Тухайн үедээ түүхийн хамгийн шилээвэр бүтээл, хойш хойшдоо судлаачдын иш татах том эх сурвалж гэгдэж байсан Жованигийн “Ертөнцийг байлдан дагуулагч” ном монголоор дөнгөж сая гарсан, дэлхийн хамгийн анхны универсаль түүх бичлэг гэгддэг Рашид ад Динийн “Судрын чуулган” бүрэн эхээрээ орчуулагдаагүй байлаа. Үе үеийн түүхч, хэл шинжээч, улс төрч, жуулчин, намтар судлаачид, геологич, газар шинжээч, угсаатан зүйч, шашин судлаачид, төрийн зүтгэлтнүүд Монгол оронд ирж нарийн судлагаанаас авахуулаад төрсөн сэтгэгдэл хүртэл олон баримт үлдээсэн юм байна.

Ялангуяа хорь гучаад оны үеийн Монголын тухай гадаадынхны бичсэн олон сонирхолтой ном сүүлийн үед монгол хэлнээ хөрвүүлэгдэн гарах боллоо. Энэ нь бидний нэн шинэ түүхээ үнэн мөнөөр нь босгож ирэхэд нэн чухал судлагдахуун болохоос гадна ер нь судлаач биш жирийн хүмүүс ч уншихад их сонин, заримдаа ч марзан хачирхам зүйл олонтой. Монголын ХХ зууны түүхийг 1950 онд хэдэн оросууд Улаанбаатарт ирж толгойдоо юу орсныгоо болхидуухан найруулж бичээд эх загварыг нь гаргасан юм. ”БНМАУ-ын түүх” хэмээх СССР-ийн академиас гаргасан тэр “түүх”-ийг улам сайжруулан чимэглэж, панаалыг нь дөвийлгөснөөр 1950-аад оны эцсээр “МАХН-ын түүх”, “БНМАУ-ын түүх” гэсэн эх орны бүтээгдэхүүн гарсан билээ. Эдгээр нь ердийн нэг гуйвуулга, буруу дүгнэлт төдийгүй ерөөсөө огт болоогүй юмыг болсон болгон гүтгэсэн эв дүйгүй зүйл, түүхийн шинжлэх ухаан гэхээсээ илүүтэй уран зохиолын аймагт хамаарах цэвэр сэтгэмжийн чанартай.   

Монгол улс эрх чөлөөт, үл хараат улс болоод даруй 20 жил болж байгаа боловч түүхийн худлаа нотолгоо, гүтгэлэг, ор тас зохиомол зүйлс, муруй хазгай дүгнэлт, шинжлэх ухааны үнэр ч байхгүй үлгэр домог шиг юмс сургуулийн сурах бичгээс салахгүй, харин ч зарим нь худал хуурмаг тал руугаа улам хөгжин бадарч шинэ шинэ зохиомол зүйлээр баяжих шинжтэй байгаа нь юутай харуусалтай. Хэн юу дуртайгаа хэлж ярьж бичин хэвлүүлэх нэвтрүүлэх нь тухайн хүний эрх мөн боловч энэ худал суртал нэвтрүүлэг, гүжир гүтгэлэгийг хүүхдийн сурах бичигт хадаж хордуулах нь ардчилал эрх чөлөөний илэрхийлэл биш л дээ. Чи түүхээ мэдэхгүй бол чамд түүх зохиож өгөх хүн бишгүй нэг гараад ирдэг гэж аль  хоёр мянган жилийн өмнө Цэцэрон сургасан юм билээ.

Урьд үзэл суртлын шалтгаанаар түүхийг гуйвуулдаг байснаас гадна эх материал, судалхуун олддоггүй, тэр байтугай хориотой байсан. Харин өдгөө маш олон эх сурвалж нээлттэй болсон төдийгүй монгол хэлээр маш олон нь орчуулагджээ. Обручев, Козлов, Потанин, Грум-Гржимайло, Мурзаев гээд олон аялагч, газар зүйч, байгаль шинжээчдийн бүтээлээс гадна түүхийн сэдэвтэй буюу утгатай олон бүтээл байна. Ладислав Форбатын бичсэн “Өргөөн дахь цуст хядлага” гээд ном хорь гучаад оны үед Монголд болж байсан үйл явдлын гэрчийн сонирхолтой өгүүлэмж. Дилав хутагтын АНУ-д хэвлүүлсэн “Ар Монголын улс төрийн дуртгал” ч нэн сонирхолтой ажиглалт тэмдэглэл билээ. Тэгвэл Коростовецийн “Чингис хаанаас Зөвлөлт бүгд найрамдах улс хүртэл” хэмээх номонд Монголын түүхийн хамгийн зангилаа үед биеэр оролцсон төрийн зүтгэлтний баримт тэмдэглэл байна. Першин, Оссендовски, Семёнов зэрэг хориод оны үйл явдалд идэвхитэй оролцсон гэрчүүдийн дурсамж түүхийн үнэнийг олж тогтооход маш чухал баримт хэрэглэгдэхүүн. Ялангуяа Оссендовскийн бичсэн “Хүн, бурхан, бугийн орноор” зохиол нь бараг гучаад хэлээр орчуулагдаж ертөнцийн өнцөг булан бүрд танил болсон бүтээл.

