Туул гол Зайсангийн гүүр хүрэл­гүй ширгэж тасалдах шалтгаан байгаль талаасаа болоогүй. Хэн­тийгээс эх авсан бусад голууд дулааралтай холбоотой бага зэрэг татарсан ч урссаар л байна. Тэгэ­хээр Улаанбаатарынхан урд голоо ховх соржээ. Горхин дээр шавсан малын даац хэтрэхээр зуны гурван сардаа ширгээж орхи­дог. Малчин өөр ус хайгаад нүүсэн хойгуур булаг ахин сэргэнэ. Тэгвэл ширгэ­сэн Туул  хэзээ буцаж ирэх вэ?

Хотынхон хотлоороо нүүхгүй. Засгийн газрын ордонг ачаалахгүй. Усны хэмжээ багасахтай зэрэгцэн улс амьтны тоо нэмэгдээд байдаг. Асуудал улам ноцтой боллоо. Энэ янзаараа цаашид арван жил явж тэсэхгүй гэж байна. Нэг сая гаран хүн ам хийгээд нийт улс даяарт зориулсан үйлдвэр үйлчилгээнд зарцуулдаг усны хэрэглээг тоо­цоолоход агуу тоо гардаг. Манай улс цөөхүүлээ ч манай нийслэлийн хувьд бол дэлхийн том хотуудын тоонд орно. Сан-Франциско, Копен­­­гаген зэрэг алдартай хотуу­даас ч аль хэдийнэ өнөр өтгөн болчихсон. Далай тэнгисийн хөвөө хийгээд үргэлжийн хур бороо ас­гар­­­сан сайхан нутагт сая сая хүн амтай том хотууд үүссэн бол ма­най­хан уртаашаа ганцхан гол дээр  цугларчихжээ. Усанд оролгүй өнжи­хөд тоосонд дарагдлаа гэл­цэх нь зөвхөн шүршүүр гэхэд л тас­ралт­гүй цэвэр усаар гоожиж буйг илтгэж байна. Хэдэн малд тохирсон хуурай нутагт нойтон амьдрал цогцлоож, усан оргилуур хүртэл олноор барина гээд байдаг. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд ил урсаж байгаа гол нь үе үе ширгэж нүдэнд хараг­дахаа болилоо. Ус холдох тусам амьдрал холдож түүний төлөө байгаа бүхнээ зориулж таар­на. "Түмпэнтэй уснаас Наран­гарвуу  охиноо өгчээ" гэсэн мэдээ дуулдах вий.



Туул голын төлөөх сэтгэл зов­нилтыг байгаль хамгаалах  ерөн­хий санаашралд уусган сарниул­жээ. Ер нь л нэг тиймэрхүү гэсхий­гээд яриад өнгөрч байна. Уул уурхайн нөөцөө тоолоод уух усаа анзаарсангүй.  Ус элбэг дэлбэг мэт байгаа болохоор иргэдийн сэтгэл энэ тал дээр тайван явна. Санаа зовж байгаа хүн байхгүй болохоор санаачилга гаргаад олны дэмжлэг авахгүй. Өнөө маргаашдаа оноо  авахгүй сэдэв дээр улстөрчид эрх баригчид шийдвэр гаргаад өөрс­дөд нь ашиггүй. Харин хэдхэн жилийн дараа усгүйдэл нь шата­хууны хямралаас аюултайгаар нийслэлд нүүрлэж магадгүй. Улаан­баатарын усны хэрэглээнд ийм том гол хүрэлцэхгүй байгаа бол хангалт авах өөр хувилбар бараг байхгүй. Татарт бүслэгдсэн дундад зууны хотууд шиг сөнөнө гэсэн үг.

Шинжлэх ухаан буюу хүн төрөлх­төн газрын гүнийг гүйцэд танин мэдээгүй байна. Газрын гүнд байдаг ус хэзээ бий болсон, хаа­наас урсаж ирдэг, эргээд нөхөгддөг эсэх, эсвэл алт эрдэнэс шиг нэг удаагийн баялаг юм уу гэдэгт усны мэргэжилтнүүд тодор­хой хариулт өгч чаддаггүй. Төв Азийн өндөр­лөгөөс газар  дээгүүр урсаж буй ус өөрийн гэсэн сүл­жээгээрээ дамжин Хойд мөсөн далайд оччихоод буцаад үүл болон ирдэг эргэх холбоо худлаа болоод байна. Тэнд хуримтлагдсан эх газрын ус далайд юүлэгдэн доошоо шүүгдэн газрын гүнд нэвч­дэг эсэхийг мэ­дэх­гүй. Гүний ус хэрхэн бий болдог нь тодорхой биш. Газар дорхи судал наашаагаа уруу байгаад тэр нь Хэнтийн нурууны орой хавьд өөдөө цоройн ундарсан нь Туул гол юмаа гэхэд итгэж өгөхгүй бай­на. Тийм бол ч худгийн ус шир­гэхээс санаа зовох­гүй байх сан.

