-Улс төрийн хүчний дахин хуваарилалт, гуравдагч хүчний асуудал сүүлийн үед их хурцаар тавигдах боллоо. Тэдний нэг ҮШН-ын М.Энхсайхан гэдэг цагтаа яах аргагүй Монголын улс төрийн нэг том лидер байсан хүн “Нэг танхимтай парламент шиг адгийн зүйл байхгүй. Үүнээс ангижрахын тулд хувьсгал хийх нь зайлшгүй” гэж ярьж, бичиж байгаа. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Яг тэр үеэр би байгаагүй. Ирсэн хойноо сонин, сайт, телевизүүдээс харсан. Хүн тийм болтлоо хувирна гэхээр улс төр гэдэг аймаар юм байна, эрх мэдэл гэдэг хүчтэй юм байна, солиормоор зүйл юм байна гэж л харж байлаа. Дотор ходоодоо гаргаж ирээд арьсан дээрээ нөмрөх гэж ярьдаг юм, их муухай үг байгаа биз. Монгол Улсын Ерөнхий сайд байгаад, эдийн засгийг эрчимтэйгээр либералчлах асуудлыг тавьж байхад нь би М.Энхсайхан гэдэг хүнийг үнэхээр лидер юм байна гэж итгэж байсан. Өнөөдөр бол тэр хүний хэлж ярьж байгаад үнэлэлт дүгнэлт өгөх гэж оролдохын ч шаардлага алга. М.Энхсайхан гэдэг бол үнэхээр агуу ихийн дэмийрэлтэй хүн юм л гэж харж байна. Өөрсдөөсөө бусдыг боолчилно гэж боддог, дураараа нийгмийг өөрчилнө, хувь хүмүүс юу хүсч байгаа нь хамаагүй, би яаж эрх мэдэлд хүрэх нь л чухал гэж боддог адгийн амьтан юм байна. Ний нуугүй хэлэхэд өөрөө авлигачаар нь цоллоод явж байсан Н.Энхбаярынхаа бөгсийг долоогоод, ууланд авирсных нь төлөө шүлэг зохиогоод явж байгаа хүнийг би лав улстөрч гэж бодохгүй. Улс төрч хүнд үнэт зүйл, барьдаг зарчим гэж байдаг. Түүнийгээ өөрийн үзэл бодол, зорилт болгоод явдаг болохоос биш дуртай “унгасан” дээрээ нисч очоод байдаг ялаа биш. Тийм учраас би энэ хүнийг өөрийнхөө түүхтэй хамт дуусаасай билээ л гэж хүснэ. Бидний амьдралыг шийдэх гээд, та нарын амьдралыг би заана гээд явж болохгүй. Би М.Энхсайханд зориулж тийм л үг хэлнэ.

Зүгээр гуравдагч хүчин байх ёстой юу гэвэл байх ёстой. Тийм ч учраас тэдэнд МАХН гэдэг нэрийг нь өгчихөөсэй гэж бодож байна. Хуулийн хувьд ч өгөх бололцоотой юм шиг байна лээ.

-Нөгөө 2005 оны Улс төрийн намын тухай хуулийн өөрчлөлтөөр энэ нэрийг авах эрхийг нь 25 жилээр хаагаад хаячихсан биз дээ?

-Үгүй, үгүй. Тэр хууль батлагдсаны дараа н.Сэлэнгэ гэж МУИС-ийн багш Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаад, “Улс төрийн намын нэр гэдэг компанийн нэр, оюуны өмч биш, үзэл бодлоороо нэгдэж байгаа хүмүүс өөрсдөдөө өгдөг нэр юм. Тиймээс хэн нэг нь энэ нэрийг өмчилж, хугацаа зааж патентлах эрхгүй юм. Нэг хэсэг нь энэ нэр бидэнд харэггүй гээд хаяад явахад нөгөө хэсэг нь тэр нэрэн дээр нэгдэх эрхтэй байх ёстой. Үндсэн хуулиар заасан хүний эрх учраас үүнийг хуулиар хааж боож болохгүй” гэдэг шийдвэрийг гаргуулсан шүү дээ. Цэц тэр 25 жилийг нь хүчингүй болгочихсон. Тийм учраас хуулийнхаа логикоор хөөгөөд явчихад МАХН гэдэг нэрийг авах бололцоотой. Ер нь тэгээд улс төрд тоглогчид цөөн байх тусмаа л луйвар гарах нь их байдаг шүү дээ. Тиймээс гуравдагч хүчин хэрэгтэй. Гэхдээ үүнийгээ сонгуулийн арга замаар, ард түмний саналаар УИХ-д суудал авах замаар л тэлэх ёстой болохоос биш гудамжинд жагсч, Үндсэн хуулийн тогтолцоог үгүйсгэх замаар авч болохгүй. Н.Энхбаяр байна уу, М.Энхсайхан байна уу, хэн гуравдагч хүчин байх нь тухайн хүний эрхийн асуудал.

-Гэхдээ МАХН-аас улс төрийн гуравдагч хүчин гэдэг юм уу, шинэ хүчний үнэр үнэртэж байна уу?

