-Сүүлийн үед Таван­толгойгоос татах төмөр замын маршрутын мар­гаан нэлээд эрчимжлээ. Гол хоёр тоглогч нь та­ны тэргүүлсэн салба­рын яам, нөгөөх нь Га­шуунсухайтын чиглэлд төмөр зам тавих зөв­шөөрөлтэй “Энержи ресурс” компани байна?

-Маршрутаас өмнө, ер нь төмөр зам Монгол Улсын эдийн засгийн бие даасан байдал, эдийн засгийн хөг­жилд ямар үүрэгтэйг ойлго­моор байгаа юм. Монгол Улс далайд гарцгүй. Дэлхийн зах зээлд хамгийн дөт замаар гарах ганц гарц нь төмөр зам. Төмөр замаар Европ, Ази руу ч гарна. Тэгэхээр далайд гарцгүй манай улсын хувьд төмөр зам бол стратегийн чухал салбар. Төмөр зам зах зээлд хүрэх, эдийн засаг биз­несийн ашиг авчрах гол хөтөч мөн нь мөн. Гэхдээ далайд гарцгүй манай улсын хувьд төмөр замын тээврээр олох ашиг хоёрдугаарт эрэмбэ­лэгдэх ёстой.

-Нэгд нь юу гэж?

-Төмөр замын тээврээр хадгалж болох эдийн засгийн аюулгүй байдлаа нэгдүгээрт эрэмбэлэх ёстой.  Эдийн засгийг зөвхөн мөнгөн дүнгээр олох ашиг талаас нь харж болохгүй ээ. Том агуулгаар нь харах хэрэгтэй.  Өнөө маргаа­шийнхаа  олох ашгийг  бодоод ирээдүйд хүрч болох эдийн засгийн аюулгүй байдлын эрсдлийг орхиж болохгүй.

Энэ эрсдлийг тооцох, урьдчилж харах нь төрийн үүрэг. Хувийн хэв­шилд бизнесийн ашиг чухал бол, улс орон, түүнийг удирдаж байгаа төрд биз­несийн ашгаар үл хэмжигдэх эдийн засгийн бие даасан байдал, эдийн зас­гийн аюулгүй байдал хамгаас чухал. Ашигт малтмалын ордууд дагасан дэд бүтцийг төрийн нэгдсэн бодлогын хү­рээнд цогцоор шийдэх хэрэгтэй. Түү­нээс бус, орд бүрт зориулсан дэд бү­тэц­тэй салангид бодлого байж таарах­гүй. Эдгээр  ордыг ашиглаж байгаа хувь, хувьсгалын компаниуд  эцсийн дүндээ Монгол Улсын эрх ашгийг хамгаалсан төрийн нэгдсэн бодлогод л захирагдах  ёстой.

-Тэгэхээр хувийн төмөр зам байж болохгүй юу?

-Би хэллээ ш дээ. Далайд гарах гарц бол төмөр зам, ертөнцтэй харил­цах цонх. Энэ утгаараа төмөр зам бол стратеги. Далайд гарцтай орнуудад ч төмөр зам стратеги байдаг.  Тийм уч­раас хилийн дагуухь төмөр замын суурь бүтэц төрийн мэдэлд байх ёс­той. Америк, Германд ч тийм байдаг. Хам­гийн их нүүрс экспортолдог Австралид гэхэд хувийн өмчийн төмөр замуудаа бүгдийг нь буцаагаад  төрийн өмчинд авсан.      

-Сэлэнгэд “Болдтөмөр Ерөө гол” гэж компани хувийн төмөр зам барьсан шүү дээ?

-Тэр бол Монгол Улсынхаа нутаг дэвсгэр дотор  салаа зам барьсан. Тэр зам нь гол замтайгаа холбогдсон уч­раас төрийн бодлого шийдвэрээр явж байгаа. Ер нь бол төмөр замд гол зам нэг л байдаг. Түүнээс тусгаар­ласан са­лаа замууд байж болдог.  Гол замаа­саа салангид зам гэж байдаггүй. Энэ бол тө­мөр замын тухай наад захын ойлголт.   