Өнөөдөр нийслэлийн усны хэрэгцээг Туулын ай сав доторх гүний хэд хэдэн том худгаас соруулж авч машинаар зөөдөг юм билээ. Эдгээр худгууд нь Туулыг цоорхой тогоо шиг болгочихсон. Ус хэдий чинээ авна Туул хайрга руугаа улам шигдсээр л. Улам их ус авах юм бол эхлээд ил урсаж байгаа гол бүр мөсөн ширгээд дараа нь гүнд байгаа нөөц нь барагдах төсөөлөл буугаад байна. Мэргэжилтнүүдийн мэдэж байгаа юм бол манай гол мөрний ус хур борооноос л тэжээгддэг гэнэ. Бороо орохоо татарвал гол мөрөн гэсэн ойлголт байхгүй. Хэрэв үнэн бол өнөө цагт энэ нь "Роснефть"-тэй шатахууны гэрээ хийдгээс ч найд­варгүй асуудал юм. Энгийн хар ухаанаар бодоход өвөлжингөө цас ордог юмаа гэхэд тэсгим хүйтэнд тэр нь хайлаад голын усыг нэмж юмуу хэвийн байлгаж ча­дахгүй. Тэр хооронд  харин өвөл­жингөө худ­гаас ус авсан хэвээрээ. Хавар газар гэслээ ч цасны ус голын ай савыг ханатал дэвтээж амжихаа больчихсон. Сүүлийн жилүүдэд ажиглаж байхад хаврын шар усны үер газарт шингэхээсээ илүү хоёр гурван хоног оволзтол үерлээд тэр хойд мөсөн далай руугаа зугтаа­чихаж байна. Зун цагийн бороо ч мөн ялгаагүй. Хоол зохихоо бай­сан дотор муутай хүн шиг юу л орно бүгдийг нь гүйлгээд алдчихдаг. Хагас өдөржин орсон борооны дараа хагас цаг нар шарахад хурын ус хаашаа ч юм сураггүй алдарч цуг урсаж ирсэн шавар нь үлдэж хоцроод тоос манаргаж  байх жишээтэй.

Манай орны байгаль цаг уур нь эдийн засгийн талаас харвал бөөн алдагдал л юм. Тэнгэрээс Туул дээр буусан усыг нягтлангаар бодуу­лахаар баланс бариад байдаг гэнэ. Жилийн эцэст дүгнэхэд олон жи­лийн дундаж хур тунадасны хэмжээ  хэмжээндээ л байна. Олон жилийн өмнөхөөс ялгаатай нь гэвэл жигд ороогүй бөөндчихсөн аж. Тэгэхээр ямар олиг байхав дээ. Ороогүй­гээсээ илүү хорлонтой үер, ган, зуд, түймэр гарах нөхцөл хүртэл бий болгоод байгалийн гамшиг нүүр­лэлээ.

Хэдэн зуун мянга, сая гаран хүн амтай хот суурингууд дор бүрнээ цэвэр усны нөөц базаадаг уламж­лалтай. Манай уламжлал сэтгэхүйд  ус муудвал давын өмнө нүүгээд явчих санаа л бууна. Хэрэв Улаан­баатарт литр ус 100 төгрөг болчих юм бол маш олон айл дэрхийтэл нүүцгээнэ дээ. Ингээд ус татраад байвал харин ч зүгээр юм уу. Яагаад Засгийн газар Улаан­баатарт усны сав бэлдэхгүй байна. Энд хоёр шалтгаан бий. Бэлдлээ гэхэд тэрнийг нь хүмүүс ойлгож алга ташиж өгөхгүй. Нөгөө нь гэвэл удахгүй эхлэх усны бизнесийг анаж чимээгүй сууцгааж байгаа. Бид л хэнхэгтэй, хэт эх оронч хоцрогдсон үзэлтэйгээрээ түрүүлж дуугарч хүнд санаа авахуулаад байдаг юм шиг бололтой. Уг нь санаагаар болдогсон бол Туулын эх дээр томоо далан аль хэдийнэ барьчих байлаа. Тэнд тэнгэр үүл хоёр үнэ­гүй зөөгөөд ирэх үерийн усыг саа­туулж хуримтлуулаад маши­наар биш трубагаар урсгаж усны гачаа­лаас гарцгаана. Орон суу­цанд суу­даг­гүй бүх айлд усны нөөц сав "дөчийн бидон" бий. Шийдвэр гар­гагчид гэр хороололд аж төр­дөггүй болохоор мэддэггүй байх. Нийслэл хот бол томсгосон нэг айл л гэсэн үг. Энэ айлын авгай нь хэн юм бол. Монгол эзэгтэй ус түлээ хоёрт ер ханадаггүй сэн. Савтай ус талдаа ороогүй байхад, түлээ дуусаагүй байхад үглээд нөхрийг ер зүгээр суул­гадаггүй. Гэтэл энд үргэлж ду­лааны проблем болох утаа май та­виас­тай, усны найд­варгүй ирээдүй­тэй явсаар л байна.

