Ерөнхийлөгчөө хар­сан хөдөөний иргэд уур хүрмээр, санаа авмаар, заримдаа наргиантай, янз бүрийн араншингаар санал бодлоо хэлэх юм.

Монгол Улсын Ерөн­хий­лөгч Ц.Элбэгдорж нийт­дээ долоон аймагт 16 удаа иргэдтэй уулзалт хийсэн.

Завсраар нь орон нут­гийн удирдлагууд хү­лээн авсан гээд бодохоор  зур­гаан хоногт цай уухаас өөр сул цаг бараг байхгүй байлаа.

Очсон газар бүртээ уул­залтыг нээж, зарим­даа товчхон, заримдаа дэлгэрэнгүй хэлж байсан түүний гол үзэл санааг нь тоймловол “…Найман сарын өмнө намайг Ерөн­хийлөгчөөр сонго­сон сон­голтод тань юуны өмнө баярласнаа чин сэтгэлээ­сээ илэрхийлье. Энэ удаа­гийн Ерөнхийлөг­чийн ялгарах гол онцлог бол хууль, шударга ёсыг сахиулахын төлөө байх болно. Нэр дэвшээд явж байсан үеийн хэлсэн үг, үзэл санаа өөрчлөгдөө­гүй. Гэхдээ авлигын сүл­жээ, хуулийн шударга бус байдлыг Элбэгдорж гарч ирээд алга урвуулахын чинээ  амархан өөрчилнө гэж байхгүй. Ёс суртахуун­гүй явдал энэ орныг аалз­ны тор мэт хэрсэн байгааг олон түмэн ба авлигачид өөрсдөө ч мэдэж байгаа. Харамсалтай нь тэд өөрс­дөө саналаараа зайгаа тавьдаггүй юм бол тэд­нийг өөрчлөх өөр хуу­лийн заалт үгүй. Ерөнхий­лөгч ба ард түмэн тантай цаашид хамтарч ажил­лах боломж алгаа гээд байхад зөвхөн албан ту­шаал дээрээ тогтохоос өөрийг боддоггүй, хий­дэггүй хү­мүүс олон байна. Шудар­га ёсны төлөө тэм­цэхийн тулд ихээхэн эр зориг шаардагддаг. Тэ­гээд өөрөө мөнгө хөрөн­гөний асуудалтай бол энэ тухай яриад ч хэрэггүй. Төрийн тэргүүн хувь хү­ний­хээ хувьд зөв сэтгэл­тэй бай­вал үйлс бүтнэ гэж үздэг. Орон нутаг дахь засаг захир­гааны бүтэц, эрх мэдэл энэ байд­лаа­раа хол явахгүй нь улам ойл­гомжтой болж байна. Хаа сайгүй зудын гамшиг болж байхад  аймаг су­мын Засаг дарга, Иргэ­дийн ху­ралд өөрөө ший­дэх хө­рөн­гө мөнгө юу ч байхгүй гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Санаачилгаараа намар өвс хадлан  бэлдэх гэх мэт аливаа ашиг орлого хийвэл дээ­рээс шууд ху­рааж авах хуультай. Ха­рин юу ч хийх­гүй сууж байгаад ма­лаа үхүүлбэл зардлыг нь гар­гаад өгч болно. Ийм урвуу тог­тол­­цоо­ноос болж хөдөө орон нутаг хөгжихгүй бай­на. Эрх мэ­дэлгүй нутгийн удирд­лага, банкны кас­сын ня­рав хоёрт ялгаа алга.

Төсвөөс хуваарилсан тэрбум төгрөгийг аймаг хуралдаад өөрс­дөө задар­гаа­гаа хийдэг, айм­гаас сумын хурал өөрт оногдсоноо яахаа шийддэг эрх мэдлийг олгох нь чухал. Гэхдээ хэдэн дарга нарт хандаж байгаа юм биш. Эрх мэд­лийг бүр цааш нь иргэдэд олгох ёстой. Татварт орж ирсэн энэ мөнгөөр юу хийхээ ший­дэц­гээе гэж зарлалаа. Зарын дагуу ирэхэд нээлттэй байг. Санаагаа хэлэг. Та нарт хэлсэн, шийдсэн, алдаа гар­сан бол дахиад ярьцгаая гэх зэр­гээр дараа нь ямар нэг хэл амгүй асуудал шийдэгдэнэ. Засаг захир­гааны нэгжийг томсгох тал дээр бол хүн амын төвлөрлөө дагаж сум­дыг хөгжүүлбэл илүү үр дүнтэй. Тухайл­бал 5000-аас дээш хүн амтай бол төдөн жилийн сургууль байна. Ийм статус­тай эмнэлэг ажиллана гэх мэтээр малын тоо бус хүнээ бодсон бодло­го явуулбал хөдөөд амьдрах орчин хөгжинө. Нэгдэл дагаж сум, сум бараадаж нэгдэл үүссэн. Одоо­гийн зах зээлжсэн хувилбар нь бол сум хоршоо, сум хувьцаат компа­нийн зохион бай­гуулалтад орох нь зүй­тэй. Хуучин тогтолцооноос ял­гаа­тай нь иргэ­дийн хувийн өмчин дээр тулгуур­лаж байгаа болохоор ийм замыг сонгоход шударга зар­чим үйлчил­нэ гэж бодож байна.