-Тэгвэл төрийн бодлого яагаад заавал Сайншанд гэж?   

- Өнөөдөр манай улсад хамгийн ойр далайн боомт нь Тянжин.  2000 ор­чим км байх. Тавантолгойн баял­гийг олборлоод, эсвэл боловс­руулаад хил дээрээс цааш нь зараад байж болох­гүй. Хоёр дахь далайн боомт руу гарах ёстой. Энэ нь Владивосток, Находо­кийн, Ваниногийн боомтоор дамжиж гарах хувилбар. Ингэж байж бид Со­лонгосын хойгт бүтээгдэхүүнээ гар­гана. Энэ нь бүтээгдэхүүнээ нэг ул­саас, нэг боомтоос хараат бусаар зах зээлд хүргэх стратегийн ач холбог­долтой. Мөн Монголдоо нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүнээ дундын зуучлагчгүйгээр, далайн боомтын үнээр  эцсийн хэрэглэгчдэд нь зарах боломжтой олон улсын жишигт ойртож байгаа юм.  Төмөр замын маршрутыг ийм бодлогын хүрээнд, ийм ирээдүйг харж энэ чиглэл рүү нь тавих ёстой гэж үзэж байгаа.

-Хувийн компаниудын санал  яам­ны бодлоготой нийлж байгаа юу?

-Хувийн компаниуд яамны бодло­гын эсрэг санал хэлж байгаа. Ордоо эр­гэлтэд оруулж, ашгаа хурдан ол­моор байна гэж байгаа. Энэ буруу биш. Тэд барьцаалах юмтай, түүгээ­рээ зээл авч, зээлээрээ төмөр зам та­вих гэж байна. Энэ нь бизнест байдаг хэвийн процесс.  Гэхдээ хувийн бизне­сийн эрх ашиг бүхэл бүтэн улсынхаас том, эрхэм байж болохгүй. Хэрвээ компани бүр төрийн бодлого тодор­хой­лох процесст оролцоод нөлөө­лөөд, лоббигоор өөрсдийнхөө талд шийдүүлээд, жижиг эрх ашгийн өмнө том нь хүчгүйдээд байвал цаашид жишиг тогтчихно.

-Жишиг гэж, “Энержи ресурс”, “МАК”-аас гадна төмөр зам тавих зөвшөөрөл хүссэн  өөр компани байгаа юм уу?

-Монголд байдаг л жишгийг хэлье. Танай Говь-Алтайн нэг нөхөр “за Отгоо чи Баттулгаас ярилцлага авчээ. Та хоё­рын харилцаа гайгүй бололтой. Алтайд байгаа нэг ордын хөрөнгө оруулагч нь төмөр зам тавих зөвшөө­рөл аваад өгвөл хувь өгье гэж байна” гэнэ. Тэгж байтал Сүхбаатараас Цай­рын орд, Бичигтийн боомтоос хил рүү төмөр зам тавьмаар байна гээд  миний нэг танил ороод ирнэ. Баянхонгороос энэ Засгийн газарт Занданшатар, Лу Болд, би, гээд гурван сайд бий. Манай аймгийн нэг улсын цолтой бөх “за та гурав аймагтаа байгаа ганц ордоос шууд төмөр зам татаад өгөлгүй яадаг юм” гэж шахна. Энэ бол хэн сайд байх нь хамаагүй, цаашид магадгүй орд олдсон аймаг болгон төмөр зам тавиулахыг бодно. Ийм жишгийг яаж зогсоох, ямар зарчим тогтоох вэ гэдгээ бас бодох ёстой.

-Сайд аа, өнөөдөр бид ямар ний­гэмд амьдарч байгаа билээ дээ. Төмөр замаар тусгаар тогтнолд нь халддаг цаг үе өнгөрсөн юм биш үү?