-Мэдээж энэ хүмүүс гуравдагч хүчний байр сууринаас ажиллаад, Монгол Улсад хэрэгтэй зөв зүйл хийж чадах уу гэдэг талаас нь харвал бас өөр. Нэг нь Ерөнхий сайд, Шадар сайд байсан, нөгөө нь Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга гээд улс төрийн бүх эрх мэдэл дээр байсан. Өөрчлөлт хийх бүх боломжийг атгаж байсан мөртлөө өөрчлөлтийг хийж чадаагүй, харин ч өөрчлөлтийг эсрэгээр нь явуулж, энэ өөрчлөлтөөсөө хамгийн их ашгийг хүртсэн хүмүүс өнөөдөр гэнэт ухаан ороод “Би нийгмийг өөрчилмөөр байна” гэдэг надад лав ойлгомжгүй. Өөрсдийнхөө амьдралын 20-30 жилийг дампууруулчихаад одоо бидний амьдралыг дампууруулах гээд байгаа хүмүүс л харагдаж байна. Тийм учраас би бол хувь хүмүүст нь дэмжлэг өгөхгүй. Гэхдээ ямар нэг байдлаар улстөрд гуравдагч хүчин байх ёстой гэдгийг бол зөвшөөрнө. Болж өгвөл эрүүл саруул, нийтлэг эрх ашиг, зөв хөгжлийн бодлого барьсан тийм л хүчин байх ёстой. Яг үнэндээ Монголд бий болсон маш олон өөрчлөлтүүдийн автор болж, тэрнээс хамгийн их үр дүнг хүртсэн хүмүүс нь Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан хоёр өөрсдөө. Тэгээд энэ хүмүүс хэдий болтол тоглох ёстой юм. М.Энхсайхан биш, Н.Энхбаяр лав биш. Тэдний оронд нөгөө улс төрсудлаач залуу, Л.Молор-Эрдэнэ билүү, тэднийгээ гаргаж ир л дээ. Шинэ залуучуудаа гарга, үнэхээр л өөрчлөлт хийх гэж байгаа бол. Шинэ мэдлэг, шинэ хандлага, шинэ зарчимтай шинэ залуусыг гаргаж ирэх ёстой.

-Гэтэл нөгөө талаас М.Энхсайхан, Н.Энхбаяр яах аргагүй энэ улстөрд олон жил амьдарсан, төрийн том албан тушаал хашсан хүмүүс. Энэ хүмүүсийн мэдлэг туршлага Монголд хэрэг болж л таараа гэж харсан, горьдсон хэсэг бүлэг бас байна шүү дээ, жирийн иргэд дотор?

-Н.Энхбаярын хувь нэмэр мэдээж байгаа шүү дээ. Хэрвээ манай төрд  тийм эрх мэдэл байдаг бол Н.Энхбаярт иммунитет тогтоож, халдашгүй байдал олгоод, тэр хүн яаж авлига авдаг, тендер цохидог, эрх мэдлийг яаж тэгж багцалж чаддаг байсан тэр туршлагаараа ном бичих хэрэгтэй. Тэр нь дараагийн эрх баригчид улс төрчдийн тийм увайгүй байдалтай тэмцэх, сэргийлэхэд ёстой гоё гарын авлага болно доо л гэж би боддог юм. Тэгвэл Монголын төрөөс маш олон “паразит”-уудыг цэвэрлэж чадна. Н.Энхбаярт өөрт нь тулгарч байсан авлигын хэлбэрүүдийг хэлэхэд л жишээ нь, АТГ авлигатай тэмцэх аягүй зөв стратегитай болох байхгүй юу. Тэр хүнээс авах ёстой нэг давуу тал бол энэ. Гэтэл өнөөдөр дахиад Ерөнхий сайд болох, дахиад эрх мэдэлтэй болох тухай л ярьж байна шүү дээ. М.Энхсаяхан ч ялгаагүй. Ардчилсан намынхныг элдвээр хэлж, адалж байж Засгийн газраас гаргачихаад оронд нь өөрөө гүйгээд орчихдог л хүн шүү дээ.

-Гэхдээ энэ чинь зөвхөн энэ хүмүүст туссан “өвчин” юм уу, эсвэл нийгмийн өвчин үү?

-Монгол Улсад хүн эрх мэдэлтэй л бол боловсролтой байна уу үгүй юу, мэдлэг чадвар, ёс суртахуун ямар ч хамаагүй, бүгдийг шийддэг, дээдийн дээд гэж боддогийн гай. Тийм учраас эрх мэдлээ өчүүхэн төдий алдахад л Баабарын хэлсэнчлэн голын эрэг дээр гаргаад шидчихсэн загас шиг ангалзаад амьдарч чадахаа больдог. Улс төрд эргэж орохгүйгээр амьдралаа төсөөлж чадахгүй байна шүү дээ, энэ хүмүүс чинь. Тэгээд ямар ч хамаагүй үнээр эргэж нөгөө “ус” руугаа үсэрч орох тухай л ярьж байна. Түүнээс биш “Би ийм зүйлийг буруу, дутуу хийчихсэн байна, үүнийгээ гүйцээчихье” гэсэн сайхан сэтгэлээр улс төрд орж ирэх гэж оролдож байна гэж би ерөөсөө бодохгүй байна.

-Гуравдагч хүчний бас нэг цөм гарч ирэх гэж байгаад зогсчих шиг боллоо, ИЗНН гэж. Гэтэл зарим нь ногоон мөртлөө либерал үзэл гэж юу байдаг юм бэ, тэгж ярьал ногоон үзэл чинь улс төрийн үзэл ч биш гэсэн шүүмж яваад байгаа?

-Либерал гэдэг бол хөгжлийн бодлого, барууны үзэл. Гэхдээ зүүнийхээр нь ч явсан, барууныхаар ч явсан орхиж болохгүй хөгжлийн бодлого бол ногоон бодлого. Ногоон технологи, ногоон боловсрол гээд аягүй олон зүйл ярьдаг шүү дээ. Барууны нам ч, социаль нам ч ногоон бодлоготой байж болно. Ногоон гэдэг бол аль нэг улс төрийн нам өөрийн намыг хаяглахаасаа илүүтэйгээр улс орон бодлогынхоо хувьд ногоон бодлоготой байх тухай асуудал яригдаж байна шүү дээ, орчин үед. Надад бол ИЗН, НН хоёр нэгдэж байгаа нь сайн хэрэг, эерэг үзэгдэл.

