Австри: “Орос баавгайн сүүлнээс бүү хаз!” - Төвийг сахиxыг нь хэлдэг
Амар амгалан, гэхдээ хөгжингүй Австри орны талаар baabar.mn facebook.com сайтуудад фото-нийтлэлээ толилуулсан бол энэ удаа тэр улсын төвийг сахисан түүх, туршлагаас дор буулгая.
Амар амгалан, гэхдээ хөгжингүй Австри орны талаар baabar.mn; facebook.com сайтуудад фото-нийтлэлээ толилуулсан бол энэ удаа тэр улсын төвийг сахисан түүх, туршлагаас дор буулгая.
Миний аяллын ноён оргил нь тус улсын Гадаад хэргийн сайд асан доктор Виллибальд Паартай уулсан мөч байлаа. Тэрээр тус улсын байнга төвийг сахисан туршлагаас сэтгэл харамгүй хуваалцсан юм.
Байнга төвийг сахисан улс гүрнүүдийн бодлого чухамдаа хамгийн наад зах нь нарийн чухал элементээрээ өвөр хоорондоо ялгаатай учраас Австрийн төвийг сахисан статусыг авч үзэхдээ “байнга төвийг сахих” гэдгийг хийсвэр, ерөнхий ойлголт дээр тулгуурлан ойлгохгүй байх нь нэн чухал хэмээн тэрээр яриагаа эхлэв.
Австри төвийг сахих тухайгаа Үндсэн хуулийн хуулиндаа тусгаж, төвийг сахих болон Австрийн аюулгүй байдлын хоорондын салшгүй холбоог бүрэн дүүрэн илэрхийлсэн учраас энэхүү хууль нь Австрийн төвийг сахих асуудалд шийдвэрлэх ач холбогдолтой байж ирсэн.
Төвийг сахина гэдэг нь хувьсан өррчлөгддөггүй ойлголт бус, Австрийн аюулгүй байдлын хэрэгцээ шаардлагад нийцэн өөрчлөгдөж байдаг гэсэн үг бөгөөд хувьсан өөрчлөгддөггүй тодорхой зарим элементүүд ч бас дотор нь бий.
Хувьсан өөрчлөгддөггүй гэвэл дайны үед төвийг сахих, мөн 1907 оны Хаагын олон улсын хэлэлцээрт тохиролцсон төвийг сахих амлалт билээ. Үүнээс гадна байнга төвийг сахих гэдэг нь цэргийн эвсэл холбоонд гишүүнээр нэгдэхгүй, гадны цэрэг, зэвсэгт хүчнийг Австрид байршуулахгүй хэмээн Төвийг сахих тухай хуулинд хатуу зааж өгсөн.
Австрийн төвийг сахих бодлогын хөгжлийг авч үзвэл нэг талаас Австрийн геополитикийн нөхцөл байдал болон төвийг сахих бодлогод гарсан өөрчлөлтүүд, нөгөө талаас Хаагын конвенцоор авсан хувьсан өөрчлөгдөхгүй төвийг сахих бодлогын тэр ялгааг олж харах болно.
Манай улсын төвийг сахих бодлогын түүхэн замналыг эргэн харвал: 1) “Хүйтэн дайн”-ы үед Австри нь Европын Холбоонд буюу тухайн үеийн Европын хамтын нийгэмлэгт гишүүнээр элсэн орох нь зохисгүй байж, харин “Хүйтэн дайн”-ы төгсгөлд бид Европын хамтын нийгэмлэгт нэгдсэн явдал. 2) Хоёр дахь маш чухал зүйл гэвэл Австрийн төвийг сахих статусыг авч үзэхдээ Австри өөрөө энэ байдлаа тайлбарлах эрхтэй байх асуудалд бид үргэлж чухал ач холбогдол өгсөөр ирсэн явдал юм. Иймээс ч гадны бүх цэрэг, зэвсэгт хүчин Австрийн нутаг дэвсгэрээс гармагц Австри зориуд байнга төвийг сахих тухай Холбооны үндсэн хуулиа батлан гаргасан. Төвийг сахих статусыг бусад улс оронд зарлан мэдэгдэх замаар бус, харин Төвийг сахих тухай хуулиа уламжилж албан ёсоор мэдэгдсэн. Ийнхүү төвийг сахих нь Австрийн төрийн бодлогын өвөрмөц элемент гэдгийг бид бусад улс оронд тодорхой ойлгуулж чадсан ба тиймдээ ч бусад улс орон манай төвийг сахих статусыг тайлбарлах гэсэн оролдлого хэзээ ч гаргаж байгаагүй. 3) Гурав дахь ач холбогдол нь гэвэл байнга төвийг сахих бодлогоо бүх улс гүрэнтэй нэгэн ижил түвшинд харилцах бодлого хэмээн Австри үзээгүй явдал юм.
Бид төвийг сахих бодлогын хувьд тодорхой нэг улс болон хэсэг бүлэг улс оронтой ялгаатай харилцах болно гэдгийг үргэлж тодорхой болгож ирсэн. Австритай нийгмийн болон эдийн засгийн тогтолцоо нь ижил төстэй улсуудтай бид илүү эрчимтэй харилцаж, харин өөр ялгаатай улсууд нь биднээс зай барин, бид ч тэдэнтэй өөр өөр харилцаатай байсан билээ.
Төвийг сахих статус маань бидний хувьд хэзээ ч үзэл суртлын төвийг сахих байр суурь байгаагүй, төрийн бодлогын нэг элемент л байсан юм.
Төгсгөлд нь хэлэхэд бид Австрийн төвийг сахих статусыг “зэвсэглэсэн төвийг сахих статус” болгоход үргэлж ач холбогдол өгсөөр ирсэн. Энэ нь бусад улс Австри руу түрэмгийлсэн, довтолсон тохиолдолд өөрсдийгөө хамгаалах чадвартай байхыг бид байгаа боломжийнхоо хүрээнд баталгаатай болгохыг эрмэлзсээр ирснийг хэлж байна.
Дээр дурдсан нь Австрийн төвийг сахих бодлогын чухал элементүүд бөгөөд төвийг сахих нь улс гүрэн бүр өөрсдөө түүнийгээ тодорхойлох, бусдад болон гуравдагч этгээдээр тайлбарлуулахгүй байх нь магадгүй бусад улс орнуудад сонирхолтой жишээ сургамж байж болох биз ээ. Үүн дээр хоёр дахь, магадгүй нэгэн чухал гэмээр сургамж бол төвийг сахих гэдэг нь зайлшгүй ижил тэгш харилцах шаардлагатай гэсэн үг биш, харин байнга төвийг сахиж буй улсууд өөрсдийн гадаад харилцаагаа ялгаатай, янз бүрийн түвшинтэй байлгаж болно гэсэн үг юм хэмээн Австрийн гадаад бодлогын түүхийн амьд гэрч энэ буурал бидэнд ярьж байв.
Төвийг сахичихтай зэрэг л Монголын хамаг гадаад суваг, гарц хаагдаад, олон улсын харилцаанд амаа үдүүлчих юм шиг хардагчдад доктор Виллибальд Паар гуай жинтэй хариу өглөө дөө хэмээн би бэлэгшээж байв.
Австрийн төвийг сахисан статусын түүхийг Вена дахь манай Элчин сайдын яамны нөхөд надад маш тодорхой мэдээлж, тархийг маань цэнэглэсэн тул энэ буянтны яриа маш эвлэг, ойрхон сонсогдож байв. Манай ЭСЯ-ны мэдээллээс дор хэргээр толилуулах нь зүйтэй гэж үзлээ. Уншигчдад мэдээлэл, мэдлэг болог!
Австри улс байнга төвийг сахихаа 1955.10.26-нд тусгай хуулиараа (Constitutional Law on Permanent Neutrality) тунхагласан. Энэ нь УИХ-д Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс өргөн барьсан “Байнга төвийг сахих тухай хууль”-тай утга нэг гэсэн үг. Тэр хэрээрээ Монгол, Австри хоёр ижилсэх болов уу хэмээн би бэлэгшээж байна.
Австри нь тэр хуулиа дипломат харилцаатай бүх улсдаа мэдэгдсэн, цаадуул нь ч түүнийг нь хүлээн авч байгаагаа тусгайлан илэрхийлсэн, эсвэл “дуугуй хүлээн авах” замаар нотлосон байдаг. Их гүрнүүд Австрийн төвийг сахих статусыг тухайн хуульд заасан агуулгаар нь хүлээн зөвшөөрч байгаагаа албан ноотоор мэдэгдсэн байдаг байна.