-Эдийн засгийн аюулгүй байдал, геополитик гэж ярихаар “одоо тэгж танк ачаад, эсвэл буутай цэрэг орж ирэхгүй” гэж өөдөөс даапаалаад бай­гаа байхгүй юу. Буутай цэргийн хүчээр тусгаар тогтнолд нь халддаг үе  харин  өнгөрсөн. Эдийн засгийн тусгаар тогтнол бол өөр. Нэг зах зээлээс 60-70 хувь хараат байгаад, тэндээс боолт ирвэл тухайн улсын эдийн засаг шууд унадаг. Гэтэл өнөөдөр бид бүх юмаа гаднаас, хүнсний ногоогоо хүртэл, ба­раг төрсөн биенээсээ бусдыг Эрээнээс авч байна. Дотоодын үйлдвэрлэл гэж байхгүй. Ийм байхад, уул уурхай дагасан том эдийн засгаа хараат ганц зах зээлдээ барьж өгөхөөс л  бол­гоомж­луулаад байгаа хэрэг.  Хэрвээ Хятадын  дотоодын сүлжээ, тенхо­ло­гиор нь хилээ сэтлээд Гашуунсухай­таар 260 км, дараа нь Ховд, Сүхбаата­раар төмөр зам оруулаад  ирлээ гэж бодъё.  Энэ төмөр замаар зорчигч тээ­вэр орж ирнэ. Хятадын бизнесмэнүүд аймгуудын захуудыг дүүргэнэ. Эхэн­дээ монголчуудаар бараагаа заруул­на. Дараа нь өөрсдөө суугаад зарна.  Хөдөлмөрлөх чадвараараа хятад хүн дэлхийд гайхагддаг.Зарим нь захыг худалдаад авчихна. Одоо түүхий эдийн “Эмээлт” зах ямар байдалтайг хүмүүс мэдэж л байгаа. Наад зах нь ийм аюул бодитой байгаа. Энэ найман боомтод  манай хил, гаалийн супер ажилчид байна гэдэг эргэлзээтэй.  Бараг боломжгүй. Бид одоо Замын-Үүд, Алтанбулагаа яая гэж байна ш дээ. Тэгж байж найман боомтод ажиллах хил гаальчдынхаа цалин хангамжийг худалдагдахгүй хэмжээнд өгч чадах уу, чадахгүй. Энэ бүхнийг  харж, тооцсон  төрийн бодлого байх  ёстой. Түүнээс бус,үнэтэй байгаа дээр нь нүүрсээ хурдан зараад ашиг олъё гэдэг бол хоёрдугаарт тавигдах асуудал.  Мөнгө бол олдоно. Мөнгө байгаад эргэж нөхөгдөхгүй, олдохгүй үнэт зүйл гэж байна шүү дээ.

 -Уг нь бол уул уурхайн ордууд маань өмнөд бүст ч, түүнийг дага­сан бизнес хотоос хамааралтай, энэ бизнес монголчуудынх байх ёстой биз дээ?

-Байж чадахгүй байгаагийн  жишээ  Дорнод аймагт газрын тос олборлож байгаа “Петрочайна” компани дээр ил байгаа.  2006 онд би Их хурлын байн­гын хорооны гишүүний хувьд газар дээр нь очсон. Үнэхээр эмзэглэмээр. Олборлолт явуулж байгаа компаниуд нь бүх хангалтаа хилийн цаанаас авдаг. Хоолны мах, талх, ариун цэв­рийн цаасаа хүртэл цаанаас  авдаг. Гэ­тэл наахна нь байгаа Матад сум ажил­гүйдэл, ядуурал ихтэй, гэрэлгүй. Тэр орд газарт нийлүүлж байгаа биз­нес байхгүй, хүртэж байгаа ашиг хаял­га гэж байхгүй. Энэ бүхнийг бид мэдэж хэрнээ л засч залруулж чад­дахгүй яв­саар түрүүн ярьсан  жишгийг эхлүүл­чи­хэж байгаа юм.  Бид Оюутол­гойн гэ­рээг да­гаж явах 200 гаруй бизнес монголчуу­дынх бай­на гэж баярлаад л байсан. Гэтэл эх­нээ­сээ байхгүй болж байгаа сураг­тай. Хөрөнгө оруулагчид өөрсдөө зам та­виад хилийн цаанаас бүх юмаа авч бай­на. Монголчууд эндээс ядаж мах, гурилыг нь нийлүүлье гэхээр дэд бүтэц алга.                

