Баабарын хэлдэг­ч­лэн манай эх орончид саях­наас ээрч муурч, хэнх­дэгээ балбадаг зан нь сэдэрлээ.


БНХАУ ЮНЕСКО-д Монгол үндэстний гэх хэд хэдэн өв соёлыг өөрийн­хөө улсын нэр дээр бүрт­гүүлж "зохиогчийн эрх"-ээ авсан юм байна. Үүнд мон­гол үндэстний хувцас бо­лох дээл, гутал, ардын яз­­­гуур урлагийн нэгэн тө­рөл хөөмий, мөн уртын дууг Хятадын үндэстэн яст­нуудын соёлын үнэт өв мөн гэж гадаад ер­төн­цөд баталгаажуулжээ. Үү­нийг сонссон олон мон­­­­гол­чууд нэн хилэгнэж бид­ний гэх аль нандин бүхнийг маань булаасан бай­на. Яах­аа­раа ар­дын сайхан хөө­мий маань Хятадын өв соёл бол­дог билээ. Юугаа харж байсан төр засаг вэ? Хэн урваад энэ бүгдийг зөвшөөрч шанд нь юу ав­сан бол. Одоо Монгол гэ­дэг үндэстэн аажмаар ус­таж үгүй болохын эхлэл та­вигдлаа. Дуу, хуур, хөө­мийгүйгээр биднийг га­даа­дынхан төсөөлөхгүй. Ма­най бахархал бол эд­гээр зүйлс байсан юм. Үүнийг эсэргүүцэн тэмцэж бо­лиулц­гаая гэсэн эсэр­гүүц­лийн үгс хөвөрч, эрэл­­­хэг зоригт охид, хөв­гүүд энд тэнд тодорч эхэллээ.


Харин Хятадын албан ёсны эх сурвалж, элчин сайд, холбогдох газрууд огт сонсоогүй мэт царай гарган авч хэлэлцэхгүй байна. Одоо тэгээд дээл хувцас маань хөвөнтэй өмд цамц, хар шаахай­ных нь  хамт тэдний уран бүтээл нэгэнт  болсон бол яаж ч хашгираад  өнгө­рөө болов уу. Улс үндэст­нүүдийн соёлын өв шинж­лэх ухаан техник хөгжихийн хэрээр сэм сэм устан мартагдаж бай­гаад НҮБ санаа зов­ниж, одоогоос долоон жилийн өмнөөс өөрийн байгууллага ЮНЕСКО-гоор дамжуулан ийм арга хэмжээ авдаг болоод бай­гаа юм. Тухайлбал, дэлхийн хүн ам өөр хоо­рондоо  арван мянга ор­чим янзын хэлээр  1960, 70 он хүртэл ярьцгаадаг байсан гэсэн. Одоо тэгтэл үүнээс 4000 гаруй нь бүр­мөсөн устаж таг мар­таг­д­жээ. Цаана нь олон мянган хэл өнөөгийн дал наян настнуудаар дуу­сах дээрээ тулаад байна. Дундад зууны томоохон гүрэн байсан Манж Чин улсын хэ­лээр ярьж ойлгох хүн гэ­хэд  ганц нэг судлаач эр­дэмтэн  үлдсэн байх жишээтэй.