Байнга төвийг сахих тухай тэр хуульд зааснаар бол Австри нь өөрийн сайн дурын хүсэл тэмүүллийн үндсэн дээр байнга төвийг сахихаа зарлан тунхаглаж, дайн байлдаанд оролцохгүй, аливаа цэргийн эвсэлд нэгдэхгүй, гадаадын зэвсэгт хүчин, цэргийн баазыг өөрийн нутагт нэвтрүүлэхгүй байх үүргээ биелүүлж, энэ хэрээрээ байнга төвийг сахих статусаа өөрт байгаа бүх хэрэгслээрээ хадгалан хамгаалсаар иржээ.
Австрийн хувьд энэ статус нь олон улсын хэмжээнд дангаараа авсан үүрэг амлалт нь юм. Гэхдээ энэ статус нь дангаараа тунхагласан өөр бусад улсынхтай адилгүй, нэн өвөрмөц. Статусын үүсэл, агуулга, улс төрийн ач холбогдол нь 1945 оны дараа Европт бүрдсэн нөхцөл байдалтай шууд холбоотой. Анхлан 1943 онд Москвад явагдсан холбоотон гүрнүүдийн (ЗБСНХУ, АНУ, Британи, Франц) төлөөлөгчдийн уулзалтаар Австрийг 1938 оны өмнөх шиг тусгаар улс байлгахаар тохиролцсон. Гэлээ гээд Австрийн ирээдүй дайнаас хойш нэг хэсэгтээ тодорхойгүй үлдсэн.
Зөвлөлтийн цэрэг Австрийг чөлөөлсөн гэдэг утгаар газар нутгийн ихэнхи хэсэгт нь хяналтаа тогтоож, харин Сталин энэ улсын хувь заяаг шийдэх гэхгүй харзнасан байдалтай Хрущевын үеийг хүргэжээ. Тэрээр гадаад бодлогодоо зарим өөрчлөлт хийсний дотор Австрийг төвийг сахиулсан явдал орно. Зөвлөлтийн зүгээс Австрийг төвийг сахисан улс болгох нь стратегийн ач холбогдолтой, Швейцарьтай зэрэгцэн энэ улс төвийг сахиснаараа НАТО-гийн гишүүн өмнөд ба хойд хөршүүдийг нь саармагжуулна, нөгөө талаас төвийг сахих нь Германтай дахин нийлэх боломж Австрид олгохгүй хэмээн Москвад үзсэн юм.
Эндээс үзвэл Австри нь өөрөө хүссэн, эс хүссэнээс үл шалтгаалан их гүрнүүд, ялангуяа СССР нь төвийг сахихыг түүнд тусгаар тогтнолынх нь гол нөхцөл болгон тулгасан мэт харагддаг.
1945 оны 11 дүгээр сард Австрид парламентын анхны чөлөөт сонгууль явагдахад Москвагийн гол найдвар Австрийн Коммунист Нам дөнгөж 5 хувийн санал авчээ. Унгар, Чехословак зэрэг Төв Европын хөрш улсуудад Улаан армийн хүчээр тогтоосон шиг зөвлөлт маягийн коммунист улс болохыг австричууд хүсэхгүй нь эндээс харагджээ. СССР-ийн эхний горьдлого талаар болов. Цаашаа бүр дордов. 1947 онд австрийн хүн амын дунд америкчууд тандалт судалгаа хийгээд үзсэн чинь дийлэнх олонхи нь швейцарь маягийн төвийг сахих бодлогын төлөө байгаагаа мэдрүүлжээ. 1954 онд АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Ф.Даллес СССР-ийн Гадаад хэргийн сайд В.Молотовт хандан “Хэрэв Австри нь Швейцарь шиг болохыг хүсч байгаа бол АНУ түүнд саад хийхгүй, гэхдээ Швейцарь шиг бол гэж тулгаж болохгүй” хэмээн мэдэгдсэн ба 1955 оны 4 дүгээр сард Москвад явагдсан хэлэлцээний үеэр Австрийн тал Швейцарь загварын төвийг сахисан бодлого баримтлахаа амлаж Санамж бичиг (Moscow Memorandum, 1955.04.15) байгуулжээ.
Энэ баримт бичиг холбоотон бүх гүрнүүдийн аль алиных нь ашиг сонирхолд нийцжээ. НАТО-гоос хамгаалах төвийг сахисан нэгэн жийргэвч бүс Төв Европт байх нь Москвад нэн олзуурхууштай, харин өрнөдийн холбоотон гүрнүүдийн хувьд Төв Европоос, чухам Австриас Зөвлөлтийн цэргийг гаргах нь нэн чухал алхам гэж үзсэн юм. Холбоотон бүх гүрнүүдийн энэхүү харилцан сонирхол нь Австрийн Тусгаар тогтнолын гэрээний (1955.05.15-нд гарын үсэг зурсан) улс төрийн урьдчилсан нөхцөл болсон төдийгүй Австри улс “Хүйтэн дайн”-ы үед байнга төвийг сахих улс төрийн үндэс болсон билээ.
Ингээд Австрийн нутаг дэвсгэрээс АНУ, Их Британи, Францын цэрэг гарч, залгуулаад Зөвлөлтийн цэрэг 10 дугаар сарын 25 гэхэд гарч дуусмагц 1955.10.26-нд Байнга төвийг сахих тухай Үндсэн хуулийн тэрхүү хуулиа Австрийн парламент баталжээ.
Түүх сөхвөл эхлэл нь ингэж тавигджээ. Австрийн байнга төвийг сахих статус нь олон талт гэрээнд суурилаагүй. Австрийн тал энэ шийдвэрээ дангаараа бие даан гаргасан гэдгийг ямагт онцолсоор ирсэн. Ийм зөвтгөл нь чухамдаа Австрийн Тусгаар тогтнолын гэрээнд гарын үсэг зурсан тэр 4 гүрэн тус улсыг “төвийг сахиулсан” хэмээн тайлбарлах, эсвэл байнга төвийг сахих үүргээ биелүүлээгүй гэх үндэслэлээр эргэж халдаж орох аливаа шалтаг шалтгааныг бүрмөсөн хаах зорилготой байв. Төвийг сахих статусаа бусад улсаар тайлбарлуулахгүй ээ хэмээн дээр В.Паар гуай хэлээд байсан нь ийм учиртай санж.
“Байнга” гэсэн томъёоллыг нь буруу тайлбарлах явдал зарим үед гарсан, гарч ч мэдэхээр юм. Учир нь “байнга төвийг сахих” гэдэг нь үүрд ийм статустай байна гэж үзэх үндэс болж чадахгүй гэсэн үзэл бодол байдаг. Австри дангаараа бие даан гаргасан шийдвэр тул түүнийгээ цуцлах шаардлагатай бол энэ тухайгаа олон улсад зарлаж мэдэгдсэнээр л асуудлыг шийдвэрлэх боломжтой гэх үзэл бас буй.
Австри улс байнга төвийг сахих хуулийнхаа дагуу дайны үед аль нэгэн талыг баримтлахгүй, хэнд ч давуу эрх олгохгүй гэсэн нь манай хуулийн заалттай тохирч байна. Өөрийн газар нутгийг өөрийн цэргийн хүчээр хамгаалах чадавхитай байх ёстой гэсэн нь ч манайд мөн туршлага болно. Үүнийг “armed neutrality” хэмээн томъёолж байгаа ба дайны үед газар нутгаа аль нэг талд ашиглуулахгүй, байнга төвийг сахих статусаа хамгаалж чадахаа олон улсад харуулах зорилготой.
Энхийн цагт ч төвийг сахих бодлого нь аль нэгэн талыг баримтлахгүй гадаад бодлого явуулах үүрэг хүлээлгэнэ гэсэн нь манай хуулийн нэг чухал заалттай тохирохоор. Ерөөсөө өнгөрсөн 20 гаруй жилд бидний явуулсан тэнцвэртэй, олон тулгуурт гадаад бодлогыг хэлээд өгөх шиг.
Байнга төвийг сахих статус нь “Хүйтэн дайн”-ы үед Австрид маш чухал ач холбогдолтой байж, эерэг оноо олныг авчирсан тул австричууд энэ статусаараа ихэд бахархдаг, өөрсдийг нь тодорхойлсон үндэсний онцлог төрх (national identity) хэмээн үздэг.