-Маршрутын хол ойр, тээврийн зардал талаас нь харвал Гашуун­сухайтын чиглэл яамны саналаас илүү оновчтой сонголт мөн биз дээ?

-Тавантолгойтоос 260 км яваад Гашуунсухайтаар гарч байгаа нүүрс Бугатын үйлдвэрийн түүхийн эд л  бол­но. Нүүрсийг сайндаа угаагаад л ураг­шаа зөөнө. Сая Тавантолгойд техно­логи мэддэггүй баахан дарга нар очоод ирсэн. Нүүрс угаах үйлдвэрийн шавыг нүүрс боловсруулах үйлдвэр гэж яриад байгаа байхгүй юу. Нүүрс угаах бол хогноос нь цэвэрлэж байгаа эдийн зас­гийн ашгаа бодсон л биз­несийн аргач­лал.  Жишээ нь, хүмүүс самар түүхээ­рээ ойд боргоцойноос нь салгаж цэвэр­лээд шигшсэн самраа үүрээд харьдаг даа. Хэрвээ цэвэрлэх­гүй бол хогтой самрыг хүн авахгүй, дээр нь үүрээд явсан ч хүнд. Нүүрс угаах бол тийм л процесс. Нүүрс угаа­хад Монголд юу үлдэх вэ. Нүүрсээ ухуул­сан газар, шигшсэн самрын хог ойд хаягддаг шиг угааж ялгасан хог нь л үлдэнэ. Харин бидний хувилбар Сайн­шанд хүртэл 400 гаруй км зам туулж байгаа боловч нүүрсээ угаад­гаараа угаана. Дараа нь тэндээ гаргаж авсан коксоороо “Эр­дэнэт”, Оюутол­гой, Цагаан суврагын зэс, чадвал Удоганы зэсийг авчирч боловсруулна. Дарханд байдаг  төмрийн хүдрийг  түү­хийгээр нь гаргах биш, эндээ боловс­руулж авчраад ган бөмбөлөг хийх зэргээр улсынхаа  эдийн засагт нэмүү өртөг шингээсэн  эцсийн бүтээгдэхүүн экспортлох зорилготой. Дээр нь Сайн­шандад стандартын тех­нологи хэрэг­лэх учраас цалин бас стан­дартын, дэлхийн жишигт нийцсэн бай­на. Тийм учраас харийн нутагт хөгш­дийнх нь хийж дийлдэггүй, залуусынх нь голоод хийдэггүй боолын хөдөлмөр эрхэлж бай­гаа монголчууд маань  бүгдээрээ биш юмаа гэхэд ихэнх нь ирж  эх нут­гийнхаа агаараа амьсгалж, ээж аав элгэн садныхаа дунд ажиллаж эх ор­ны­хоо бүтээн байгуулалтад хөлс хүчээ зориулах боломж бүрдэнэ. Төр засаг гэж байгаа л бол ирээдүйгээ харсан иймэр­хүү бодлого хэрэгжүүлье гээд байгаа юм.

-Бүтэх үү тэгээд, Сайншандад  боловсруулах үйлдвэр барина гэдэг?

-Бүтээх гэж л хамтарсан засаг бай­гуулсан гэж байгаа ш дээ.  Бүтэхгүй гээд суугаад байвал хэн ч барьж өгөх­гүй. Монгол Улс гаднын түүхий эдийн бэлтгэн нийлүүлэгч хэвээр байсаар бая­лаг маань дуусна. Монголын маань оршин тогтнох цаг хугацаа өнөөд­рийн бидний амьдралаар дуу­сахгүй ш дээ. Хэрвээ ашигт малтма­лаа­раа хөгжинө, баяжина л гэж байгаа бол боловсруулах үйлдвэр барьж бай­гуулахаас аргагүй.  Байгаа  баялгийн­хаа багахан хувиар боловс­руулах үйлд­вэр барьж чадахгүй төр гэж байх­гүй байлгүй дээ. Хэрвээ боловсруу­лах­гүй түүхийгээр нь гаргавал түүхий эдийн бэлтгэн нийлүүлэгчээс гадна, эцэстээ биднийг  ноолуур, арьс шир шиг, алт хөтөлбөр шиг ирээдүй угтана.