Гэхдээ Монголд нэг өвчин байгаа байхгүй юу, ганцхан улстөрд ч биш, бүх салбарт байна. Шүүх, хуулийн байгууллага дээр хүртэл хэсэг хүн эзэн суугаад “шүүх надад үйлчлэх ёстой” гэдэг, өөрийнхөө амьдрах арга хэрэгсэл болгочихдог, өөр хэн нэгэн хүн орж ирэх, өөрөөс нь өөр үзэл бодолтой хүнийг тэвчиж чаддаггүй нэг хандлага байна. Ардчилсан намд ч гэсэн байгаа. МАН-д ч байгаа, тэрнийх нь нэг илрэл одоо нам байгуулаад гараад явж байна. НН-д ч гэсэн ийм хэсэг байна. Улс төрийн нам бол улс төрийн эрх мэдлийг авах замаар өөрсдийнхөө бодлогыг хэрэгжүүлэхийн төлөө явдаг. Гэтэл улстөрд хэзээ ч амжилт гаргадаггүй мөртлөө намаа өмчлөөд суугаад байдаг хүмүүс байна шүү дээ. Тэдний нэг нь л эсэргүүцээд байгаа юм болов уу. Энэ бол дэмий. Аль болохоор хамтраад явах ёстой. Тэр тусмаа мажоритари тогтолцоо чинь гуравдагч хүчинд зай тавьж өгөхгүй байна шүү дээ. Ийм үед намууд төвлөрөх ёстой. Гэхдээ АН, МАН хоёр нэгдэх ёстой гэсэн үг биш л дээ. Өөр өөрийнхөө үзэл санаан дээр илүү төвлөрч, томрох ёстой. Тэгвэл Монгол Улсын хөгжилд ч хэрэгтэй. МАН, АН хоёр ч гэсэн өнөөдөр бодох ёстой байхгүй юу. Бид хаана төвлөрөх ёстой юм бэ? МАНАН гэдэг цэг дээр нэгдэх ёстой юу, эсвэл Ардчилсан нам өөрийнхөө бодлого дээр төвлөрөх ёстой юу. Засгийн газарт байгаа, түүнд таашаалтай хандаж байгаа нөхдүүд одоо Ардчилсан намын төв цэг хаана байна гэдгийг бодох цаг болсон.   

-Өнгөрсөн намар Улсын ерөнхий прокурор долдугаар сарын 1-ны үймээний үеэр хүн буудсан цагдаа нар болон цагдаагийн дарга нарын хэргийг сэргээсэн. Гэвч түүнээс хойш нэлээд хугацаанд нам жим байсан хэргийн шалгалтын явц саяхнаас мэдээлэгдэж эхэллээ. Тухайлбал, цагдаагийн дарга нарын зүйл ангийг өөрчилж, цэргийн гэмт хэрэг болгосон байна. Цагдаагийнхныг цэргийн гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзэх нь зөв үү?

-Долдугаар сарын 1-ний хэргээс хойш манай төрийн байгууллагууд, хуулийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа нэлээн том сорилттой тулгарлаа. Энэ хэмжээний маргаан гарахад хууль зүйн үндэстэйгээр, голыг нь олоод шударга шийдэж чадах уу, үгүй юу гэдэг асуулт. Жирийн иргэдийн хэргийг бол аягүй хурдан шийдсэн. Бөөн бөөнөөр нь хориод, хэдэн чулуу шидсэн, хэдий хэр хохирол учруулсан гэдгийг харгалзахгүйгээр бүгдэд нь “11 тэрбум төгрөг” гэдэг том тоо тавьж байгаад яллачихсан шүү дээ. Түүний хор хохирол л одоо гарч ирж байна. Цагдаа нар эрүүл мэндээрээ хохирсон л гэнэ, тэр хохирлын хэмжээг тогтоож чадахгүй байна. Байшин сав шатаасан хэрэг дээр л хохирол тооцсон болохоос, хувь хүмүүст учирсан хохирлыг тооцоогүй. Шүүхийн шийдвэрт ч тусаагүй. Засгийн газар, Хууль зүйн яам жишээ нь шийдэж чадаагүй. Хохирсон маш олон иргэд байгаа. Цагдаагийнхантай холбоотой хэрэг сөхөгдөх болгонд л барьцаж байгаа юм шиг цагдаагийн хохирлыг гаргаж ирдэг. Буудуулсан таван хүн л гэж яриад байна, үнэндээ нэг нь бол угаартаж нас барсан шүү дээ. Буудуулсан хүн ч дөрөв биш, цаана нь арван хэдэн хүн байгаа. Шархадсан, тухайн үед үймээнээс болоод айгаад нуугдчихсан. Галт сумаар ч гэсэн таван удаа л буудсан юм биш, дор хаяж 20-30 удаа буудчихсан.

-Тэр үед ажиллагаанд оролцсон нэг цагдаагийн тэмдэглэл олдсон. Түүнд одоо хэрэг нь шалгагдаж байгаа Ш.Батсүх хурандааг машин дотроосоо нэг хүүхдийг буудсан, гэдсэн нь оносон. Цагдаагийнхан өөрсдөө “Их мэргэн бууддаг юм байна лээ” гэж хэлж байсан тухай бичигдсэн байсан. Энэ мэдээллийг жишээ нь нотлох баримтын хэмжээнд үнэлж үзсэн үү, үгүй юу?

-УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хороон дээр ажлын хэсэг гаргахад долдугаар сарын 1-ний хэрэгтэй холбоотой маш олон иргэнээс мэдээлэл, гомдол ирсэн. Тэр мэдээлэл дотор цагдаагийнханд тараасан сум, буудсан сумны хонгио, тэрийгээ хурааж аваад оронд нь цац гэсэн сургуулийн сумны хонгио явж байгаа шүү дээ. Нотлох баримт бол хангалттай байгаа. Улсын ерөнхий прокуророос Хүний эрхийн дэд хороон дээр авагдсан мэдээлэл, материалуудаасаа гаргаж өгөөч гэсэн хүсэлт ирсэн, бид түүнийх нь дагуу албан бичгээр хүргэсэн. Энэ дагуу ч шалгалтууд нэлээн өргөссөн юм шиг байна лээ. Тэр үүднээс ч зүйл ангиуд нь өөрчлөгдөж байх шиг байна. Манайхан чинь цагдаа бол цэрэгжсэн байгууллага, тушаалаар хөдөлдөг гэж ярьдаг шүү дээ. Хуулиар хөдөлдөг гэхээсээ илүүтэйгээр цол зэрэгтээ захирагдаж, тушаалаар хөдөлдөг, хүчний байгууллага гэж ярьдаг. Тэр агуулгаараа цэргийн гэмт хэрэг гэдэг рүү явчихаж байгаа юм шиг байна.

-Гэвч мэдээлэл гаргаж өгсөн цагдаа нарыг хамгаалах арга хэмжээ авсан уу, одоо тэр хүмүүс ажлаа хийж байгаа юу?

-Одоо бид бас энэ асуудлыг яах ёстой вэ гэдгээ ярьж байна. Яагаад гэвэл манайд гэрчийг хамгаалах эрх зүйн систем маш учир дутагдалтай байна. Дарамт шахалт бол мэдээж байгаа л байх. Тэр их дарамт шахалтыг даагаад явж байгаа нь бас ганц биш шүү, цагдаа нар байгаа. Хууль номоороо явах ёстой юм байна, бид цагдаа гээд давуу эрх эдлэх ёсгүй юм байна гэж ойлгож байгаа цагдаа нар байна. Галт зэвсэг хэрэглэсэн бол тэр үедээ “Бид хэрэглэсэн, ийм шаардлагаар хэрэглэсэн” гэж хэлэх ёстой байтал хэрэглээгүй гэж хэл гэдэг зааварчилгаа өгөөд, нотлох баримтуудаа устгаад. Жирийн иргэн ийм үйлдэл хийсэн бол “гэмт хэргийг нуун далдалсан” гэсэн тусгай зүйл ангитай. Гэтэл төрийн байгууллага ийм зүйл хийсэн болохоор “Цагдаагаа хамгаалах гэсэн арга юм аа” гэж зөвтгөх болчихож байна. Хуулийн байгууллага зөв шударга ажиллах, хууль хууль шиг үйлчлэх ёстой гэж үзвэл энэ асуудал адилхан л хөндөгдөх ёстой. Харамсалтай нь манай цагдаагийн байгууллага хуулийн дагуу ажилладаг байгууллага гэхээсээ илүүтэйгээр цагдаа гэдэг нэрээр амьдарч байгаа хэсэг бүлэг, тэрнийгээ ямар ч хамаагүй үнээр хамгаалах ёстой гэсэн үзэл, тийм сэтгэлгээ ноёлчихсон, түүн дээр нь тоглодог дарга нар байна л гэж харагдаад байна. Тэгээд энэ асуудлыг зөвхөн прокурор, шүүх шийдэх биш, УИХ-ын зүгээс шийдэх ёстой олон асуудал байна. Тэдний нэг нь шударга, асуудлыг бодитойгоор тавьж байгаа хүмүүсээ яаж хамгаалах вэ гэдэг асуулт.

Тухайлбал, долдугаар сарын 1-ний хэргийг өмгөөлсөн өмгөөлөгч нар маш ихээр хохирсон. Дараагийн шүүх хуралдаанд оруулахгүй шүү гэж шүүгч нар, хуулийн байгууллагынхны заналхийлэлд өртсөн.

-Хохирсон иргэдийг өмгөөлсөн өмгөөлөгчид үү?

-Тийм. УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооноос долдугаар сарын 1-ний асуудлаар зохион байгуулсан Нээлттэй сонсголд оролцсон ч өмгөөлөгч нар байна. Маш олон өмгөөлөгч нар бас Нээлттэй сонсголд оролцож чадаагүй шүү дээ. Нүдэнд шууд ил цагаанаар харагддаггүй боловч далдуур дарамталдаг байдал манайд маш их байгаа байхгүй юу. Шүүхийн байгууллагуудын цус ойртчихсон, бүгд бие биеэ таньдаг учраас “тэр өмгөөлөгчийг дахиад нэг хэрэг бариад ороод ирвэл тэгнэ шүү. Шүүхтэй муудалцвал яадгийг үзүүлье” ч гэдэг юм уу. Уг нь шүүхийн эрүүл систем, шүүгчийн ёс зүй байдаг бол шүүгчид ингэж хэлэх ёсгүй. Манайд тийм зүйл байхгүй учраастэд айж байна. Өмгөөлөгч нар чинь бас өөрсдөө энэ ажлаараа хоолоо олж иддэг хүмүүс. Гэтэл энэ ажилд нь хууль бус саад тавиад ирэхээр халширч байна. Хэргийг заавал эсрэг талд нь шийддэг, ямар нэг жижиг сажиг зүйлээр заавал саад дэгээ тавьдаг. Зүгээр л нэг мөрдөн байцаагч “Энэ муу зэвүүн өмгөөлөгч”гэдэг, “Чи тэр өмгөөлөгчийг авсан учраас чамайг ингэж байгаа байхгүй юу. Чамайг заавал цагдан хорино” ч гэдэг. Хууль ёсны таслан шийдвэрлэх арга хэрэгслийг хүртэл өш авах хэрэгсэл болгочихсон. Тэгээд үйлчлүүлэгч нь “Таныг авсан учраас намайг ингээд байна, би танаас татгалзаж байна” гэдэг.