Шар нар бор хоногийн амьд­ралд нөлөөлж болзошгүй байд­лаас үүдэн Туул голыг хамгаалах асуудал урган гарч ирлээ. Сайндаа ч байгаль хамгаалагч болоод бай­гаа хэрэг биш. Энэ голын усыг бүр­дүүл­дэг Тэрэлж, Заан, Галтайд их хэм­жээгээр мод огтолдог байсны гай өнөөдөр усанд нөлөөллөө гэлц­дэг. Одоо голын дагуу мод тарьж нөхөн сэргээх боломж байх­гүй. Тэнд сүрэг сүргээрээ ямаа бэл­чиж ширэг хатан улаан халцгай бол­­сон. Бэлчээрийн даац хэтэр­чих­­лээ гэчихжээ. Аялал жуулчны ком­паниуд хаяа дэрлэн ярайна. Эрх­биш их хэмжээгээр нойтон мод огт­лоод байхгүй ч дандаа эсрэг үйл ажил­лагаанууд явагддаг. Гадаа­дын жуулчид Монголд  тэмээ, говь, хээр үзэх гэж ирдэг. Жуулчны байгууллага Тэрэлжид ус биш манхан, усны шувуу биш тэмээ мал тэжээхийг хүснэ. Амрагчид голын эхэн дээр очиж хирээ угаацгааж байна. Самарчид, оргодол босуу­лууд, хулгайн анчид хууль хянал­таас дайжин ойд бүгэн гал түймэр тавих, эсэн бусын үйлдэл хийдэг. Энд гэгээлэг оюунлаг орчин байх­гүй. Томоохон их дээд сургууль, цэрэг цагдаагийн анги нэгтгэл, эрүүл мэндийн байгууллагыг  бай­галь хамгаалах давхар үүрэгтэй­гээр байршуулбал оновчтой. Туулын томоохон дэм түшиг болох Гачуурт, Улиастайн гол бол бүр аймаар. Тэр хавийн модыг нүд халтиртал хядсаар л байгаа. Мөн л малжих район. Аялал жуулч­лалын байгууллагуудад устай холбоотой хариуцлага хүлээл­гэмээр байгаа юм. Ер нь Туулын эрэг дагуух нутгийг эзэнжүүлж хэн дуртай нь машинаа угаах боломж­гүй болгох хэрэгтэй.

Хатан Туулын ай сав газарт мон­голчуудын талаас илүү нь ну­таглаж байх шиг байна. Энэ голын усыг ууж байгаа бол ёсыг нь да­гах­гүй байж болохгүй. Манай голын­хон, нэг нутаг усныхан гэж ярьж су­ра­хаас эхлээд өөриймсөх сэтгэл их үгүйлэгддэг. Улс орон бүр гол усан дээрээ том соёл иргэншил цогц­лоон нийслэл хотоо барьсан хараг­дана. Тэглээ гээд аль ч цаг үед би­дэн шиг уух усаа ширгээж хатаа­сан балмад явдал гаргаагүй байх юм.

Дэлхийн Монгол туургатнууд, элэг нэгтнүүд маань амьд яваа насандаа хатан Туулынхаа уснаас амсаж үзэх юмсан гэцгээдэг. Эрт­ний монгол баатрууд Туулын ус­наа­саа сүүлчийн удаа амсаад хэзээ ч эргэж ирэхгүй алсын алсад одсон юм. Нүүдэлчдийн байгуул­сан хүчирхэг улс гүрнүүдийн ихэнх нь энэ гол дээрээс энэ хавиас га­раа­гаа эхэлсэн байдгийн баримт хир­гисүүрүүд Туул өгсөөд уруудаад хаа сайгүй бий. Их учир утгатай том голомтон дээр бид сууж, ууж, угааж бас угаадсаа ч асгаж байна. Мон­голчууд Туулын эрэг дээрээ эргэж төвхнөөд 375 орчим жил болчиж уу. Мандан бадрах хувь заяа минь энд л бий гэсэн далд зөн билиг монгол хүн бүрт бий. Тураг ядраад уулаа бараадах лугаа Улаан­баатарыг зорих их нүүдэл үргэл­жилсээр л байна.