-Та бүхний тооцоогоор боловс­руулах үйлдвэрийг тэгээд ямар өртгөөр хэдий хугацаанд барих уу?

- Урьдчилсан тооцоогоор 3-5 жил шаардлагатай. Боловсруулах үйлдвэр барих  зардал арваад тэрбум ам.дол­лар гэж байгаа.

-Төсвийг батлах хугацааг нь тул­гаж байгаад хагас шөнийн дотор  тойрогтоо тэрбум төгрөг хуваарил­даг, хөгжлийн төлөө биш, тойргийн сэтгэлтэй  хүмүүс төрийг удирдаж байхад ийм их мөнгийг хаанаас олох вэ, тэгээд?  

-Хэрвээ бид нар төсвөө, төрөө өнөөд­рийнх шиг менежментээр авч явбал бидний энэ санаа бүтэхгүй ээ.  Төрд хөгжлийн төлөөх менежмент алга гэдэгтэй санал нэг байна. Өнөө­дөр 6.4 тэрбумын нөөцтэй ордын дө­рөвхөн хувийг авсан хувийн компани 400 сая тонн нөөцөө барьцаалж зээлээр  мөнгө босгоод байхад зургаан тэрбумын нөөцтэй улсын компани нь яагаад хөрөнгө босгож чадахгүй байна вэ. “Эрдэнэс MGL” гэж компани бай­гуулсан. Гэтэл энэ компани дээр нөгөө дөрвөн хувийг авсан компани нь лоббигоо хийчихсэн.  За чи унтаж бай­гаарай, босоод ирвэл бид нар унана  шүү гээд лоббигоо хийчихсэн. Уг нь зургаан тэрбумын нөөцөө барьцаалж ирээдүйгээсээ урьдчилж хөрөнгө босгоод Монгол Улс хүссэн бүх бүтээн байгуулалтаа хийх боломжтой. Зөвхөн Оюутолгой, Тавантолгой дээр л яри­хад ийм их баялагтай улс чинь аль нэгэн гүрний түүхий эдийн бэлтгэн ний­­лүүлэгч, иргэд нь ядуу байж болох­гүй л байхгүй юу.  Боловсруулах үйлд­вэр барих арван тэрбум доллар их мөнгө биш ээ. Ийм хэмжээний хөрөнгө босгоход  Тавантолгойн зургаан тэрбумын  нөөцийнхөө зуун сая тонныг л  барьцаалахад хангалттай.

-Түрүүн та технологи мэддэггүй дарга нар угаах үйлдвэрийг бо­ловс­руулах үйлдвэр гэж андуурсан тухай ярилаа. Бодвол “Энержи ресурс”-ийн угаах үйлдвэрийг хэлэх шиг боллоо. Яамны саналаар бол Тавантолгойн нүүрсийг угаас­ны дараа ямар боловсруулалт хийж байж экспортлох вэ?

-Коксын  үйлдвэр барина. Монгол­доо зэс, төмөр боловсруулах үйлдвэр барина. Бодлого ч гарсан. Зэсийн бо­ловсруулах үйлдвэр байгуулахыг судлах ажлын хэсэг хүртэл Их хурлаас томилогдсон. Хэрвээ кокс үйлдвэрлэх­гүй л бол Монголдоо  зэс, төмрийн бая­жуулах үйлдвэр барина гэдэг үлгэр.

-Яагаад..?

-Яагаад гэвэл зэс, төмрийг маш  өндөр температурт  боловсруулна. Ийм их хэмжээний  дулаан ялгаруулж ча­дах сайн чанар бүхий илчлэгтэй түлш бол коксжих нүүрс. Үйлдвэрлэгч ор­нуу­дын гол түүхий эд болох ган бөм­бөлөгийг хийхэд коксоос өөр ямар ч бүтээгдэхүүн төмөр, зэсийг хайлуулж чадахгүй. Тэгэхээр кокс бол барина гээд байгаа боловсруулах үйлдвэ­рийн түлшний анхдагч гол хэрэглээ юм.    

-Тавантолгойн нүүрсний ихэнх нь эрчим хүчнийх, түүнийг яах вэ?.