Австри нь армиа сэргээсэн, гадаадтай, ялангуяа өрнөдтэй цэргийн хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлсэн. АНУ ч нэг их татгалзаагүй. Энэ нь байнга төвийг сахих статустай нь холбоогүй юм. Армитай байж болохгүй хэмээн тэр гэрээнд заагаагүйгээс хойш цэрэг зэвсэгтэй байх нь Австрийн өөрийнх нь эрх. Австрийн армийг сэргээн бэхжүүлэх нь тус улсад коммунист төрийн эргэлт гарах тохиолдолд түүнийг дарах, өрнөдийнхний эсрэг Австрийн нутгаар дамжин “Дорнод” эвслээс (Варшавын гэрээ, СССР гэх мэт) халдлага хийх аваас түүнийг түр ч атугай тогтоон барих чадвартай байхыг чухалчилснаас үүдэлтэй. Учир нь Москвагаас тийм сэдлийг байнга өгсөөр ирсэн. Австрийн байнга төвийн статус хоёр ч удаа (1956 онд Унгарын ардчилсан хувьсгал, 1968 онд Чехословакийн “Прагийн хавар”-ыг цус урсган дарахад) хүндхэн сорилттой тулгарсан. Унгарын бослогын үеэр Австри нь 170 000 унгар дүрвэгсэд хүлээн авч, үзэл суртлын салбарт (ардчилал, хүний эрх) өрнөдийн тал баримталдагаа илтгэн харуулсан бол Австрийн агаарын хилийг зөвлөлтийнхөн хэд хэдэн удаа зөрчиж айлгаж сандаргаж байв. Тэр утгаар австрид зэвсэг, техникийн тусламж үзүүлэх, цэргийн сургалт зохион байгуулах зэргээр Австрийн армийг 1960-аад он хүртэл АНУ идэвхтэй дэмжиж ирсэн болов уу. Гэхдээ энэ жишгийг бусад улс бүү дагаасай хэмээн австричууд болгоомжлуулж байсныг энд тэмдэглэх нь зүйтэй.
Холбоотон гүрнүүдээс Их Британи нь Австрийн статусыг анхандаа дэмжээгүй. Ялангуяа цэргийн салбарт төвийг сахина гэдэгт төдийлөн нааштай хандаагүй. Москвагийн тал баримталсан, “үл эвсэх” чиг шугам хэмээн хардсан бол жилийн дараа Улаан арми Унгарыг бужигнуулсны дараа энэ байр сууриа өөрчилсөн. Хоёр системийн үзэл суртлын дайнд (капитализм ба коммунизм) Австри нь өрнөдийн талд баттай зогсох юм байна гэсэн тэр итгэл үнэмшлээ тэр үед л Британи олж авсан болж таардаг.
Австрийн хувьд байнга төвийг сахих статус нь улс төрийн зарим хүндрэлтэй асуудал үүсгэснийг үгүйсгэхгүй. Тухайлбал НҮБ-д гишүүнээр элсэхээр хүсэлтээ гаргахад тэр статус нь НҮБ-ын хамтын аюулгүй байдлын тогтолцоо буюу түрэмгийлэгч улсын эсрэг хамтарсан цэргийн ажиллагаанд оролцох гишүүн орны үүрэгтэй анхандаа зөрчилдсөн. Асуудлыг зохицуулах үүднээс байнга төвийг сахих статустаа анх удаа тэд тайлбараа хийсэн. Тодруулбал байнга төвийг сахих статус нь НҮБ-ын хүрээнд үйлчлэхгүй хэмээн мэдэгдсэн. Үүнийг нь НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөл хүлээн авч Австрийг 1955.12.14-нд НҮБ-д гишүүнээр элсүүлсэн. Хятадаас бусад байнгын 4 гишүүдийн хувьд ойлгомжтой. Учир нь тэд Австрийн энэ статусыг хамтдаа буй болгосон.
НАТО болон Варшавын гэрээний цэргийн хоёр том эвслийн дунд хавчигдсан Австрийг тусад нь онцлог гэдэгт авч үздэг. Хоёр талд цэрэг-зэвсэг агссан, Германд нь АНУ-ын, хөрш Унгар, Чехословакт нь Зөвлөлтийн асар их цэрэг төвлөрсөн тохиолдолд маш нарийн, хянуур гадаад бодлого явуулах шаардлага тулгарчээ. “Үзэл суртлын хувьд төвийг сахих” гэсэн ойлголт байхгүй тул Австри нь нийгмийн байгууллын хувьд өрнөдийн ертөнцөд тэртэй тэргүй багтана.
1970-аад онд Бруно Крайски тус улсын Холбооны канцлер болсноос хойш Австрийн “идэвхтэй төвийг сахих” чиглэлд шинэ өнгө аяс нэмэгджээ. Илүү уян хатан боловч томхон зорилт руу чиглэсэн идэвхтэй гадаад бодлого явуулжээ. Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны асуудлаархи Хельсинкийн бага хуралд оролцож, өрнө-дорны яриа хэлэлцээнд зуучлах дипломатын чармайлтаа илтгэжээ. Үр дүн нь, амжилттай хэрэгжүүлсэн, чухал ач холбогдолтой алхам бол нийслэл Вена хотоо НҮБ-ын гурван том төвийн нэг (4 дэх нь хожим Африкт бий болсон) болгож чадсан явдал. Олон улсын олон яриа хэлэлцээ, Зөвлөлт-Америкийн дээд хэмжээний уулзалтын төв нь Вена хот болж, зуучлал гэдгийг хөрш Швейцариасаа дутахгүй харуулж чадсаныг энд тэмдэглэе.
Ийм алхмууд хэрэгжүүлэхдээ аль болох Москвагийнхны, коммунист эвслийн дургүйцлийг төрүүлэхгүйг хичээж байв. Жишээ нь НҮБ-ын Ерөнхий Ассемблейн чуулганы санал хураалтад оролцохдоо 1956 онд АНУ-ын оруулж ирсэн саналын 90 орчим хувьд татгалзаж, эс бол түдгэлзэж байсан бол 1983 онд энэ нь 36.7 хувь болж буурсан нь гадаад бодлогын нэн ухаалаг маневр гэж үзэхээр юм.
Австричууд Европын Эдийн засгийн хамтын нийгэмлэгийг (одоогийн Европын Холбоо) ихэд сонирхож байсан ч мөн л Москвагийн дургүйцлийг хүргэхээс болгоомжилж байв. Учир нь төвийг сахиулсны шан төлөөсийг Москвад айхтар тооцоолж, элдэв болзол нөхцөл тавихаар зэхэж, өөрийн “Тавдугаар цуваа”–Австрийн Коммунист Намыг илт дэмжсээр байснаас үүдэн Австрид “Орос баавгайн сүүлнээс бүү хаз!” гэсэн ёж үг түгж байнгын хэллэг болсон байдаг.
Гадаад бодлогодоо “перестройка”-ын уур амьсгаа оруулсан М.Горбачев орос баавгайн үлгэрийг төгсгөх шидтэн болж түүхнээ үлдэнэ. “Австрийг Европын хамтын нийгэмлэгт элсэхийг Та юу гэж бодож байна” гэх асуултад 1989 онд тэрээр хариулахдаа “Австри нь чөлөөт улс орон шүү дээ” хэмээсэн нь австричуудыг зоригжуулж улмаар Европын Холбоонд нэгдэх цөсийг нь хөөргөжээ.
Горбачевын өгөөмөр сэтгэлээс гадна 1987 онд тус улсад парламентын сонгуулийн дүнгээр зүүн төвийн Австрийн Социал-Демократ Нам, баруун төвийн Ардын Намууд хамтран “Их эвслийн Засгийн газар” байгуулсан нь баруун болон зүүний чигтэй улс төрийн гол хүчнүүд нэгдэж ажиллах дотоод бололцоог бүрдүүлсэн ба “Берлиний хана” нурж, хоёр Герман нэгдсэн, СССР задран унасан зэрэг гадаад таатай орчны нөлөөн дор тус улс Европын Холбоог эргэлтгүй сонгосон юм. Европын Холбоонд нэгдэнэ гэдэг нь бодлогын томхон өөрчлөлт учир эвтэй байдлаар зохицуулахаар хичээсэн. Юуны өмнө түүхэн зөвтгөл бэлээхэн байсныг ашиглсан. Тэр нь байнга төвийг сахих статус нь эдийн засгийн салбарт бусад улстай хамтран ажиллахад онцгой хүндрэл бэрхшээл учруулдаггүй гэдгийг анхнаасаа дэлхийд учирласан, түүндээ ч үнэнчээ харуулж бүр 1960 онд Европын чөлөөт худалдааны ассоциац (European Free Trade Association) гэдэгт нэгдэн орсноо муна болгон баримтлав. Гадаад болон аюулгүй байдлын нэгдсэн бодлогынхоо (Common Foreign and Security Policy-CFSP) хүрээнд Европын орнууд худалдаа, арилжааны асуудлыг голлон авч үздэгийг нь ч оновчтой ашигласан.