-Одоо болтол уу?

-Одоо ч гэсэн тэр систем нь явж л байна. Асуудлыг шууд түс тас тавьдаг, хүний эрхийг дээгүүр тавьдаг хүмүүс явахгүй байна шүү дээ. Харин ч эсрэгээрээ хэн нэгний захиа даалгаврыг гүйцэтгэдэг хүмүүс нь карьер ахина, амжилтанд хүрнэ, амьдрал нь дээшилнэ. За даа, хууль, шударга ёс яриад хохирч байхаар дуугүй явж байсан нь дээр юм байна гээд хүмүүсийг дуугүй болгочихож байна. Энэ бүх зүйлийг сөрөөд “”Дуугарахад яадаг юм бэ” гэдэг зориг гаргасан хүмүүс ч бас байна л даа. Тушаал заавар, бүх зүйлийг гартаа атгачихсан энэ том систем дотроос үнэнийг хэлж байна гэдэг бас их зориг.

-Тухайн үед “Цагдаа хүн буудаагүй, байлдааны сум хэрэглээгүй. Хэрэглэсэн бол би огцроход бэлэн” гэдгээ хэлж байсан улс төрийн удирдагчид бас бий. Тухайн үеийн Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд, Ерөнхий сайд гээд. Тэднийг энэ цагдаагийн удирдлагуудтай холбоотой хэрэгт татаж шалгаж байгаа юм уу?

-Эрүүгийн хуулиар бол тэднийг татаж шалгахад хэцүү. Тушаал өгсөн гэдэг нь нотлогдвол тушаалыг хэн өгсөн бэ гээд дээд цэг хүртэл нь явна л даа. Цагдаагийн дарга нар өөрсдөө мэдүүлгээ өгөөд эхэлбэл. Ер нь бол эрүүгийн хэргийг илрүүлдэг гол утас нь гүйцэтгэгчээр нь дамжуулж, захиалга, заавар өгсөн хүмүүсийг нь илрүүлдэг. Ийм байдлаар л хэрэг явдаг. Яах вэ, процесс нь өөрөө их удаан байна. Зүгээр, улс төрийн хариуцлагыг бол УИХ-аас тооцох ёстой. Шүүхийн явцад нотлох баримтууд бодитой байна, цагдаа буудсан нь тогтоогдлоо, гэм буруутай байна гэдэг шийдвэрүүд гараад ирэх юм бол УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооноос ямар нэг байдлаар санаачлага гаргана гэж бодож байгаа.

-Тухайн улстөрчид тушаал заавар өгсөн, үгүй гэдгээсээ үл шалтгаалаад уу?

-Тийм. Та ажил үүрэгтэй үнэхээр хариуцлагагүй хандсан байна. Онц байдлын штабыг толгойлж байсан, та энэ ажлыг хариуцаж байсан, таны чиг үүрэг ийм байсан, тэр үед таны хэлсэн үг одоогийн нөхцөл байдалтай зөрчилдөж байна, та дороо байгаа хүмүүсийг хяналтандаа байлгаж чадаагүй байна гэдэг үүднээс хариуцлага ярих ёстой. Тэгэхээр дахиад нэг асуулт гарна л даа. УИХ-д өөрт нь тийм хүсэл эрмэлзэл байна уу, үгүй юу. Ингэж ажиллах ёстой юм байна гэж дэмжиж байгаа нь УИХ-ын олонхи, ядахдаа мэргэжлийн байнгын хороо болох Хууль зүйн байнгын хороон дээр олонхи байж чадах уу гэдгээс их шалтгаална. Манайх харьцангуй олон зүйлийг бүрэн дүүрэн шийдэж чадаагүй байна л даа. Жишээлэхэд хоёр жилийн өмнө өргөн барьсан УИХ-ын тухай хуулиудыг хэлэлцчихсэн бол улс төрчдийн хүсэл зоригоос үл шалтгаалаад хуулиар асуудлыг шийдэх ёстой гэдэг чиг үүргүүд нь орчихсон байсан. Харамсалтай нь үүнийг хуульчлах хүсэл эрмэлзэл бас л байхгүй учраас шийдэгдэхгүй явчихлаа. Уг нь тэр хуулийг баталчихсан бол хариуцлага тооцох механизмууд нь тодорхой байсан юм.

-Гэхдээ таны тэр хууль хэр зэрэг дэмжлэгтэй байсан юм, ядаж бүлгийн хэмжээнд, эсвэл байнгын хорооны дэмжлэг авсан уу?