Хятад хүний  хувьд маш олон үндэстэн яст­ныг өөртөө уусган шин­гээж эргэлт буцалтгүйгээр "цааш харуулдаг"-аараа алдартай. Тиймдээ ч хөрш Монгол төдийгүй дэлхий даяараа энэ бод­логод нь анхааралтай ханддаг, их ч шүүмжлүүл­дэг биз ээ. Хан үндэстний хар хөнжилд нэг шурга­сан бол буцаж цухуйна гэж бараг үгүй. Нэг л мэ­дэ­хэд зэрлэгэндээ ба­риулсан ногооны талбай лугаа манж ч үгүй, манжин ч үгүй болчихдог. Тэд энэ муу нэрнээсээ салахын тулд НҮБ-ын конвенцийг дуулгавартай нь аргагүй биелүүлж, өөрийн улс орон дахь олон үндэстэн ястнуудынхаа соёлын өвийг сэргээж, улмаар бүртгүүлж эхэлж байна. Гэхдээ цаад санаа нь өмхий гэхээсээ илүү  мөн ч уран юм. Хятадын үндсэн таван үндэстний нэг нь Монгол юм. Мөн­гөн дэвс­гэрт дээрээ хүр­тэл Монгол хэл, бичгээ адилхан тавь­даг. ӨМӨЗО гээд ар Мон­го­лоос дөрөв дахин олон монголчуу­даас бүрдсэн улс байна гэдэг. Нээрэн л тийм юм чинь. Өвөрмон­гол­чууд дуулдаг уу дуул­даг. Дээл­тэй юу дээлтэй. Халхууд нь хөөмийлдөг, өвөрүүд нь хөөмийлж чаддаггүй гэж хэн хэлээд байгаа юм. Тэгэхээр Хятад энэ олон сая монголчуудын соёлын өвийг ЮНЕСКО-д бид бүртгүүлж байна аа гээд л ам таглаж орхино биз дээ.


Хятад дахь төрийн нарийн бодлогыг харж байхад Өвөрмонгол хү­нийг  улс төр захиргааны өндөр албан тушаалд тохоон тавих, батлан хам­гаалах, шинжлэх ухаан, техник технологийн нуу­цад нэвтрүүлдэггүй. Тэд голдуу мал дээрээ ажил­лах ба хүүхдүүд нь сур­гууль соёлд явах болбол зөвхөн уламжлалт ана­гаах ухааны, за сайндаа л хэл шинжлэлийн хал балгүй  мэргэжлээр даг­нуулсан байдаг. Тэгээд  баахан дуучин, бүжиг­чинтэй. Архиа уугаад л найрлаад байна шүү дээ. Энэ бүгд дандаа санам­саргүй тохиолдлууд гэж зарим нэг нь үздэг байх. Үндэстэн ястан дуутай­гаа, дээлтэйгээ байхад оршин тогтноод байдаг юм бол Өвөрмонголчууд энэ чиглэлээр Хятадын Засгийн газраас юу хүс­сэн тусламжаа авдаг. Ачир дээрээ эд нар улам л уусч, монголоор ярьдаг хүн цөөр­сөөр байна. Бус­дад үзүүлэн маягаар хэ­нийг үлдээж хоцроохоо анзаа­рахгүй орхино гэж бай­даггүй. Дундад зуу­наараа амьдраад тэндээ орилоод хэвтэж байг. Тэр дээл малгай, гэрийг нь битгий хөнд. Наанадаж жуулчин ирэхэд зугаатай, цаана­даж улс орны нэр хүндэд ач холбогдолтой юм бай­на. Торон доторх тоть шиг тэрүүхэндээ жар­гаж, жир­гэс­нээр их гүрэнд гарз гай тарив л гэж гэсэн бо­дол харагдаад байдаг юм.


Өвөрмонголчууд өөрийн өв соёлоо дэл­хийд бүртгүүлсэндээ мэ­дээж туйлын их баярлаж байгаа. Тэгвэл ар мон­голчууд хөзрийн шалдан ноён шиг дагаад чирэгд­сэндээ одоо боож үхэх гэж байна. Хятадууд ха­рин огт өөр зүгт са­нааш­­рангуй ширтэж байж мэдэх юм. Монголын хөөр­гөн эх орончид, тэд­нийг дагаад үргэсэн хонь шиг хуйлардаг мэдээл­лийн хэрэгслүүд жинхэнэ санаархаж байсан юман дээр золтой орж ирэхээ алдсан. Шил дараалан нээгдсэн Оюутолгой, Та­ван толгой, Тамсагийн газрын тос, улмаар эдийн засгийн нөлөөт хараат байдлаа яажшуухан хэл амгүй авах, тогтоох тухай Монголын авилгачидтай эрт­хэн тохирмоор бай­гаа. Жаахан хөдлөх гэ­хээр социо­лизмаасаа татгалзсан монголчууд хамаг юм олгойдож дэлхий ний­тээр цацаж үнэн төвөг чирэгдэл учруулна.