Николос Поппе гэж нэг том эрдэмтэн байлаа. Монгол хэлний мэргэжилтэн болохоос түүхч биш. Харин тэрээр “Дуртгал” номоо хэвлүүлснээр монголчууд, хорь гучаад оны Монголын байдал, монгол судлал, судлаач эрдэмтэдийн тухай тун сонирхолтой баримт үлдээжээ. Бараг зуун нас хүрэхтэй шахсан тэрээр 1980 - аад оны үед энэ номоо АНУ-д англи хэлээр хэвлэн гаргасан юм. Тэрээр нэртэй монгол судлаач Владимирцов, Бартольд, Руднев, Ольденбург нарын шавь, Бурдуков, Пелио, Хэннис, Грум-Гржимайло, Мурзаев Цэвээн Жамсрано гээд олон эрдэмтэнтэй хамтарч ажиллаж байсан, Гомпжап, Бадмаев, Мэргэн гүн Гомбожав, Агваан Доржиев нартай нөхөрлөж явсан, Ренчин, Дамдинсүрэн, Рүпэн нарын багш байсан хүн. Өөрөөр хэлбэл монгол судлалын бүтэн зууны гэрч.

Бидний мэдэх олон монголч эрдэмтэн болон монголтой холбоотой улсын цаашдын хувь заяаг бичсэн нь их сонин, учир нь үүнийг тэр болгон хүн мэддэггүй. Жишээ нь “Хуучин ба шинэ Монгол”-ыг бичсэн Бурдуков Монголоос аваачсан жаахан шороотой алтаа хүнсний зүйлээр солих гэж яваад баригдан гэр бүлээрээ шоронд орж тэндээ өлбөрч үхсэн аж. Цебыков Гомбожап авсан цалингаараа мал худалдаж авдаг байсан чинь хамтралжуулж байна гээд бүгдийг нь хурааж авсан учир сэтгэлээр унан нас баржээ. Агваан Доржиевийг 80 нас гарсан байхад нь эсэргүү гэж баривчлан бууджээ. Грум-Гржимайлог маш өндөр насалсан хойно нь Тувагийн тухай нэн эрт бичсэн бүтээлд нь улс төрийн алдаа байсан хэмээн алангаа алджээ.

Поппе хар залуудаа профессор, академич болсон, маш олон хэл мэддэг, алтай овгийн хэлний харьцуулалтаар дэлхийн хамгийн том эрдэмтэн байлаа. Шинжлэх ухаан, ялангуяа нийгмийн шинжлэх ухаан коммунизм хоёр хоорондоо үнэхээр авцалдахгүй болохыг бие сэтгэлээр мэдрэн зовж явсан тэр дайны дараа баруун руу зугтан гарч улмаар АНУ-д Вашингтоны болон Сиэтлийн их сургуульд ажиллан тэтгэвэрт гарчээ. Харин эх орон Оростоо 1990 он хүртэл дайснаар тооцогдож явсан юм. Ялангуяа монголчуудад онц сонирхолтой Поппегийн энэхүү “Дуртгал” номыг түүний дараа үеийн монгол хэлний эрдэмтэн болох Саруул-Эрдэнэ орчуулж хэвлэн гаргажээ.

ДНХ-ийн бүтцийг анх нээсэн нэрт эрдэмтэн Ватсоны “Хос спираль” хэмээх ном дэлхийн олон хэлэнд орчуулагдсан. Кэмбриджийн их сургуульд судлагааны ажлаар очсон дөнгөж 23 настай америк залуу, бас болоогүй шувуу судлаач хоёр жил хэсэг нөхдийн хамт уйгагүй ажиллаад ХХ зууны гурван том нээлтийн нэгийг хийсэн юм. Шинжлэх ухааны ертөнцөд, эрдэмтэдийн хүрээлэлд ямархуу өрсөлдөөн, тэмцэлдээн, нөхөрлөл, атаархал, явагддагийг маш сонирхолтой гаргаж өгсөн энэ ном үнэхээр сонирхолтой. Тэгвэл Поппе мөн ийм сонирхолтой ертөнцийн тухай бичсэнээр үл барам тэр нь нийгэмийнхээ байгууламж, албан ёсны үзэл сурталтайгаа таарахгүй хэрхэн зөрчилдөж байсныг тун энгийн яруу гарган бичжээ. Даанч энэ хоёр хүний барьж авсан сэдэв нь нэг нь ДНХ, нөгөө нь монгол судлал болохоор биднээс өөр газар нэг их сонирхол татахгүй болов уу. Түүнээс Поппегийн ном илүү юу гэхээс дутахгүй.