-Байнгын хорооны түвшинд очсон, тэгээд хэлэлцэлгүй хойшлуулчихаад байна. Тэгэхээр энэ асуудалд дахиад хүч өгөх хэрэгтэй юм байна. Харамсалтай нь, Ардчилсан намын бүлэг үүн дээр нэгдсэн зохион байгуулалтад орж чадахгүй байна. Засагт хамтарч байгаадаа юм уу, юунаас болоод юм. Ардчилсан намын мөн чанар юу вэ, юун дээр зогсох ёстой вэ гэдэг цэгээсээ бас төөрчихөөд байна. Сая Сонирхлын зөрчлийн тухай хуулийн төсөл дээр ч гэсэн дээ. Тийм учраас одооноос нам гэж харахаасаа илүүтэйгээр хувь хүмүүс рүү би илүү харж эхэлж байна. Ийм хүсэл эрмэлзэлтэй хувь гишүүд хэр олон байна вэ гэдгээс шалтгаалах болж байна. Ойлголцол бас их хэрэгтэй юм байна. Анх тэр хуулийн төслийг өргөн барихад маш олон хүмүүс адгаж, цочирдож байсан бол одоо “тэр чинь зөв байсан байна, үнэхээр ийм асуудлыг шийдвэрлээд, буруутайд нь хариуцлага тооцоод явахгүй бол Засгийн газрынхаа өмнөөс УИХ-ын нэр хүнд унаад байдаг юм байна. Хариуцлага алдсан хүмүүс нь зүгээр өнгөрөөд ард түмэн, олон нийтийн дунд болохоор “76 мангуу, 76 арчаагүй авлигачин, олигархи” гэсэн нэг л том уут яваад, үүний үр дүнд парламентын ардчиллын нэр хүнд ч унаад байна. Хэн, юунд буруутай вэ гэдэг ялгаа заагийг гаргаж өгөхгүй бол эзэнгүй, эцсийн дүндээ УИХ-ын нэр хүнд унаад байна гэдгийг гишүүд ойлгож эхэлж байна. Тэгээд энэ ойлголцол маань их хурдтай яваасай л гэж би хүсч байна. Ний нуугүй хэлэхэд долдугаар сарын 1-ний хэрэг дээр, олон асуудал дээр Засгийн газар л буруутай байхгүй юу. Гэтэл олон түмний хандлага бол Засгийн газар луу биш, энэ нэг 76 мангуу л гээд байгаа биз дээ. Засгийн газрын алдааг яриад хариуцлага тооцох ёстой УИХ нь түүнийг ярихгүй, хамгаалаад байгаа юм шиг харагдаад байна. Мэдээж хэрэг хамгаалж байгаа хүмүүс байгаа. Гэхдээ хэн хамгаалаад, хэн хамгаалахгүй байгаа юм гэдгийг гаргаж өгөхгүй байгаагаас бүгдээрээ нэг уутанд орчихоод байна.

-Яагаад хүмүүс одоо үүнийг ойлгож, ярьж эхэлж байгаа юм бэ?

-Сонгууль дөхөж байгаа учраас хүмүүс тэгж харж байгаа байх. Нөгөө талаас манай парламентын ардчилал бас бүрэн төгс туршлагажаагүй байна шүү дээ. Долдугаар сарын 1-ны хэрэг, өнгөрсөн намар гарсан Б.Хурцын хэрэг ч гэдэг юм уу, одоо уул уурхай дээр гарах шийдвэрүүд дээр ч гэсэн “Яг яах ёстой юм бэ” гэдэг асуулт байнга тулгарч байна. Энэ асуултынхаа явцад “УИХ ийм дэмжлэг үзүүлэх ёстой юм байна, тэгж байж хуулийн байгууллагууд, АТГ нь ажилладаг юм байна, бодит дүр зураг нь харагддаг, парламент болон олон нийтийн дунд итгэлцэл бий болдог юм байна” гэж харж эхэлж байна. Жишээ нь, өнөөдөр УИХ-ын дарга энэ асуудал дээр маш тодорхой байр суурьтай байгаа. Энэ асуудлуудыг явуулах ёстой, шийдэх ёстой гэдэг дээр. Үүнээс болоод намынхаа бүлэг дээр үл ойлголцох асуудал гарч эхэлж байна.

-МАН-ын бүлэг дээр үү?

-Тийм. Манай намын бүлэг дээр ч ялгаагүй. Жаахан удаан боловч бидний туулах процесс л юм шиг байна л даа. Гэхдээ мэдээж бид үүнийг маш хурдан туулах ёстой, шийдэмгий байх ёстой. Долдугаар сарын 1-ний асуудлаар Хүний эрхийн дэд хорооноос гаргасан тогтоолыг Хууль зүйн байнгын хорооны тогтоол болгох гээд найман сар хүлээж байна. Хууль зүйн байнгын хороо нь хуралдаж өгдөггүй.

-Сая байнгын хорооны дарга өөрчлөгдсөн. Тэгээд ч нэмэр байхгүй юу?

-Д.Одбаяр гишүүнтэй ярьж л байна, хаврын чуулган эхлэхээр ярина аа л гэж байна. Аль аль нь ярина л гэсэн үгтэй яваад байгаа шүү дээ. УИХ өөрөө УИХ шиг байж чадахаа больчихсоны нэг илэрхийлэл нь сайд нь орж ирээд л асуудлыг хөтөлж байдаг. Сайд Засгийн газар дээр л асуудлаа хөтлөх ёстой болохоос биш, УИХ дээр хөтлөх ёсгүй шүү дээ. Бид нэг Хууль зүйн сайдын нөлөө, дарамтаас ангид ажиллах мэргэжлийн байнгын хороотой болох шаардлага гарчихсан байна.

-Ганц Хууль зүйн сайд дээр л тийм дарангуйлал харагддаг байх аа, бусад сайд нар бол гишүүдэд загнуулж байгаад л гардаг шүү дээ?

