дүүтэй байлгахыг хүсдэг юм уу даа. Өвөрмонголоосоо гарч өөр газар амьдрахыг өвөрмонгол залуус төвддөггүй аж. Хэрэв өөр газар оронд амьдарч, хятад хүнтэй гэрлэвэл үр хүүхэд минь монгол биш болж, хэл соёлоо мартана гэхээс эмээдгээ хөтчүүдийн маань нэг яриан завсраа хөндөсхийгээд орхисон гэх... Хятадууд цөөнх ястан, үндэстнүүдээ хэл, соёлынх нь хувьд дэмжиж, хөрөнгө оруулалтаар тэтгэдэг, ийм замаар эв нэгдэл, тэнцвэрийг хадгалдаг гэж учир мэдэх хүмүүс ярьдаг. Ордост биднийг монгол бага, дунд сургуультай өвөрмонголчуудад зориулан шинээр байгуулсан нэгэн тосгонтой хэрэг болгон танилцуулсан нь ч учиртай байх.

Бээжинд бид ёс, хүндлэл дунд дундуургүй дүүрэн байсан ч өвөрмонголчууд биднийг илүү өөриймсүү хүлээн авах шиг санагдсан. Идээ цагаа, инээд хөөр, дуу хуур болж зочилсон өвөрмонгол охид, хөвгүүд маань нус нулимс болж биднийг үдсэн юм. Энэ хэд хоногт ингэтлээ дассанд нь гайхмаар. Хэдэн өдөр өглөөнөөс үдэш болтол хоолны газарт ч, Улаан асарын танхимд ч, түүдгийн галд ч, дэлгүүр, захын лангуун дунд ч салахгүй хамт явсан нь үнэн хэдий ч нүдэнд харагдахгүй өөр нэг сэжим биднийг ойртуулан холбож, салж холдоход сэтгэл хөнддөг бололтой. Галт тэрэгний буудал хүрэх замд автобусанд хүний өөрийнгүй дуулалдлаа. Эх нутаг, нөхөрлөлийн тухай монгол дуу хамтдаа дуулахдаа тэд нулимсаа хорьж чадахгүй хэрнээ үгээ нууж чадаад байгаа ч юм шиг... Сэтгэл дотор нь дахиад нэг утас донхийхэд нуусан үгээ хэлэх байх гэж бодогдмоор тэр мөчид монгол залуусын маань нэг “Элгэн халуун нутаг”-ийг эхлүүлсэн юм. Энэ дуу л дутаж байж уу?!

“Чи монгол уу” гэж асуухад “Үгүй Хятад” гэж монголоор хариулсан нэг охиныг санаж байна. Тийм ээ, тэр хятад, монгол хэн ч байж болно.Мөнхийн хөрш Хятад, Монгол хоёр орны хооронд түүхийн зарим үйл явдлын талаар эрдэмтэн, судлаачдын дунд маргаантай, санал зөрүүтэй асуудлууд байдаг. Нэгнээсээ салаад нүүгээд явчихаж болохгүй хөршүүдийн хувьд тэдгээр эмзэг сэдвийг хөндөх гэдэг бүүр ч эмзэг зүйл. Монголчууд яагаад ч юм бэ, хятад хүнд дургүй. Дургүй байдагт маань хятадууд дургүй. Энэ байдлыг эерүүлэх гэж өнөөгийн Хятад гүрэн чармайж байна. БНХАУ-ын коммунист намын урилгаар Ардын намын 100 залуу, Хятадын Засгийн газрын урилгаар мөн 100 монгол залууг нэг цаг хугацаанд хүлээн авч, ажил, амьдралаа танилцуулсан хөршийн маань зорилго энэ л байх.

Монгол зочдоо замд гаргаж өгсөн Хөх хот дахь үдэлтийн хүлээн авалт дээр хөтчөөр ажилласан өвөрмонгол голдуу залуус маань нэг хоор дуу дуулсан. Хятадаар дуулсан тэр дууны утга лав найрамдал, нөхөрлөлийн тухай байсан байх. Дууныхаа сүүлчийн бадаг дээр тэд улаан дээр алтлаг шараар бичсэн “Адилхан гоё” гэсэн үгтэй томоо лоозон гаргаж ирээд дээш өргөсөн. Энэ л үгийг хэлэх гэж хөршүүд маань биднийг урьсан хэрэг байж...