Харин энэ хоёр номыг харьцуулж үзэнгээ их сонин санаа төрдөг юм. ДНХ буюу амьд организмын кодын зохион байгуулалтыг хүн төрлөхтөн Ватсоны хүчээр олж таниснаар молекуляр биологийн аугаа том ертөнцийн хаалгыг татсан юм. Саяхан хүн төрлөхтөн 7 тэрбум доллароо заран байж хүний генийн бүх кодыг тайллаа. Ингэснээр дахиад том ертөнц бидний өмнө нээгдэж байна. Бурханы бүтээлийн учрыг олсон төдийгүй өөрчилж өөртөө тааруулан зохион байгуулж болох бололцоо буй болж байгаа юм. Хүн хэмээх зүйл нь нэг гарал үүсэлтэй нэг амьтан, өөрөөр хэлбэл нэг л янзын генийн зохион байгуулалттай.

Харин хэл бол хүний түүхэнд их хожим буй болсон эд. Генээр хүн хэмээх зүйлийн гарал үүслийг тогтоож болох бол хэлээр соёл болон үндэстний гарвалыг тогтоож болно. Энэтхэг-европ, хятад-төвд, хамит-самит овгийн хэлүүд нэлээд сайн судлагдсан бол Поппег анхлан эрдэмтэн болж байхад алтай овгийн хэлүүд ялангуяа тэдний харьцуулалт, гарвал, ангилал төдийлөн судлагдаагүй байжээ. Нэг талаас биологийн хувьд хүний зүйлд хамаардаг, нөгөө талаас үндэстний хувьд алтай овогт хамаардаг монголчууд бидний хувьд Ватсоны ч, Поппегийн ч бүтээл маш чухал юм.

Гэтэл өөрийн угсаа гарвал, үндэсний соёлыг үгүйсгэж явсан бид сүүлийн жилүүдэд нөгөө тийш туйлшран монгол үндэстний ер бусын гарвал үүсэл, хувь заяаны тухай ихэд ярьж, энгийн бөөгөөс эхлээд эрдэмтэн сэхээтэн байж ч магадгүй хүн мэдээллийн бүх хэрэгслэлээр хашгичин цээжээ нүдэх боллоо. Генетикийн шинжлэх ухааныг коммунистууд удтал үгүйсгэж удамшил гэж юм байхгүй зөвхөн сайхан нийгэм л хүнийг хүмүүжүүлж жинхэнэ коммунист сайн хүн болгодог гэж үздэг байв. Жар далаад он хүртэл генийг үл зөвшөөрсөн, харааж зүхсэн хичээл Монголын сургуулиудад албан ёсоор заадаг байлаа. Харин одоо болохоор дахиад л монгол хүний өөр хэнд ч байхгүй генийн тухай яриа их гарч үүнийг бөө удган, лам, нийгмийн ухааны эрдэмтэн гэгчид амны зоргоор хэзээний мэдэх царай гарган бурж явах болж. Бид алтайчууд биш юм бол, манж, дагуур, эвенк, түрэг, хасаг, хиргис, ногой нар бидний гарвал нэгт ах дүү нар биш юм бол – тэгээд бид чинь хаанаас ирсэн хэн юм болж байнаа? Хэрэв монгол хүний ген бусад үндэстнийхээс тэс өмнөө юм бол, цаанаасаа өөр зориулалттай юм бол бид биологийн ямар зүйлд хамаардаг болж байнаа? 46 хромосомтой, 30 мянга орчим гентэй, түүний дараалал кодлол нь нэг ижил тийм биологийн зүйлийг хомо сапенс сапенс буюу ухаант хүн гэдэг. Биднийх өөр юм бол юу болж таарах вэ? Хүмүүс хүн биш биологийн өөр зүйлийг ургамал, эсвэл амьтан гэж нийлүүлж нэрлэдэг шүү дээ. Нэг зүйл маш тодорхой нь монголчууд явж хөдөлдөг болохоор лав л ургамал биш.

2009.10.13