1993 оны “Копенхагены шалгуур”-аар (Copenhagen-criteria) Европын Холбоонд гишүүнээр элсэхийг хүссэн улс нь CFSP-ийн хөгжилд саад учруулахгүй байх үүрэг хүлээсэн. Энэ нь ч байнга төвийг сахих статустай нь шууд зөрчилдөхгүй гэж үзсэн. Дотооддоо ард түмний гаргах шийдвэр бүр чухал. Австрид “1994.06.12” бол ардчиллынх нь түүхэнд үлдэх үйл явдал болсон ба бүх нийтийн санал асуулгаар иргэдийн 3/2 нь (66.58 хувь) Европын Холбоонд нэгдэхийг дэмжиж, улмаар 1995.01.01-нд Австри улс Европын Холбооны хаалгыг татжээ.
Ингэхэд цэрэг арми нь юу болох вэ? Өрнөд Европын Холбоо (West European Union) цэргийн салбарт хамтран ажиллахаар Европын аюулгүй байдал, батлан хамгаалахын бодлого гэдгээ 1992 онд баталжээ. Европын Холбоо 1997 оны Амстердамын гэрээгээр эл бодлогыг шилжүүлэн өөртөө авч, цэргийн салбарт хамтран ажиллах, хамтран энхийг сахиулахаар болсон ба 2009 оны Лиссабоны гэрээгээр тэр бодлогоо Аюулгүй байдал, батлан хамгаалахын нэгдсэн бодлого (Common Security and Defence Policy-CSDP) хэмээн өөрчлөн нэрлэж баталгаажуулжээ.
Энэ бодлого Австрийн байнга төвийг сахих статустай нь зөрчилдсөн. Австрийн ард түмэн байнга төвийг сахих статусаараа ихэд бахархдагийг нь харгалзан Засгийн газар нь энэ асуудлаар ямар нэгэн хэлэлцүүлэг өрнүүлэхгүйгээр CSDP бодлого нь Австрийн байнга төвийг сахих статуст хамаарахгүй хэмээн мэдэгдээд асуудлыг хаажээ. Лиссабоны гэрээгээр (42 дугаар зүйлийн 2-т зааснаар - Irish Clause гэгддэг) төвийг сахисан орнууд цэргийн ажиллагаанд оролцохгүй байж болохыг Европын Холбоо хүлээн зөвшөөрсөн нь үүнд аятайхан шалтаг болжээ.
Гишүүн орнууд энхийн цагт CSDP бодлогыг хэрэгжүүлэх авч дайны үед төвийг сахина гэдэг нь ихээхэн маргаан дагуулах магадлалтай. Австри улс Европын Холбооны энхийг сахиулах зарим ажиллагаанд оролцох болсноор тус улсын байнга төвийг сахих статус нь чухамдаа “үл эвсэх статус” болж хувирсан гэж үзэх явдал ч байна.
Баруун төвийн нам засгийн эрх барьсан үед, тухайлбал 1996 онд Австрийн Ерөнхий сайд бөгөөд Ардын намын дарга В.Шюссел: Төвийг сахих бодлого олон салбарт үхмэл эрх зүйг буй болголоо. Эв санааны нэгдэл нь төвийг сахих бодлогоос дээгүүр тавигдах ёстой хэмээн мэдэгдэл хийв. Тэрээр Австрийг НАТО-д элсэх ёстой гэж үздэг улс төрч байсан төдийгүй тухайн үедээ “Австрийн төвийг сахих бодлого НАТО-д элсэхэд харшлахгүй” хэмээн мэдэгдэл хийж олныг гайхшруулж байв. Австри улс 2001 онд Үндэсний аюулгүй байдал, батлан хамгаалахын үзэл баримтлалдаа “НАТО-д гишүүнээр элсэх нь ирээдүйн нэгэн хувилбар байж болох” тухай дурдсан нь бүр ч их маргаан дагуулав.
Австрийн байнга төвийг сахих статусын өнөөгийн байдлыг эрхзүйн болон улс төрийн үүднээс авч үзье гэвэл тодорхой бусаас гадна Европын Холбооны бусад гишүүн оронд төдийлөн тааламжтай бус байгаа тал харагддаг. Цаашид Европын Холбоо CSDP бодлогоо улам бэхжүүлэх шаардлагатай болох аваас шинээр асуудал үүсэх нь тодорхой.
Европын Холбооны аль нэгэн гишүүн улсын эсрэг түрэмгийлэл үйлдсэн тохиолдолд Австри цэргийн ажиллагаанд нь оролцохгүй үлдэж болох талтай. Гэхдээ түрэмгийлэл үйлдсэн улс болон түүнд өртсөн Европын Холбооны гишүүн оронтой адил хэмжээнд харилцах, эсвэл түрэмгийлэлд өртсөн гишүүн улсад бусад нь Австрийн нутгаар дамжуулан тусламж үзүүлэх хүсэлт гаргалаа гэхэд татгалзах нь улс төрийн хувьд ойлгомжгүй. Ингэвэл Европын Холбооны хүрээнд Австрийн нэр хүнд унаж, байр суурь нь сулрахад хүрнэ. “Европын Холбооны хүрээнд төвийг сахихгүй, харин түүний гадна бол сахина” гэсэн байр сууринаас хандах нь хэр удаан үргэлжлэх вэ?
Австрийн байнга төвийг сахих статусын онцлог ингэхэд яг юу вэ?
Дүгнэвээс, олон улсын болон бүс нутгийн өнөөгийн нөхцөл байдалд Австри нь энэ статусаа хадгалах шаардлага байна уу, үгүй юу гэдэг дээр багагүй маргаан өрнөж мэдэх юм. Европын Холбооны гишүүн болсноор Австри нь хилээ хамгаалах шаардлагагүй болж, статусаа хадгалахын оронд Европын Холбооны CSDP бодлогыг бататган хэрэгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулах нь илүү ашигтай гэж үзэх явдал ч байна. Гэтэл тус улсыг дүрвэгсэд ноолоод эхэллээ. Түүнд ард түмэн дургүй байна. Хилээ хаах асуудал босоод ирлээ. Ингэе гэсэн улс төрийн хүч дээгүүр гараад ирлээ. Хариулт алга.
Удаа дараагийн элдэв нэмэлт өөрчлөлт, тайлбараараа байнга төвийг сахих статусынхаа агуулгыг бараг “хоосолчихсон” гэж үзэх явдал ч байна. Статусын практик ач холбогдол нь цэргийн эвсэлд нэгдэхгүй, нутаг дэвсгэртээ гадаадын цэргийн бааз байгуулахгүй гэдэгт л оршино хэмээн тэр ард түмэн нийтээрээ үздэгийг нь “хоосолчихсон” гэдгийн хариулт болгох л үлдсэн мэт!
Миний аяллын ноён оргил нь тус улсын Гадаад хэргийн сайд асан доктор Виллибальд Паартай уулсан мөч байлаа. Тэрээр тус улсын байнга төвийг сахисан туршлагаас сэтгэл харамгүй хуваалцсан юм.
Байнга төвийг сахисан улс гүрнүүдийн бодлого чухамдаа хамгийн наад зах нь нарийн чухал элементээрээ өвөр хоорондоо ялгаатай учраас Австрийн төвийг сахисан статусыг авч үзэхдээ “байнга төвийг сахих” гэдгийг хийсвэр, ерөнхий ойлголт дээр тулгуурлан ойлгохгүй байх нь нэн чухал хэмээн тэрээр яриагаа эхлэв.
Австри төвийг сахих тухайгаа Үндсэн хуулийн хуулиндаа тусгаж, төвийг сахих болон Австрийн аюулгүй байдлын хоорондын салшгүй холбоог бүрэн дүүрэн илэрхийлсэн учраас энэхүү хууль нь Австрийн төвийг сахих асуудалд шийдвэрлэх ач холбогдолтой байж ирсэн.
Төвийг сахина гэдэг нь хувьсан өррчлөгддөггүй ойлголт бус, Австрийн аюулгүй байдлын хэрэгцээ шаардлагад нийцэн өөрчлөгдөж байдаг гэсэн үг бөгөөд хувьсан өөрчлөгддөггүй тодорхой зарим элементүүд ч бас дотор нь бий.