Тэгтэл ашгүй харин дээл, малгай, хөөмийтэй ноцолдоод өөр тийшээ давхичихдаг байна шүү. Үн­дэсний өв соёлоо хам­гаалах, хадгалж үлдээх тухай энэ сэдэв бол дэ­вэр­гээд байвал дэврээд байх, хэрэлдээд байвал хэрэлдээд байхуйц хэн болгон мэддэг зүйл. Одоо улам олон хүн татагдан орж үгээ хэлцгээнэ. Чухам хөөмий л байхгүй бол ертөнц нэг л хоосон ор­гиод унана. Хөөмийгөө буцааж аваад хэхрэх гэ­тэл аль хэдийнэ ар худ­рагаар өөр бодит зүйлсээ тавиад туучихсан байх вий дээ. Хүннүгийн үлгэрт хайртай морь, хатнаа өгөөд газар нутгаа авч үлдсэн хааны тухай гар­даг. Орчин цагийн Монго­лын үлгэр  үүнээс урвуу­гаар дэглэгдэх юм.


Ер нь аливаа асуу­далд эхнээсээ хариуц­лагатай мэдрэмжтэй байж сураагүйн харгай юм. Ма­най урлагийн сал­барт мөн ч олон хүн "гавь­яа" байгуулсандаа. Бүх га­вьяатуудын нийлбэр ур­лагаас төрөгсдийн талд нь ч хүрдэггүй гэлцэх юм билээ. Тэгээд одоо аль вэ. Хамаг бүтээсэн нь өөр орны мэдэлд ор­чих­сон явж байна. Одоо хам­гийн сайн хөөмийч­нийг Хятадын Соёлын яам шал­гаруулж байвал зо­хил­той болжээ. Монгол дахь төрийн бус бай­гуул­лагууд, харьяа яам, хэл­тэст олигтойхон хүн бай­сан сан бол  ЮНЕСКО-д  тү­рүү­лээд мэдэгдэх цаг ху­гацаа байсан. Миний мэ­дэхийн аль 2005 онд  УИХ -ын гишүүн асан Л.Одон­­чимэд, Говийн догшин хутагт Равжааг тэр дор нь НҮБ-д бүрт­гүүлээд бүр түүний 150 жилийн ойг олон улсын хэмжээнд тэмдэглүү­лэ­хээр болчих­сон тууж яв­сан. Тухайн үедээ "Одон­гоо Равжаа­гаар реклам­даж байна" гэж мааз­руулаад өнгөр­сөн. Энэ ажлыг хийхэд эхлээд бүх ойлголтоо англи хэлээр бичээд өг­дөг. Төсөв зардал нь арав орчим сая төгрөг гардаг. Дараа нь ЮНЕСКО-гоос тусламж гээд хоёроос гурав нугар­сан их хөрөнгө оруулалт ирдэг ийм л ажил шүү дээ. Зөвхөн мон­голдоо, зөвхөн би­дэндээ л данал­заж бай­хын оронд нүдээ нээгээд ийш тийш харж явдаг сан бол бүтэхгүй юм биш бай­сан бололтой юм билээ.


Цаашид улирсан ба­ларсан юмны араас хөө­цөлдөх дуртай нэг нь явцгаана биз. Энэ тийм чухал биш. Харин манай залуусын шинээр нээсэн бүтээл, шинжлэх ухааны ололт, байгаль- нийгмийн бусад салбарт гаргаж байгаа амжилтуудыг тэр дор нь шүүрэн авч "зо­хиогчийн эрх"-ээ  батал­гаажуулж, улмаар оюун ухаанаараа гайхуулж бай­вал манай тусгаар тогтнол тэнд л нэг тогтож үлдэх байх. Дээлээ хөөр­гөж өмсөөд цангинатал дуулаад давхих ч дээ. Ийн явах нь гоё болохоос гавьяа байгуулсан явдал биш юм байна.