-Нэг тонн нүүрсний 30 хувь нь коксжих, 70 хувь нь эрчим хүчнийх гэж байгаа. Цахилгаан станц бариад эрчим хүч экспортолж болно. Эрчим хүчний экспорт заавал нүүрсний тээврээр байх албагүй. Агаараар утас гүйлгээд эрчим хүч  явуулчихаж болно.

 -Ер нь бол яамны бодлого  Та­вантолгойн нүүрсийг түүхий­гээр нь ч, угаагаад ч, коксжих хэлбэ­рээр нь  гаргахгүй юм байна, тийм үү?

-Аль нэг хэлбэрээр нь гаргалаа гэ­хэд төр өөрийн бие даасан бодло­гоо­роо шийднэ. Зөвхөн бүтээгдэхүүн гэх­гүй, ордыг дагасан бүтээн байгуулалт, дэд бүтцийг ч төрийн бодлогоор шийд­нэ.  Ялангуяа төмөр замын маршру­тыг. Хуулиар бол төмөр замын бодло­гыг  УИХ-аар тодорхойлно. УИХ-д оруу­лах саналыг Засгийн газрын төв­шинд боловсруулж, Тэргүүн шадар сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг ажил­лаж байгаа.  Энэ ажлын хэсэг мэргэж­лийн яамны байр суурийг анхаарал­тай авч үзэх байх.  Ерөнхийдөө баялаг байгаа гол нутгуудаа дайруулж өмнөд бүсээр цүлхийсэн байдлаар төмөр зам тавих нь зөв гэж үзэж байгаа. Мэргэжлийн яам энэ бодлогыг гаргаж ирэх гэж бараг жил шахуу ажиллалаа. Энэ бол их хөдөлмөр. Төрийн өмнөөс, том эрх ашгийн төлөө зориулсан мэргэжлийн хүмүүсийн хөдөлмөрийг УИХ, Засгийн газар шүүгээнд нь үлдээхгүй гэдэгт найдаж л байна.

-УИХ-ын Эдийн засгийн байн­гын хороо бол Гашуунсухайтын тө­мөр замын маршрутыг  дэмж­чих­сэн шүү дээ?

-Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Ц.Баярсайхан Өмнөговь айм­гийнх. Нутагтаа нэг төмөр зам та­виул­чихъя гэж байгаа нь түүний буруу биш. Ажлын хэсгийг  ахалсан Г.Батхүү бол “Энержи ресурс” компанийн хувь эзэм­шигч. Ашиг сонирхлын зөрчилтэй.

-Хэвлэлүүдийг харахад  та ган­цаардаж байгаа. Танай яамны бод­логыг УИХ дэмжих ирээдүй байна уу?

-Тэгж харагдаж байна уу. Харин ч намайг олон хүн дэмжиж байгаа ш дээ. Төр засаг маань  нэг компанийн до­тоод сүлжээнд хэтэрхий ороо­цолд­чихлоо л доо. Энэ бол ард түмнээс са­нал  гуйж төрийн эрх мэдэлд гарч ир­чихээд тэднийхээ эсрэг, нэг ком­панийн эрх ашигт аалзны тор шиг сүл­жигд­сэн улстөрчдийн балаг. Гэхдээ ийм хүмүүс  эх түүхээ мэддэг, эдийн засгийн тусгаар тогтнол, эдийн засгийн бие даасан байдлыг ойлгодог ард түмний дэргэд дэндүү цөөхөн, бас хү­ч­гүй л дээ. Үүнийг сонгуулийн луйв­рыг эсэргүүцсэн долдугаар сарын 1-ний үйл явдал харуулсан ш дээ. Тус­гаар тогтнол, эдийн засгийн бие даа­сан байдал бол Монгол Улсын найман зуу­ны туршид хадгалж, хамгаалж ирсэн түүх. Ийм урт хугацааны агуу түү­хээ хэдхэн тонн түүхий нүүрстэй зөөчихмөөргүй байна ш дээ.

-Хувийн хэвшлийн лоббинд орж, дотоодын сүлжээнд нь ороо­цолдож  байгаа бол төрийн, түү­нийг удирдаж байгаа та нарын л бу­руу ш дээ?