Хувьсан өөрчлөгддөггүй гэвэл дайны үед төвийг сахих, мөн 1907 оны Хаагын олон улсын хэлэлцээрт тохиролцсон төвийг сахих амлалт билээ. Үүнээс гадна байнга төвийг сахих гэдэг нь цэргийн эвсэл холбоонд гишүүнээр нэгдэхгүй, гадны цэрэг, зэвсэгт хүчнийг Австрид байршуулахгүй хэмээн Төвийг сахих тухай хуулинд хатуу зааж өгсөн.
Австрийн төвийг сахих бодлогын хөгжлийг авч үзвэл нэг талаас Австрийн геополитикийн нөхцөл байдал болон төвийг сахих бодлогод гарсан өөрчлөлтүүд, нөгөө талаас Хаагын конвенцоор авсан хувьсан өөрчлөгдөхгүй төвийг сахих бодлогын тэр ялгааг олж харах болно.
Манай улсын төвийг сахих бодлогын түүхэн замналыг эргэн харвал: 1) “Хүйтэн дайн”-ы үед Австри нь Европын Холбоонд буюу тухайн үеийн Европын хамтын нийгэмлэгт гишүүнээр элсэн орох нь зохисгүй байж, харин “Хүйтэн дайн”-ы төгсгөлд бид Европын хамтын нийгэмлэгт нэгдсэн явдал. 2) Хоёр дахь маш чухал зүйл гэвэл Австрийн төвийг сахих статусыг авч үзэхдээ Австри өөрөө энэ байдлаа тайлбарлах эрхтэй байх асуудалд бид үргэлж чухал ач холбогдол өгсөөр ирсэн явдал юм. Иймээс ч гадны бүх цэрэг, зэвсэгт хүчин Австрийн нутаг дэвсгэрээс гармагц Австри зориуд байнга төвийг сахих тухай Холбооны үндсэн хуулиа батлан гаргасан. Төвийг сахих статусыг бусад улс оронд зарлан мэдэгдэх замаар бус, харин Төвийг сахих тухай хуулиа уламжилж албан ёсоор мэдэгдсэн. Ийнхүү төвийг сахих нь Австрийн төрийн бодлогын өвөрмөц элемент гэдгийг бид бусад улс оронд тодорхой ойлгуулж чадсан ба тиймдээ ч бусад улс орон манай төвийг сахих статусыг тайлбарлах гэсэн оролдлого хэзээ ч гаргаж байгаагүй. 3) Гурав дахь ач холбогдол нь гэвэл байнга төвийг сахих бодлогоо бүх улс гүрэнтэй нэгэн ижил түвшинд харилцах бодлого хэмээн Австри үзээгүй явдал юм.
Бид төвийг сахих бодлогын хувьд тодорхой нэг улс болон хэсэг бүлэг улс оронтой ялгаатай харилцах болно гэдгийг үргэлж тодорхой болгож ирсэн. Австритай нийгмийн болон эдийн засгийн тогтолцоо нь ижил төстэй улсуудтай бид илүү эрчимтэй харилцаж, харин өөр ялгаатай улсууд нь биднээс зай барин, бид ч тэдэнтэй өөр өөр харилцаатай байсан билээ.
Төвийг сахих статус маань бидний хувьд хэзээ ч үзэл суртлын төвийг сахих байр суурь байгаагүй, төрийн бодлогын нэг элемент л байсан юм.
Төгсгөлд нь хэлэхэд бид Австрийн төвийг сахих статусыг “зэвсэглэсэн төвийг сахих статус” болгоход үргэлж ач холбогдол өгсөөр ирсэн. Энэ нь бусад улс Австри руу түрэмгийлсэн, довтолсон тохиолдолд өөрсдийгөө хамгаалах чадвартай байхыг бид байгаа боломжийнхоо хүрээнд баталгаатай болгохыг эрмэлзсээр ирснийг хэлж байна.
Дээр дурдсан нь Австрийн төвийг сахих бодлогын чухал элементүүд бөгөөд төвийг сахих нь улс гүрэн бүр өөрсдөө түүнийгээ тодорхойлох, бусдад болон гуравдагч этгээдээр тайлбарлуулахгүй байх нь магадгүй бусад улс орнуудад сонирхолтой жишээ сургамж байж болох биз ээ. Үүн дээр хоёр дахь, магадгүй нэгэн чухал гэмээр сургамж бол төвийг сахих гэдэг нь зайлшгүй ижил тэгш харилцах шаардлагатай гэсэн үг биш, харин байнга төвийг сахиж буй улсууд өөрсдийн гадаад харилцаагаа ялгаатай, янз бүрийн түвшинтэй байлгаж болно гэсэн үг юм хэмээн Австрийн гадаад бодлогын түүхийн амьд гэрч энэ буурал бидэнд ярьж байв.
Төвийг сахичихтай зэрэг л Монголын хамаг гадаад суваг, гарц хаагдаад, олон улсын харилцаанд амаа үдүүлчих юм шиг хардагчдад доктор Виллибальд Паар гуай жинтэй хариу өглөө дөө хэмээн би бэлэгшээж байв.
Австрийн төвийг сахисан статусын түүхийг Вена дахь манай Элчин сайдын яамны нөхөд надад маш тодорхой мэдээлж, тархийг маань цэнэглэсэн тул энэ буянтны яриа маш эвлэг, ойрхон сонсогдож байв. Манай ЭСЯ-ны мэдээллээс дор хэргээр толилуулах нь зүйтэй гэж үзлээ. Уншигчдад мэдээлэл, мэдлэг болог!
Австри улс байнга төвийг сахихаа 1955.10.26-нд тусгай хуулиараа (Constitutional Law on Permanent Neutrality) тунхагласан. Энэ нь УИХ-д Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс өргөн барьсан “Байнга төвийг сахих тухай хууль”-тай утга нэг гэсэн үг. Тэр хэрээрээ Монгол, Австри хоёр ижилсэх болов уу хэмээн би бэлэгшээж байна.
Австри нь тэр хуулиа дипломат харилцаатай бүх улсдаа мэдэгдсэн, цаадуул нь ч түүнийг нь хүлээн авч байгаагаа тусгайлан илэрхийлсэн, эсвэл “дуугуй хүлээн авах” замаар нотлосон байдаг. Их гүрнүүд Австрийн төвийг сахих статусыг тухайн хуульд заасан агуулгаар нь хүлээн зөвшөөрч байгаагаа албан ноотоор мэдэгдсэн байдаг байна.
Байнга төвийг сахих тухай тэр хуульд зааснаар бол Австри нь өөрийн сайн дурын хүсэл тэмүүллийн үндсэн дээр байнга төвийг сахихаа зарлан тунхаглаж, дайн байлдаанд оролцохгүй, аливаа цэргийн эвсэлд нэгдэхгүй, гадаадын зэвсэгт хүчин, цэргийн баазыг өөрийн нутагт нэвтрүүлэхгүй байх үүргээ биелүүлж, энэ хэрээрээ байнга төвийг сахих статусаа өөрт байгаа бүх хэрэгслээрээ хадгалан хамгаалсаар иржээ.
Австрийн хувьд энэ статус нь олон улсын хэмжээнд дангаараа авсан үүрэг амлалт нь юм. Гэхдээ энэ статус нь дангаараа тунхагласан өөр бусад улсынхтай адилгүй, нэн өвөрмөц. Статусын үүсэл, агуулга, улс төрийн ач холбогдол нь 1945 оны дараа Европт бүрдсэн нөхцөл байдалтай шууд холбоотой. Анхлан 1943 онд Москвад явагдсан холбоотон гүрнүүдийн (ЗБСНХУ, АНУ, Британи, Франц) төлөөлөгчдийн уулзалтаар Австрийг 1938 оны өмнөх шиг тусгаар улс байлгахаар тохиролцсон. Гэлээ гээд Австрийн ирээдүй дайнаас хойш нэг хэсэгтээ тодорхойгүй үлдсэн.
Зөвлөлтийн цэрэг Австрийг чөлөөлсөн гэдэг утгаар газар нутгийн ихэнхи хэсэгт нь хяналтаа тогтоож, харин Сталин энэ улсын хувь заяаг шийдэх гэхгүй харзнасан байдалтай Хрущевын үеийг хүргэжээ. Тэрээр гадаад бодлогодоо зарим өөрчлөлт хийсний дотор Австрийг төвийг сахиулсан явдал орно. Зөвлөлтийн зүгээс Австрийг төвийг сахисан улс болгох нь стратегийн ач холбогдолтой, Швейцарьтай зэрэгцэн энэ улс төвийг сахиснаараа НАТО-гийн гишүүн өмнөд ба хойд хөршүүдийг нь саармагжуулна, нөгөө талаас төвийг сахих нь Германтай дахин нийлэх боломж Австрид олгохгүй хэмээн Москвад үзсэн юм.