Төрийн удирдлагууд өөр өөрт оногдсон үндсэн үүргээ биелүүлэ­хийн төлөө ажиллахад дунд нь яалт ч үгүй нэгэн асуудал орхигддог. Энэ бол үндэсний хэл, соёл, зан уламж­лалын тухай юм. Монгол Улсын орших тусгаар тогтнолтой энэ сэдэв холбогддог. Бидний  багад эцэг эх, ах дүүсээрээ гэртээ зуухаа тойроод хамтдаа бүхнийг ярьж, тэндээс бүгдийг ойлгож мэдэрч өсдөг бай­лаа. Орчин үеийн суурин газрын­хан багаасаа тус тусын өрөөнд орж эцэг эх, нутаг нугаасаа улам холд­соор байна. Сүүлдээ бид Монголын гэх онцлогоо гадаад оронд алдах дээрээ туллаа. Манай уламжлал зан заншил нь олон мянган жилийн явцад шигшигдэж, амьдралд бат­лагдаж ирсэн  орхиж болохгүй мартаж гээшгүй хүмүү­жил төлөв­шил юм. Ингэж болдог­гүй юм, ингэ­вэл нүгэл, ийм учиртай юм гэх сур­гаал шингэсэн зан заншил, ёс сур­тахуунаас илүү ний­гэмд нө­лөөл-дөг иргэний ба эрүү­гийн хууль байдаг­гүй. Энэ талаар Ерөн­хий­лөг­чийн зар­лиг удахгүй гаргана. Үүнд би төрийн тэргүүний хувьд онцгой­лон ач холбогдол өгч байгаа.

Дараа нь заавал хэлэх ёстой нэг сэдэв бол байгаль орчны асуу­дал байна. Ойролцоогоор хүн төрөлх­төн 2000 орчим жил дэлхий хэмээх энэ морийг эмээллэж унаад цоги­лоо. Тэнхлэгтээ өдөртөө баг­тан бүтэн эргэж, нарыг жилийн дотор тойрч хурдлуулдаг дэлхий маань өнөөдрийг хүртэл биднийгээ жар­гааж явж. Одоо байгаль цаг уурын эргэлтгүй таагүй байдлын өмнө манай орон, ялангуяа нүүд­лийн мал аж ахуй хамгийн ихээр нэрвэг­дэх аюул нүүрлэлээ. Үүнд анхаар­лаа хандуулж хүн бүр дасан зохи­цох бэлтгэлтэй байхыг сануулж байна. Байгаль эх бидэн­тэй ямар ч гэрээ хийхгүй, хоёр намын дарга очоод хэлэлцэж, бусад нь жагсаал цуглаан хийгээд нэмэргүй. Хүүх­дийг, хөгшдийг, бай­галийг баяр­луулж хэвшсэн уламж­лалтай орон билээ. Байгалиа хайрлаж баяр­луул­сан эерэг энер­ги дүүрэн бай­вал монгол түмний минь заяа хазайхгүй биз ээ. Би шүт­лэгтэй хүн. Муу юм бүү болоосой гэж боддог. Ер нь ирж яваа цагаа, эхэлж байгаа нийгмээ харааж бус ерөөж угтаж байгаач ээ…” Яг ингэж хэлээгүй ч ийм ойлголтыг тэрээр уулзсан газар болгондоо орон нутгийн онцлогийг харгалзан янз бүрээр илэрхийлж явсан юм.

Уулзалтын дараа асуулт ха­риул­тууд амаар, бичгээр тасралт­гүй хөвөрч өгнө. Тэр талаар тойм­лоё.