-За, магадгүй. Хэрвээ би Ц.Нямдоржийн оронд байсан бол... Салбарын эрх мэдэл байна, намын эрх мэдэл байна, МАН-ын нэг том лидер биз дээ. Улс төрийн болоод салбарын энэ том эрх мэдлийг барьчихсан ийм хүн шинэлчлэлийн төлөө явсан бол Тэмүүжингээс хэдэн зуу дахин том өөрчлөлтийг хийх байсан, илүү хялбар хийх байсан. Д.Лүндээжанцан дарга жишээ нь, УИХ-д л сууж байгаа боловч мэргэжлээрээ бол хуульч хүн. Манай хууль зүйн салбарын урдаа барьдаг том эрдэмтэн. Гэвч “Манай намын бүлэг эсрэг байр суурьтай байгаа учраас улстөрчийнхөө хувьд дуугарч болохгүй” гэж боддог юм уу, ямар ч байсан салбарын шинэчлэлийн асуудал дээр тийм сүрхий дэмжихгүй, заримдаа ч бүүр хойшоо татаж л байна. “Гудамжнаас нэг бацаан орж ирчихээд тогтчихсон юмнуудыг өөрчлөх гээд байна” гэж хардаг ч юм уу, бас нэг мэргэжлийн бус амбиц байх шиг байна л даа. /инээв/ Энэ нь хуульч мэргэжлийн гэхээсээ хуучин шинэ, хөгшин залуу гэсэн үеийн ялгаа гаргаж ирээд байх шиг байна.

Жишээ нь долдугаар сарын 1-ний хэргийг аягүй сайн ойлгоод шийдвэл шийдэхээр хүмүүс “Тэмүүжин авч явж байгаа” гэдгээс нь шалтгаалаад хойшоо суух жишээтэй. УИХ-ын тухай хууль дээр ч мөн адил. Энэ мэтээс нь шалтгаалаад сүүлийн үед би заавал “Би” гэж ярихаасаа илүүтэй өөр хүмүүсээр асуудлаа шийдүүлэх гэж оролдож байна. Энэ чинь миний хувьд суралцаж байгаа бас л нэг хэлбэр. Санаа, идей байх нэг хэрэг, түүнийг бусдаар хүлээн зөвшөөрүүлнэ гэдэг их зовлонтой процесс байдаг юм байна. Оролцогч олонтой учраас. Үүн дотор яаж шийдвэр гаргуулах вэ гэдэг дээр туршлага судалж байна, жишээ нь “Фортуна”-гаас. Мань хүн асуудлыг маш хурдтай шийддэг хүн. Заримдаа зулгуйдах ч тохиолдол гарах юм шиг байна шүү дээ. Энэ нь асуудлаасаа, зарчмаасаа ухрана гэсэн үг биш. Асуудлаа шийдэхийн тулд ямар замыг туулах ёстой юм бэ л гэдэг зүйл.

-Хамтарсан Засгийн газрын гэрээг харсан уу?

-Тэр үед би УИХ-д орж ирээгүй байсан учраас хараагүй, оролцоогүй. Одоо бол Ардчилсан нам гэрээнд тусгасан ажлаа хэр зэрэг сайн хийж байна вэ гэдгийг бас харах ёстой юм байна даа л гэж бодож байна.

-Долдугаар сарын 1-ний асуудлыг шийдэж чадахгүй байгаа нэг том шалтгаан нь хамтарсан Засгийн газар гэж харагдаад байгаа. Гэвч уг нь бол хамтарсан Засгийн газрын гэрээнд энэ талаар огт тусгагдаагүй. Зүгээр далд хийсэн тохироо байдаг юм уу, үгүй юу. Хамтарсан Засгийн газар, долдугаар сарын 1 гэдэг хоёр асуудлыг салгаж үзэх боломж байхгүй юу?

-Хоёр намын хувьд бол долдугаар сарын 1-ний хэрэг дээр тийм том ойлголцолд хүрээд, энэ хэргийг дарчихья гэдэг байдлаар хамтраагүй байх. Зүгээр засагт орж хамтарсан хүмүүс нь долдугаар сарын 1-ний хэрэгт ямар нэг байдлаар холбоотой учраас асуудал байхыг үгүйсгэхгүй. Тухайн үеийн Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайд, тухайн үеийн Ерөнхийлөгч гээд явахаар Засгийн газарт хамтарч байгаа, МАН-ыг тодорхойлж байгаа том францийн гол хэсэг холбоотой учраас зөрчилдөөн үүсээд байж магадгүй. Түүнээс биш хамтарсан Засгийн газартай холбоогүй, хувь хүмүүсийн асуудал гэдгээр нь бол энэ хэргийг шийдвэрлэчих байх гэсэн бодол байдаг юм. Долдугаар сарын 1-нээс бид маш том сургамж авч, дахиад ийм хэрэг гаргуулахгүйн тулд сонгуулийн хуулиа яаж сайжруулах, хууль хүчний байгууллагуудаа яаж чадавхижуулах тухай ярих ёстой. Улам хүчтэй дарангуйлал тогтоох тухай биш, яаж илүү үр ашигтай, хүний эрхийн мэдрэмжтэй, хуулийг дагуу ажилладаг болгох вэ гэдэг чиглэлээр. Галт зэвсэг хэрэглэх дээр л гэхэд үнэхээр хууль эрх зүйн орчин нь тодорхойгүй юм байна лээ шүү дээ. Цагдаа дотор гэмт хэрэг гарлаа гэхэд илрүүлэх, шалгах механикм үнэхээр бүрхэг гэдэг нь харагдлаа. Ер нь улс төржсөн ийм асуудал дээр улс төрийн зоригтой үнэлэлт дүгнэлт хийх чадамж байна уу гэдгийг бас бодох л ёстой. Улс төрийн үнэлэлт дүгнэлт өгдөг, хууль эрх зүйн хувьд шийдэл гаргадаг газар нь УИХ. Гэтэл аль алиныг нь хийсэнгүй.