Эндээс үзвэл Австри нь өөрөө хүссэн, эс хүссэнээс үл шалтгаалан их гүрнүүд, ялангуяа СССР нь төвийг сахихыг түүнд тусгаар тогтнолынх нь гол нөхцөл болгон тулгасан мэт харагддаг.
1945 оны 11 дүгээр сард Австрид парламентын анхны чөлөөт сонгууль явагдахад Москвагийн гол найдвар Австрийн Коммунист Нам дөнгөж 5 хувийн санал авчээ. Унгар, Чехословак зэрэг Төв Европын хөрш улсуудад Улаан армийн хүчээр тогтоосон шиг зөвлөлт маягийн коммунист улс болохыг австричууд хүсэхгүй нь эндээс харагджээ. СССР-ийн эхний горьдлого талаар болов. Цаашаа бүр дордов. 1947 онд австрийн хүн амын дунд америкчууд тандалт судалгаа хийгээд үзсэн чинь дийлэнх олонхи нь швейцарь маягийн төвийг сахих бодлогын төлөө байгаагаа мэдрүүлжээ. 1954 онд АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Ф.Даллес СССР-ийн Гадаад хэргийн сайд В.Молотовт хандан “Хэрэв Австри нь Швейцарь шиг болохыг хүсч байгаа бол АНУ түүнд саад хийхгүй, гэхдээ Швейцарь шиг бол гэж тулгаж болохгүй” хэмээн мэдэгдсэн ба 1955 оны 4 дүгээр сард Москвад явагдсан хэлэлцээний үеэр Австрийн тал Швейцарь загварын төвийг сахисан бодлого баримтлахаа амлаж Санамж бичиг (Moscow Memorandum, 1955.04.15) байгуулжээ.
Энэ баримт бичиг холбоотон бүх гүрнүүдийн аль алиных нь ашиг сонирхолд нийцжээ. НАТО-гоос хамгаалах төвийг сахисан нэгэн жийргэвч бүс Төв Европт байх нь Москвад нэн олзуурхууштай, харин өрнөдийн холбоотон гүрнүүдийн хувьд Төв Европоос, чухам Австриас Зөвлөлтийн цэргийг гаргах нь нэн чухал алхам гэж үзсэн юм. Холбоотон бүх гүрнүүдийн энэхүү харилцан сонирхол нь Австрийн Тусгаар тогтнолын гэрээний (1955.05.15-нд гарын үсэг зурсан) улс төрийн урьдчилсан нөхцөл болсон төдийгүй Австри улс “Хүйтэн дайн”-ы үед байнга төвийг сахих улс төрийн үндэс болсон билээ.
Ингээд Австрийн нутаг дэвсгэрээс АНУ, Их Британи, Францын цэрэг гарч, залгуулаад Зөвлөлтийн цэрэг 10 дугаар сарын 25 гэхэд гарч дуусмагц 1955.10.26-нд Байнга төвийг сахих тухай Үндсэн хуулийн тэрхүү хуулиа Австрийн парламент баталжээ.
Түүх сөхвөл эхлэл нь ингэж тавигджээ. Австрийн байнга төвийг сахих статус нь олон талт гэрээнд суурилаагүй. Австрийн тал энэ шийдвэрээ дангаараа бие даан гаргасан гэдгийг ямагт онцолсоор ирсэн. Ийм зөвтгөл нь чухамдаа Австрийн Тусгаар тогтнолын гэрээнд гарын үсэг зурсан тэр 4 гүрэн тус улсыг “төвийг сахиулсан” хэмээн тайлбарлах, эсвэл байнга төвийг сахих үүргээ биелүүлээгүй гэх үндэслэлээр эргэж халдаж орох аливаа шалтаг шалтгааныг бүрмөсөн хаах зорилготой байв. Төвийг сахих статусаа бусад улсаар тайлбарлуулахгүй ээ хэмээн дээр В.Паар гуай хэлээд байсан нь ийм учиртай санж.
“Байнга” гэсэн томъёоллыг нь буруу тайлбарлах явдал зарим үед гарсан, гарч ч мэдэхээр юм. Учир нь “байнга төвийг сахих” гэдэг нь үүрд ийм статустай байна гэж үзэх үндэс болж чадахгүй гэсэн үзэл бодол байдаг. Австри дангаараа бие даан гаргасан шийдвэр тул түүнийгээ цуцлах шаардлагатай бол энэ тухайгаа олон улсад зарлаж мэдэгдсэнээр л асуудлыг шийдвэрлэх боломжтой гэх үзэл бас буй.
Австри улс байнга төвийг сахих хуулийнхаа дагуу дайны үед аль нэгэн талыг баримтлахгүй, хэнд ч давуу эрх олгохгүй гэсэн нь манай хуулийн заалттай тохирч байна. Өөрийн газар нутгийг өөрийн цэргийн хүчээр хамгаалах чадавхитай байх ёстой гэсэн нь ч манайд мөн туршлага болно. Үүнийг “armed neutrality” хэмээн томъёолж байгаа ба дайны үед газар нутгаа аль нэг талд ашиглуулахгүй, байнга төвийг сахих статусаа хамгаалж чадахаа олон улсад харуулах зорилготой.
Энхийн цагт ч төвийг сахих бодлого нь аль нэгэн талыг баримтлахгүй гадаад бодлого явуулах үүрэг хүлээлгэнэ гэсэн нь манай хуулийн нэг чухал заалттай тохирохоор. Ерөөсөө өнгөрсөн 20 гаруй жилд бидний явуулсан тэнцвэртэй, олон тулгуурт гадаад бодлогыг хэлээд өгөх шиг.
Байнга төвийг сахих статус нь “Хүйтэн дайн”-ы үед Австрид маш чухал ач холбогдолтой байж, эерэг оноо олныг авчирсан тул австричууд энэ статусаараа ихэд бахархдаг, өөрсдийг нь тодорхойлсон үндэсний онцлог төрх (national identity) хэмээн үздэг.
Австри нь армиа сэргээсэн, гадаадтай, ялангуяа өрнөдтэй цэргийн хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлсэн. АНУ ч нэг их татгалзаагүй. Энэ нь байнга төвийг сахих статустай нь холбоогүй юм. Армитай байж болохгүй хэмээн тэр гэрээнд заагаагүйгээс хойш цэрэг зэвсэгтэй байх нь Австрийн өөрийнх нь эрх. Австрийн армийг сэргээн бэхжүүлэх нь тус улсад коммунист төрийн эргэлт гарах тохиолдолд түүнийг дарах, өрнөдийнхний эсрэг Австрийн нутгаар дамжин “Дорнод” эвслээс (Варшавын гэрээ, СССР гэх мэт) халдлага хийх аваас түүнийг түр ч атугай тогтоон барих чадвартай байхыг чухалчилснаас үүдэлтэй. Учир нь Москвагаас тийм сэдлийг байнга өгсөөр ирсэн. Австрийн байнга төвийн статус хоёр ч удаа (1956 онд Унгарын ардчилсан хувьсгал, 1968 онд Чехословакийн “Прагийн хавар”-ыг цус урсган дарахад) хүндхэн сорилттой тулгарсан. Унгарын бослогын үеэр Австри нь 170 000 унгар дүрвэгсэд хүлээн авч, үзэл суртлын салбарт (ардчилал, хүний эрх) өрнөдийн тал баримталдагаа илтгэн харуулсан бол Австрийн агаарын хилийг зөвлөлтийнхөн хэд хэдэн удаа зөрчиж айлгаж сандаргаж байв. Тэр утгаар австрид зэвсэг, техникийн тусламж үзүүлэх, цэргийн сургалт зохион байгуулах зэргээр Австрийн армийг 1960-аад он хүртэл АНУ идэвхтэй дэмжиж ирсэн болов уу. Гэхдээ энэ жишгийг бусад улс бүү дагаасай хэмээн австричууд болгоомжлуулж байсныг энд тэмдэглэх нь зүйтэй.