-Цас зуд хүндэрсэн энэ үед л нөгөө амлаад байсан сая таван зуугаа эхний ээлжинд малчдад өгчих арга юу байна? (Говь-Алтай)

-Би эхийнхээ тэтгэврийн мөн­гөөр амьдардаг. Нөгөө мөнгөө өг гэж байна. Өгөөч чи? Би ядарч байна. Мөнгөө авьяа аа ий ий (цурхиртал уйлав. Хөвсгөл. Тариа­лан сум)

-Вайя ээркэм Ерөнкийлөгч, та­ныг бид ик чударга күн гээд сонго­сон… Маш их баярлаж бай­гаа. Та бол… (Товчхон ярьж санал бодлоо хэлнэ үү)… Би арван таван күкэд­тэй, амьдрал ядуу. Нэг сая бас дээр нь 1.5 сая бүгд 2.5 саяыг үржих нь 17… (Болио боль. Түрүүн энэ тухай ярьчихсан ш тээ. Ховд. Булган сум)

-Яг одоо 2.5 саяа өг. Яасан их худлаа ярьдаг юм. Энэ заалнаас мөнгөө авч байж гарганаа. Би чамаас мөнгөө авч байж л гарна даа хө. Тэмцэцгээе. Хувьсгал хийх цаг нь болжээ. Ура нөхдөө? (Еэ базар­ваань  хум пад. Эрдэнэт хот)

Ерөнхийлөгч: -Хоёр гол нам сонгуульд оролцохдоо амласан мөнгөө та бүхэн авахыг хүсэх тутам хурдан өгүүлэхийг би зорьдог. Нэгэнт амласан юм чинь өгөх л болно. Амлалтаа хэрэгжүүлэх хуга­цаа байхгүй биш юм шүү. Ху­гацаа алд­вал ард түмэн өөр сонголт хийх тул үүнээс мултрах арга байх­гүй. Харин дараа нь яах вэ? Сон­гууль болгонд бэлэн мөнгө амладаг энэ явдлыг үүгээр таслан зогсоох нь зүйтэй. Алт, зэс, нүүрс, одоо уран, газрын тос гээд ар араасаа нээгд­сээр байгаа уул уурхайн их баял­гийн хувийг иргэд хүртэх ёстой. Хэрэв та бүхэн санаж байгаа бол “Эрдэнийн хувь” өгнө гэж хэлж байсан даа. Эрдэнийн хувь буюу хувьцаа шуд­аргаар тараагдвал уул уурхайгаас орж ирэх баялгийн жинхэнэ эзэн нь ард түмэн болох юм. Тэгэхээр энэ бол тийм үндэс­лэлгүй ч юм биш.

Бэлэн мөнгө түгээх дээр би өөр байр суурьтай явдаг. Сая Засгийн газар далан мянгыг цагаан сарын өмнө тараа­сан. Тэр мөнгө Монголд тогтсон юм уу. Хотод хоёр хоноод л Эрээнээс зөөсөн бэлгийн алчуу­рын төлбөрт өөр тийшээ урссан байх. Ингэхийн оронд мөнгөний эрхийг нь нээгээд банкиндаа бай­сан бол дээр. Тэр мөнгийг хэрхэн зарцуулах эрхийг тодотгож өгнө. Та энэ мөн­гийг зөвхөн оюутны төл­бөрт, эмнэл­гийн үйлчилгээнд, орон сууц, цахил­гаан гэх мэтэд зарцуу­ла­хаар бол  бэл­­нээр бус дансаар гуйвуулна гэсэн бол наалдацтай. Тэгэхгүй боло­хоор дагаад юмны үнэ өс­чих­лөө. Өгсөн, авсан хоёртоо ямар ашиг байна.

Манайхан ардчилсан чиглэ­лийн Ерөнхийлөгч гараад ирэхээр хамаагүй ярих юм даа. Хуучин цагт “Төв хороо, товчооны гишүүд” ирсэн бол ярих бүү хэл айгаад суудлаа­саа хөдөлж чадахгүй алга ташсаар гаргах байх. Юуны өмнө ардчилсан сонголт хийж байгаа­даа баярлах ёстой юм шүү. Хүмүүс янз бүрээр л хэлж байна. Их ч бухимдаж байгаа бололтой. Гэхдээ энэ бол нийгэм эрүүл байгаагийн шинж. Үүнд би гомдоогүй шүү. Ялангуяа манай Эрдэнэт бол халууны шил шиг оргилуун хүмүүстэй. Надаас биш хүн бол хаврын энэ тарчиг цагаар бус найр хавтгайрсан най­ман сард ирээд буцчих л байсан. Сая нэг нөхөр өвөлжингөө цэвэр­лээ­гүй цасаа Ерөнхийлөгч ирэхээр цэвэр­лээд байх даа яадаг юм гэж Засаг даргаа шүүмжилж байна. За яахав дээ. Цасаа цэвэрлэчихсэн, сайхан л санагдаж байна ш тэй. (Хүмүү­сийн уур гарч инээлдэцгээв).