Одоо Ц.Нямдоржоос асуухаар “Бид ойлгож байгаа” л гэдэг. Таны ойлгож байгааг ард түмэн ойлгож байгаа юм уу. Ойлголцлоо үндэсний хэмжээнд авчирах ёстой шүү дээ. Тогтвортой, илүү их итгэлцэлтэй, нийгмийн дэмжлэгийг илүү их авсан засаглалыг бий болгох тухай бид ярьж байна. Түүнээс биш Ц.Нямдоржийн дотроо юу гэж ойлгож байгаа нь чухал биш. Хэрвээ энэ асуудлыг одоо л шийдэж чадахгүй бол мөдхөн дахиад л бужигнана, хохирогч нь дахиад л ард иргэд болно. Арабын ертөнцөд үүсээд байгаа шиг улс төрийн тогтворгүй байдал, өмч хөрөнгийн том хохирол учирна, тэр нь 20-30 жил үргэлжилнэ. Тиймээс бид өнгөрсөн туршлага дээрээ тулгуурлаад маш сайн ойлголцолд хүрэх ёстой. Гэхдээ зөвхөн улстөрчид ойлголцох биш, Н.Энхбаяр, С.Баяр хоёр, Ардчилсан нам МАН-тай ойлголцох биш, монголчууд нийтээрээ ойлголцох асуудал байхгүй юу. Аль нэг нам, фракцийг төлөөлж байна гэдгээрээ биш, Монгол Улсын 2,7 сая хүнийг төлөөлж байгаа гэдэг утгаараа асуудалд хандах ёстой.

-Сая цагдаагийн дарга нарын асуудал сөхөгдөөд ирэнгүүт бас л нөгөө Цагдаагийн ар гэрийн холбоо гэдэг төрийн бус байгууллага гарч ирээд гэмтэж бэртсэн, хохирсон цагдаа нарын асуудлыг сөхөж тавьсан. Засгийн назар яагаад одоо болтол тэр хүмүүсийн хохирлыг төлөөгүй байгаа юм бэ? Магадгүй, өөрсдийнх нь асуудал босч ирэх болгонд сөхөж тавьдаг хөзөр болгоод хадгалаад байгаа юм уу?

-Миний харж байгаа зүйл гэвэл хариуцлага хүлээх ёстой улстөрчид, хариуцлага нь тодорхой байх ёстой эрх мэдэлтнүүд нь өөрсөд рүү нь чиглэсэн хариуцлага ярих бүрт цагдааг хамгаалалт болгож ашиглаад байна. Долдугаар сарын 1-ний дараа цагдаа нарт эрүүл мэндийн том хохирол үүссэн. Үүнийг Засгийн газар шийдэх ёстой байсан. Тэгэхэд МАН байрныхаа төлбөрийг гаргуулаад авчихсан мөртлөө ажил үүргээ гүйцэтгэж яваад хохирол амссан хүмүүсийн асуудлыг шийдэхгүй байна. Хэрвээ энэ асуудал иймэрхүү хэмжээнд байгаа бол одоо байгаа Хууль зүйн сайдтай хариуцлага тооцох ёстой. Яагаад төсөвт энэ асуудлыг оруулж ирээгүй, яагаад цагдаа нарынхаа эрүүл мэндэд анхаарал тавиагүй юм.

-Төсөв дээр үнэхээр орж ирээгүй юу, УИХ хасчихсан юм уу?

-УИХ бол оруулж ирсэн төсвийг нь л баталсан, оруулж ирж байгаа сайд нь л тэр шүү дээ.

-Яг хэдэн цагдаа ажилласан юм бэ, долдугаар сарын 1-нд?

-Яг нэгтгэж гаргасан тоог бол нарийн мэдэхгүй байна. Хөдөө орон нутгаас ямар ч байсан нэлээд олон цагдаа татсан байх аа. Тэгээд цагдаа нарын хэрэглэж байсан бамбай, дуулга энэ тэрийг бүгд л харсан биз дээ. Ажил үүргээ гүйцэтгэхэд нь хангалттай хөдөлмөр хамгааллын хэрэгсэл байсан уу, үгүй юу. Тэд ч бас хувь хүмүүс. Өмнө нь энэ асуудлыг УИХ дээр ярихад “шийдчихсэн” л гэж байсан. Одоо цагдаагийн ар гэрийнхний ярьж байгаагаар бол шийдээгүй л байна шүү дээ. Тиймээс энэ тохиолдолд Хууль зүйн сайдын асуудал дахиад л хөндөгдөнө. Гэхдээ энэ нь хэн нэг гэмт хэрэг хийсэн нөхрийг гэмт хэрэг хийгээгүй болгож ярих үндэслэл биш, иргэдийг илүү ихээр яллах ч үндэслэл биш. Үнэхээр ийм асуудал байна гэвэл УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хороо анхааралдаа авна.

-Өмнө нь та цагдаагийн асуудлыг Засгийн газар хариуцах ёстой. Хүний эрхийн дэд хороо иргэдийн эрх зөрчигдсөн асуудал дээр л анхаарлаа хандуулна гэж байсан?

-Тэр үед цагдаагийнхны гарт эрүүдэн шүүлгэсэн, хохирсон иргэдийн асуудлыг ярьж байсан. Төрийн байгууллагын гэм буруутай үйлдлээс болж иргэд хохирсон тухай асуудал. Одоо харин цагдаа ажлын байран дээрээ хохироод байна гэж ажил олгогчтойгоо маргалдах гэж байгаа бол Засгийн газарт хандаж бид хүний эрхийн асуудлыг ярина. Өмнө бол биднийг иргэдийн эрхийг хамгаалах асуудал ярихаар “Тэгвэл цагдаа ч гэсэн хохирсон шүү дээ” гээд иргэдийн асуудлыг үгүйсгээд байсан байхгүй юу. Засгийн газар цагдаа нарынхаа эмчилгээний төлбөрийг гаргаж өгөөгүйгээс гүйцэд эмчлэгдээгүй, амь насаараа хохирч байна гэвэл цагдаа өөрөө иргэн болоод гараад ирж байгаа юм. Энэ тохиолдолд бид ажил олгогчтой нь л ярих ёстой.