Холбоотон гүрнүүдээс Их Британи нь Австрийн статусыг анхандаа дэмжээгүй. Ялангуяа цэргийн салбарт төвийг сахина гэдэгт төдийлөн нааштай хандаагүй. Москвагийн тал баримталсан, “үл эвсэх” чиг шугам хэмээн хардсан бол жилийн дараа Улаан арми Унгарыг бужигнуулсны дараа энэ байр сууриа өөрчилсөн. Хоёр системийн үзэл суртлын дайнд (капитализм ба коммунизм) Австри нь өрнөдийн талд баттай зогсох юм байна гэсэн тэр итгэл үнэмшлээ тэр үед л Британи олж авсан болж таардаг.
Австрийн хувьд байнга төвийг сахих статус нь улс төрийн зарим хүндрэлтэй асуудал үүсгэснийг үгүйсгэхгүй. Тухайлбал НҮБ-д гишүүнээр элсэхээр хүсэлтээ гаргахад тэр статус нь НҮБ-ын хамтын аюулгүй байдлын тогтолцоо буюу түрэмгийлэгч улсын эсрэг хамтарсан цэргийн ажиллагаанд оролцох гишүүн орны үүрэгтэй анхандаа зөрчилдсөн. Асуудлыг зохицуулах үүднээс байнга төвийг сахих статустаа анх удаа тэд тайлбараа хийсэн. Тодруулбал байнга төвийг сахих статус нь НҮБ-ын хүрээнд үйлчлэхгүй хэмээн мэдэгдсэн. Үүнийг нь НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөл хүлээн авч Австрийг 1955.12.14-нд НҮБ-д гишүүнээр элсүүлсэн. Хятадаас бусад байнгын 4 гишүүдийн хувьд ойлгомжтой. Учир нь тэд Австрийн энэ статусыг хамтдаа буй болгосон.
НАТО болон Варшавын гэрээний цэргийн хоёр том эвслийн дунд хавчигдсан Австрийг тусад нь онцлог гэдэгт авч үздэг. Хоёр талд цэрэг-зэвсэг агссан, Германд нь АНУ-ын, хөрш Унгар, Чехословакт нь Зөвлөлтийн асар их цэрэг төвлөрсөн тохиолдолд маш нарийн, хянуур гадаад бодлого явуулах шаардлага тулгарчээ. “Үзэл суртлын хувьд төвийг сахих” гэсэн ойлголт байхгүй тул Австри нь нийгмийн байгууллын хувьд өрнөдийн ертөнцөд тэртэй тэргүй багтана.
1970-аад онд Бруно Крайски тус улсын Холбооны канцлер болсноос хойш Австрийн “идэвхтэй төвийг сахих” чиглэлд шинэ өнгө аяс нэмэгджээ. Илүү уян хатан боловч томхон зорилт руу чиглэсэн идэвхтэй гадаад бодлого явуулжээ. Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны асуудлаархи Хельсинкийн бага хуралд оролцож, өрнө-дорны яриа хэлэлцээнд зуучлах дипломатын чармайлтаа илтгэжээ. Үр дүн нь, амжилттай хэрэгжүүлсэн, чухал ач холбогдолтой алхам бол нийслэл Вена хотоо НҮБ-ын гурван том төвийн нэг (4 дэх нь хожим Африкт бий болсон) болгож чадсан явдал. Олон улсын олон яриа хэлэлцээ, Зөвлөлт-Америкийн дээд хэмжээний уулзалтын төв нь Вена хот болж, зуучлал гэдгийг хөрш Швейцариасаа дутахгүй харуулж чадсаныг энд тэмдэглэе.
Ийм алхмууд хэрэгжүүлэхдээ аль болох Москвагийнхны, коммунист эвслийн дургүйцлийг төрүүлэхгүйг хичээж байв. Жишээ нь НҮБ-ын Ерөнхий Ассемблейн чуулганы санал хураалтад оролцохдоо 1956 онд АНУ-ын оруулж ирсэн саналын 90 орчим хувьд татгалзаж, эс бол түдгэлзэж байсан бол 1983 онд энэ нь 36.7 хувь болж буурсан нь гадаад бодлогын нэн ухаалаг маневр гэж үзэхээр юм.
Австричууд Европын Эдийн засгийн хамтын нийгэмлэгийг (одоогийн Европын Холбоо) ихэд сонирхож байсан ч мөн л Москвагийн дургүйцлийг хүргэхээс болгоомжилж байв. Учир нь төвийг сахиулсны шан төлөөсийг Москвад айхтар тооцоолж, элдэв болзол нөхцөл тавихаар зэхэж, өөрийн “Тавдугаар цуваа”–Австрийн Коммунист Намыг илт дэмжсээр байснаас үүдэн Австрид “Орос баавгайн сүүлнээс бүү хаз!” гэсэн ёж үг түгж байнгын хэллэг болсон байдаг.
Гадаад бодлогодоо “перестройка”-ын уур амьсгаа оруулсан М.Горбачев орос баавгайн үлгэрийг төгсгөх шидтэн болж түүхнээ үлдэнэ. “Австрийг Европын хамтын нийгэмлэгт элсэхийг Та юу гэж бодож байна” гэх асуултад 1989 онд тэрээр хариулахдаа “Австри нь чөлөөт улс орон шүү дээ” хэмээсэн нь австричуудыг зоригжуулж улмаар Европын Холбоонд нэгдэх цөсийг нь хөөргөжээ.
Горбачевын өгөөмөр сэтгэлээс гадна 1987 онд тус улсад парламентын сонгуулийн дүнгээр зүүн төвийн Австрийн Социал-Демократ Нам, баруун төвийн Ардын Намууд хамтран “Их эвслийн Засгийн газар” байгуулсан нь баруун болон зүүний чигтэй улс төрийн гол хүчнүүд нэгдэж ажиллах дотоод бололцоог бүрдүүлсэн ба “Берлиний хана” нурж, хоёр Герман нэгдсэн, СССР задран унасан зэрэг гадаад таатай орчны нөлөөн дор тус улс Европын Холбоог эргэлтгүй сонгосон юм. Европын Холбоонд нэгдэнэ гэдэг нь бодлогын томхон өөрчлөлт учир эвтэй байдлаар зохицуулахаар хичээсэн. Юуны өмнө түүхэн зөвтгөл бэлээхэн байсныг ашиглсан. Тэр нь байнга төвийг сахих статус нь эдийн засгийн салбарт бусад улстай хамтран ажиллахад онцгой хүндрэл бэрхшээл учруулдаггүй гэдгийг анхнаасаа дэлхийд учирласан, түүндээ ч үнэнчээ харуулж бүр 1960 онд Европын чөлөөт худалдааны ассоциац (European Free Trade Association) гэдэгт нэгдэн орсноо муна болгон баримтлав. Гадаад болон аюулгүй байдлын нэгдсэн бодлогынхоо (Common Foreign and Security Policy-CFSP) хүрээнд Европын орнууд худалдаа, арилжааны асуудлыг голлон авч үздэгийг нь ч оновчтой ашигласан.
1993 оны “Копенхагены шалгуур”-аар (Copenhagen-criteria) Европын Холбоонд гишүүнээр элсэхийг хүссэн улс нь CFSP-ийн хөгжилд саад учруулахгүй байх үүрэг хүлээсэн. Энэ нь ч байнга төвийг сахих статустай нь шууд зөрчилдөхгүй гэж үзсэн. Дотооддоо ард түмний гаргах шийдвэр бүр чухал. Австрид “1994.06.12” бол ардчиллынх нь түүхэнд үлдэх үйл явдал болсон ба бүх нийтийн санал асуулгаар иргэдийн 3/2 нь (66.58 хувь) Европын Холбоонд нэгдэхийг дэмжиж, улмаар 1995.01.01-нд Австри улс Европын Холбооны хаалгыг татжээ.
Ингэхэд цэрэг арми нь юу болох вэ? Өрнөд Европын Холбоо (West European Union) цэргийн салбарт хамтран ажиллахаар Европын аюулгүй байдал, батлан хамгаалахын бодлого гэдгээ 1992 онд баталжээ. Европын Холбоо 1997 оны Амстердамын гэрээгээр эл бодлогыг шилжүүлэн өөртөө авч, цэргийн салбарт хамтран ажиллах, хамтран энхийг сахиулахаар болсон ба 2009 оны Лиссабоны гэрээгээр тэр бодлогоо Аюулгүй байдал, батлан хамгаалахын нэгдсэн бодлого (Common Security and Defence Policy-CSDP) хэмээн өөрчлөн нэрлэж баталгаажуулжээ.