-Хөшөөтийн уурхайг страте­гийн орд болгооч ээ. Олигархиуд гадаа­дын хөрөнгийн бирж дээр зарж асар их мөнгө босгож байна. Сумын төв, босоо тэнхлэгтэй огт хамаагүй хар зам тавьж, Монголын баялгийг гадагш дураараа урсгаж байна. Засаг даргаасаа эхлээд бөөн хуй­валдаан, лицензний най­маа яваг­даж байна. (Ховд хот)

Ерөнхийлөгч: -Наадахаа та нар орон нутагтаа тойрч суугаад сайхан ярилцаад шийдчихэж бол­доггүй юм уу. Нэг иймэрхүү юм урьд нь сонс­сон. Эв нэгдлийг сахих үүрэг­­тэй Ерөнхийлөгч аль нэг талд нь ороод үймүүлээд байвал үймүү­лээд л байна. Одоо ч гэсэн “Нээрэн тийм байна” гэвэл олон хүнийг алга та­шуулна. Хэрэв үнэхээр л болж бүтэх­гүй байгаа юм бол больчихгүй юу. Гадны ч юм уу өөр хүнээр ашиг­луулахгүй гээд өөрсдөө хүр­зээ барьж очоод ухах боломж юу бай­даг юм. Илэн далангүй сайн ярилц. Оюутолгойг олон талаас нь ярь­саар байгаад л шийдэлд хүр­сэн. Сүржин нэр устай байгуулагд­сан хөдөл­гөөн холбоодын тэмцэл худ­лаа байдаг тал бий шүү. Баа­барын хэлдгээр цаана нь өчүүхэн эрх ашиг явж байдаг. Тийм л юм битгий байгаасай билээ. Дэлхий нийтийн хандлага бол ойрын ирээ­дүйд нүүрснээс татгалзлаа. Одоо өм­нийн говиор дүүрэн нүүрс зөө­дөг шороон зам бий болж, байгаль сүйтгэж байна. Хар зам тавьсан бол яамай даа.  

-Тайширын УЦС-ыг бариад тогтой болно гэсэн худлаа болов. Даланг нь усаар дүүргэсний дараа Завхан гол хэвийн урсана гэдэг. Тэгсэн чинь тэр даланг ёроолд нь цоорхой гаргаад барьсан ноцтой явдлыг олж мэдлээ. Одоо яах вэ? (Завхан. Улиастай хот)

-Энэ асуултад Сангийн дэд сайд Т.Очир­­­хүү хариулахдаа: -Үнэхээр тийм бол гадаадаас мэр­гэжлийн хүн ав­чирч шалгахаас. Уг нь энэ жил цас их унаж байгаа болохоор шар усны үерээр далан дүүрээд тог га­рах, Завхан гол хэвэн­дээ урсах учиртай юм л даа.  

-Хот маань хөлдчихлөө. Одоо гэхэд л энэ заал хүйтэн байна. Тэгэхээр би арван зүйлийн өргөх бичиг бэлдсэн. Үүнийгээ  өгч байна. Та үстэй дээлтэй яваа болохоор мэдэх ч үгүй байх шив дээ. (Говь-Алтай. Алтай хот)

Ерөнхийлөгч: -Энэ талаар айм­гийн удирд­­лагуудтай ярьж бай­гаад гарч ирлээ. Аймгийн төвийг эхнээс нь усгүй газар байгуулсны гор гарч байна. Эргэн тойрон дахь усны нөөц үндсэндээ дуусч байгаа гэнэ. Худгууд ширгэсэн байна. Цаашид аймгийн төвийг нүүлгэх үү, эсвэл тэртээх Завхан голоос ус татах уу гэдэг хоёр замыг сонгох нь.  Аль аль нь асар өндөр зардал гарна. Үүнийг яаралтай ярихгүй бол бо­лох­гүй нь.

-Зуданд малаа алдсан малчдыг төрөөс хэрхэн харж үзэх вэ? Зарим малчны мал нь банкны барьцаанд яваа болохоор амьд үхсэн ялгаагүй гэх юм. (Увс. Улаангом хот).