-Төрийн юу байхав, түүнийг удир­даж байгаа хүмүүсийн буруу гэдэг зөв. Ерөө­сөө улстөрийн сонгууль сонгодог утгаа алдаж санал худалдаж авдаг, ху­далддаг схемд шилжсэний л гай гарч байгаа юм. Бид 1990 онд чөлөөт сон­гууль хийж, ганц оготны хамраас цус гар­галгүйгээр нийгмийн шилжилт хийс­нээ­рээ бахархдаг. Тэгвэл өнөөдөр, нийгэм өөрчлөгдөөд 20 жил болсны да­раа, энх цагт таван халуун амиар сон­гууль хийж байна ш дээ. Сон­гуулийн хандив өнөөдөр хаанаас орж ирдэг вэ гэвэл ТҮЦ, дэлгүүрийн ор­ло­гоос биш шүү дээ. Архи, бензиний тус­гай зөвшөөрөл эрхэлдэг хүмүүст л бэлэн мөнгө байдаг. Бас ордын тусгай зөвшөөрөл авах гэсэн хөршүүдийн мөнгө орж ирдэг.   Сонгуулийн хандив нэ­рээр өгсөн авлигынхаа ашгийг хүр­тэх, хариу нэхсэн үйл явдлууд л болж байна. Уг нь  өнөөдөр сайд нь том эрх аш­гаа хараагүй санал оруулаад тэ­рийг нь ард түмэн олон нийт  эсэр­гүүцэж байх ёстой. Гэтэл өнөөдөр ху­вийн хэвшлийнхэн төрийн бодлого то­дорхойлж, мэргэжлийн яам нь эсэр­гүүцэж  явна.  Энэ чинь өөрөө хэний эрх ашгийг хамгаалсан лобби явж бай­гааг илэрхийлж байгаа юм.             

-Уучлаарай, сэдвээсээ жаахан хазайчихлаа. Хятад бол нүүрсний гол хэрэглэгч. Энэ аварга том зах зээлийг, аварга том гүрнийг мон­голчууд бид нүүрсээр хааж боох хэрэг байна уу, тэгж чадах уу?

-Хятадыг хааж боож байгаа юм энд байх­гүй ээ.  Энэ том гүрэн Таван­тол­гойн нүүрстэй, нүүрсгүй болно. Хятад бол өөрөө нүүрсний нөөц ихтэй. Бас экспортолдог орон. Тийм учраас ганц Та­вантолгойн нүүрсээр гачигдаж ду­таг­дана ч гэж байхгүй. Хятад бол зах зээл мөн ч,  манай түүхий эдтэй, эдгүй бол­но. Урд хөрш маань  манай түүхий эдийг дуртай үедээ авна, дургүй үедээ авах­гүй.  Ноолуур, арьсан дээр бид энэ зовлонг мэдэрсэн.  Хятад улс  эр­чим хүчний л  дутагдалтай нь үнэн. Гол­дуу эрчим хүчний нүүрс авна. Эр­чим хүчийг түрүүн ярьсан, нүүрсний  тээв­рээр биш, агаарын утсан шуга­маар шууд эрчим хүч ний­лүүлэх бо­ломж­той. Энэ чиглэлээр хамтарч ажил­лаж болно.  

-Яамны бодлого болгож байгаа Сайн­шанд зах зээлээсээ хол, тойруу  биш үү?

-Оросын Находка, Ванино руу ороод ирэхээр Япон, Солонгостой шууд наймаа хийнэ. Эд нар чинь жи­лийн бараг 80 орчим сая тонн коксын хэ­рэглээтэй, зуун хувь импортоор авдаг улсууд. Дээр нь Сайншандын замаар германуудад ч өгөх боломж­той. Герман одоо 18 мянган км зам туулж Хятадаас авч байгаа. Хэрвээ ма­найхаас авна гэвэл Оросын нут­гаар дайраад есөн мянган км зам туул­на. Германууд бидний түүхий нүүр­сийг биш, коксыг илүү сонирхож бай­гаа.  Герман бол том хэрэглэгч. Одоо түүхий эдийнхээ 90 хувийг гаднаас ав­даг.  Ерөөсөө Герман Япон, Солон­гос гурав бол хамгийн том хэрэглэгч.  Жи­шээ нь, солонгосууд “та нар ма­най­хыг зуун жил коксоор хангана гэ­вэл бид дэд бүтцийг нь бариад өгье” гэж байгаа. Сайншандаас  Хятадад ч за­рах боломжтой.  Зам-Үүдээр өг­чихнө.