Энэ бодлого Австрийн байнга төвийг сахих статустай нь зөрчилдсөн. Австрийн ард түмэн байнга төвийг сахих статусаараа ихэд бахархдагийг нь харгалзан Засгийн газар нь энэ асуудлаар ямар нэгэн хэлэлцүүлэг өрнүүлэхгүйгээр CSDP бодлого нь Австрийн байнга төвийг сахих статуст хамаарахгүй хэмээн мэдэгдээд асуудлыг хаажээ. Лиссабоны гэрээгээр (42 дугаар зүйлийн 2-т зааснаар - Irish Clause гэгддэг) төвийг сахисан орнууд цэргийн ажиллагаанд оролцохгүй байж болохыг Европын Холбоо хүлээн зөвшөөрсөн нь үүнд аятайхан шалтаг болжээ.
Гишүүн орнууд энхийн цагт CSDP бодлогыг хэрэгжүүлэх авч дайны үед төвийг сахина гэдэг нь ихээхэн маргаан дагуулах магадлалтай. Австри улс Европын Холбооны энхийг сахиулах зарим ажиллагаанд оролцох болсноор тус улсын байнга төвийг сахих статус нь чухамдаа “үл эвсэх статус” болж хувирсан гэж үзэх явдал ч байна.
Баруун төвийн нам засгийн эрх барьсан үед, тухайлбал 1996 онд Австрийн Ерөнхий сайд бөгөөд Ардын намын дарга В.Шюссел: Төвийг сахих бодлого олон салбарт үхмэл эрх зүйг буй болголоо. Эв санааны нэгдэл нь төвийг сахих бодлогоос дээгүүр тавигдах ёстой хэмээн мэдэгдэл хийв. Тэрээр Австрийг НАТО-д элсэх ёстой гэж үздэг улс төрч байсан төдийгүй тухайн үедээ “Австрийн төвийг сахих бодлого НАТО-д элсэхэд харшлахгүй” хэмээн мэдэгдэл хийж олныг гайхшруулж байв. Австри улс 2001 онд Үндэсний аюулгүй байдал, батлан хамгаалахын үзэл баримтлалдаа “НАТО-д гишүүнээр элсэх нь ирээдүйн нэгэн хувилбар байж болох” тухай дурдсан нь бүр ч их маргаан дагуулав.
Австрийн байнга төвийг сахих статусын өнөөгийн байдлыг эрхзүйн болон улс төрийн үүднээс авч үзье гэвэл тодорхой бусаас гадна Европын Холбооны бусад гишүүн оронд төдийлөн тааламжтай бус байгаа тал харагддаг. Цаашид Европын Холбоо CSDP бодлогоо улам бэхжүүлэх шаардлагатай болох аваас шинээр асуудал үүсэх нь тодорхой.
Европын Холбооны аль нэгэн гишүүн улсын эсрэг түрэмгийлэл үйлдсэн тохиолдолд Австри цэргийн ажиллагаанд нь оролцохгүй үлдэж болох талтай. Гэхдээ түрэмгийлэл үйлдсэн улс болон түүнд өртсөн Европын Холбооны гишүүн оронтой адил хэмжээнд харилцах, эсвэл түрэмгийлэлд өртсөн гишүүн улсад бусад нь Австрийн нутгаар дамжуулан тусламж үзүүлэх хүсэлт гаргалаа гэхэд татгалзах нь улс төрийн хувьд ойлгомжгүй. Ингэвэл Европын Холбооны хүрээнд Австрийн нэр хүнд унаж, байр суурь нь сулрахад хүрнэ. “Европын Холбооны хүрээнд төвийг сахихгүй, харин түүний гадна бол сахина” гэсэн байр сууринаас хандах нь хэр удаан үргэлжлэх вэ?
Австрийн байнга төвийг сахих статусын онцлог ингэхэд яг юу вэ?
- -Хэдийгээр австрийн тал статусаа дангаараа, бие даан тунхагласан гэж байгаа ч гол холбоотон гүрнүүд түүнд нөлөөлж, улмаар хүлээн зөвшөөрсөн нь гол онцлог ба статусаасаа татгалзах тохиолдолд багагүй асуудал үүсч (ялангуяа ОХУ-ын зүгээс) болох талтай.
- -Австрийн хувьд байнга төвийг сахих статус нь олон улсын байгууллага, тухайлбал НҮБ, Европын Холбоонд гишүүнээр элсэхэд нь багагүй хүндрэл, бэрхшээл учруулж байсныг бас нэг онцлог гэе.
- -НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөл, Европын Холбооны шийдвэр, бодлоготой (жишээ нь Иракийн эсрэг хүч хэрэглэх тухай Аюулгүйн Зөвлөлийн шийдвэр) уялдуулан байнга төвийг сахих статустаа тайлбар хийх, дотоодын хууль тогтоомждоо нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлага удаа дараа тулгарсан ба цаашдаа ч тэгэх магадлалтай.
- -Байнга төвийг сахих статус нь австрчуудын хувьд үндэсний онцлог, бахархал нь. 1998 онд явуулсан санал асуулгаар 51 хувь нь төвийг сахих статус цэргийн салбарт аюулгүй байдлыг баталгаажуулж чадахгүй гэж үзсэн ч 68 хувь нь уг статусыг Австрийг тодорхойлсон үндэсний онцлог гэж ойлгодог гэх нэгэн баримт байна.
- -Байнга төвийг сахих нь идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулахыг шаарддаг. Бас элдэв үл ойлголцол дагуулж мэдэх нарийн түвэгтэй дипломат арга ажиллагаа хэмээн австричууд үздэг болжээ.
- -“Жижиг улс орнууд дэлхийн хэмжээнд сэтгэж болох ч үйл ажиллагаа нь орон нутгийн шинж чанартай байхыг том гүрнүүд шаарддаг” гэх бичигдээгүй хууль олон улсын харилцаанд үйлчилдэгийг байнга харгалзах хэрэгтэй.
- -Байнга төвийг сахих бодлогын хамгийн чухал хүчин зүйл бол дотоодын улс төрийн хүчнүүдийн нэгдмэл байдал, улс төрийн тогтвортой байдал. Улс төрийн хүчнүүдийн дотоод сөргөлдөөнөөс болж гадны хүчний гар хөл болж, томхон гарз хохиролд хүрч болзошгүй гэдгээс австричууд хатуу сургамж авсан мэт өнөөг хүргэжээ. Энэ бол Монголд нэн хамаатай сургамж мэт.
- -Австрийн хувьд “Хүйтэн дайн”-ы үед их гүрнүүдийн ашиг сонирхолын бүсийн гадна байсан нь байнга төвийг сахих бодлогын таатай гадаад орчин болж байжээ. Газарзүйн байршлын хувьд өрнө-дорны уулзвар цэг гэдэг утгаараа ЗСБНХУ, АНУ-ын аль алинаас нь зай барьж (тэнцвэр барих гэвэл илүү оновчтой) чадсан.
- -Байнга төвийг сахих статус нь өнгөрсөн 60 гаруй жилийн туршид Австрийн хувьд тусгаар тогтнолоо сэргээн тогтоох, олон улсын хэмжээнд байр сууриа бататган бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой байсан ба энэ статусаа хадгалах чиглэл улс төрийн түвшинд эдүгээ ч ажиглагдаж байна.
Дүгнэвээс, олон улсын болон бүс нутгийн өнөөгийн нөхцөл байдалд Австри нь энэ статусаа хадгалах шаардлага байна уу, үгүй юу гэдэг дээр багагүй маргаан өрнөж мэдэх юм. Европын Холбооны гишүүн болсноор Австри нь хилээ хамгаалах шаардлагагүй болж, статусаа хадгалахын оронд Европын Холбооны CSDP бодлогыг бататган хэрэгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулах нь илүү ашигтай гэж үзэх явдал ч байна. Гэтэл тус улсыг дүрвэгсэд ноолоод эхэллээ. Түүнд ард түмэн дургүй байна. Хилээ хаах асуудал босоод ирлээ. Ингэе гэсэн улс төрийн хүч дээгүүр гараад ирлээ. Хариулт алга.
Удаа дараагийн элдэв нэмэлт өөрчлөлт, тайлбараараа байнга төвийг сахих статусынхаа агуулгыг бараг “хоосолчихсон” гэж үзэх явдал ч байна. Статусын практик ач холбогдол нь цэргийн эвсэлд нэгдэхгүй, нутаг дэвсгэртээ гадаадын цэргийн бааз байгуулахгүй гэдэгт л оршино хэмээн тэр ард түмэн нийтээрээ үздэгийг нь “хоосолчихсон” гэдгийн хариулт болгох л үлдсэн мэт!