Энэ асуултад ХХААХҮ-ийн дэд сайд Х.Зол­жаргал :- Нэг ухна, 24 ямаа, нэг хуц 34 хонь, саалийн гур­ван үнээ, уналганы хоёр морь буюу тэмээ бүгд 65 ширхэг малыг 3.7 саяд багтаан нэгэн малчин айлд олгох төсөв явж байгаа. Ой­ролцоо­гоор 2000 айлыг ингэж мал­жуулах хө­рөн­гийн эх үүсвэр хайж бай­на. Мах­ны үйлдвэр барьж ямааны махыг Вьетнамд, хонио Ара­бад гаргаж зарна. Увсын Ба­руунтуруу­нд гури­лын үйлдвэр бари­на.

-Хүн алсан алуурчинг цаазлал­гүй төрөөс гучин жил тэжээх юм уу? Наадах чинь буруу. (Эрдэнэт хот)

-Манай аавыг алуурчин ШТС-д сууж байхад нь хөнөөсөн. Түүнийг цааз­­­лаагүйд гомдолтой явдаг. (Ховд.Булган сум).

-Ах дүү нар маань үйлдвэрийн ослоор нас барсан. Хүү шоронд орчихлоо. Уучилж өгөөч. (Эрдэнэт хот)

Ерөнхийлөгч:- Энэ тухай би зөндөө ярь­сан. Цагаан сарын өмнө зур­гаан сэтгүүлчтэй зурагтын өмнө уулзах­даа ч хэлж байсан. Цаазаар ава­­хын эсрэг тал дээр тууштай зог­соно оо. Гучаад онд Монголын төр гу­чин хэдэн мянгаар нь цаазалж бай­лаа. Одоо болоо юм биш үү. Өнгө мөн­гөний болсон одоо цагт цааз­­­лагдаад байгааг харсан хэн байгаа юм бэ. Гучин жилийн ялыг дааж гардаг хүн гэж байхгүй. Гэмт хэ­­рэгтэн цаазлагда­хад өөр олон хэ­рэг гэрч­гүй болон хаагддаг. Алуур­чинг танилгүй өөр хүн цаа­залчих­сан байвал яах вэ.

Шүү­хийн шат дамжлага дуусаад Ерөн­хийлөгч дээр хоёр саналын хуудас ирдэг. Нэг нь цаазалсугай, нөгөө нь цаа­зын ялаас хэлтрүүлэх тухай. Би зөвхөн аль нэг дээр нь гарын үсгээ зу­рах ёстой. Таны өмнө ийм сон­голт ирлээ гэж бод доо.

Онц ноцтой алуурчин байлаа гэхэд түүнийг зовоолгүй хөнөөж амрааж болох­гүй. Насаараа амь­дын тамд тар­чилж яваг.

Хууль шүүхийн буруу­тай үйл ажиллагаа­наас болж хохирч шо­­ронд орсон хүн байвал аль боло­хоор шийдэж өгөхийн төлөө явна. Нэр усаа то­дорхой гаргаад миний гарт нь гээд захидал би­чээрэй. Гомдлын мөрөөр холбог­дох газ­руудаас санал дүгнэлт авдаг их ажиллагаа­тай юм билээ. Түүнээс шо­ронд орсон болгоныг суллаад бай­вал Ерөнхийлөгчийг алдаа гар­гахыг анаад байгаа хэсэг бас бий.

-Оюутны төлбөртэй холбоотой асуултууд нэг хэвэнд цутгасан мэт газар бүрт давтагдаж байв.

Ерөнхийлөгч:- Та бүхэн тийм юм л асуух болов уу гэдгийг би багцаалж бай­на. Та нар ч намайг ингэж хэлэх байх даа гэж гадарлаж суугаа. (инээлдэцгээв)

Олон айлыг эдийн засгаар сөхрүүлж байгаа хүндрэл бол оюут­ны төлбөр зардал юм. Ялан­гуяа хөдөөнөөс хот орж буй оюут­нууд сургалтаас гадна өөр олон зардал дагалдаж өрх гэрийг туйл­дуулж байна. Хүмүүс ядаж тал зардлыг төрөөс даагаад өгчихвөл их дэм болно гэдэгт бараг далан хувь нь тийм саналтай байна. Энэ­ний төлөө ажил хийнэ ээ. Дараа­гийн хам­гийн чухал нь оюу­тан төг­сөөд хийх ажил юу вэ. Орон нутагт мэр­гэжлийн боловсон хүчин ду­тагдал­тай байна. Нарийн мэр­гэж­лийн эмч багшаас өгсүүлээд. Ийм тохиол­долд захиалгат сур­галтыг хийж зардлыг нь төрөөс бүр зуун хувь даадаг болмоор бай­на. Энд ерөө­сөө болохгүй юм байхгүй...

Тэмдэглэсэн

Ж.ГАНГАА