-Замын-Үүд тийм их ачааллыг дийлэх үү?

-Энэ асуудал биш ээ. Хятадын Засгийн газарт төмөр зам тавья л гэвэл мөнгөгүйн зовлон байхгүй.  Өнөөдөр хятадууд 30 сая тонн ачаа тээвэрлэх хэмжээний хөрөнгө оруулалт Замын-Үүдэд  хийж байна. Сая бид нар Хя­та­дын Засгийн газрын  300 сая ам.дол­ларын зээлийн 60 саяыг Замын-Үүдийн боомтын хүчин чадлыг нэ­мэг­дүүлэхэд  зориулахаар авлаа.  

-Замын-Үүдээр гарвал шил­жүүлэн ачих гэж дугуй солино.?

-Вагоных нь дугуйг солихгүйгээр ачааг нь шилжүүлэн ачих технологи гараад ирчихсэн дээ. Энэ хүндрэл биш.

-Км-ийн хувьд ингэж тойрч бол­­дог л юм байж. Гэтэл тээврийн зард­лын хувьд Гашуунсухайт нь илүү хямд биш үү?

-Үнийн хувьд хэн авахаас шалт­гаал­на. Жишээ нь, япон, солонгосууд авна гэвэл    Гашуунсухайтаар гарсан, хой­шоо Сайншандаар явсан дүндээ дүн. Яагаад гэвэл Находкын боом­тоор явбал дундын зуучлагчгүйгээр шууд эцсийн хэрэглэгчдээ очно.  Ха­рин Тянжинь боомт үндсэндээ Бугатын л түүхий эдийг хангана.

-Гашуунсухайтаар гаргах гээд байгаа “Энержи ресурс”-ийнхэн ч дундын зуучлагчгүйгээр гуравдагч зах зээлд гаргах юм биш үү. Тийм боломжгүй юу?

-Боломжгүй. Наад 400 сая тоннын нөөц чинь зээлийн барьцаанд тавигд­чих­сан, авсан зээлээрээ хөрөнгө оруу­лалтаа хийгээд явж байгаа байх­гүй юу.

-Гашуунсухайтын төмөр замаа Хя­тадын төмөр замтай холбож  да­лайн боомт хүрэхэд төрийн дэмж­лэг хэрэгтэй гэж “Энержи ресурс”-ийнхэн хэлж  байгаа?

-“Энержи ресурс”-ийн, хувийн ком­панийн дотоод менежментэд төр оролцохгүй ш дээ. Харин Хятадын тө­рийн мэдлийн компаниудтай хамтарч байгаа юм билээ.   Ер нь бол Гашуун­су­хай­таар нарийн царигтай төмөр зам тавибал төрийн дэмжлэгтэй дэмж­лэг­гүй Хятадын төмөр замын дотоодын сүл­жээнд холбогдчихож байгаа.

-Гашуунсухайт, Сайншандын хоёр маршрут хоёулаа байх ёстой гэж зарим  хүн хэлж байгаа. Үндэс­ний  аюулгүй байдлын зөвлөлөөс ч тийм зөвлөмж гарсан юм биш үү?

-Нэгд, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл энэ асуудлаар санал солилцох танилцуулах хурал л хийсэн. Зөвлөмж гар­гаагүй.  Хоёрт, энэ хоёр  маршрут хоёу­л­аа байх  боломжгүй. Хэрвээ Га­шуунсухайтаар Хятадын дотоодын сүлжээтэй ижил царигтай төмөр зам тавих л юм бол бид Сайншандад үйлд­вэрийн район байгуулна гэж мө­рөө­дөөд ч хэрэггүй.  Хятадын үнийн дем­пин­гийн бодлогоос дэлхий  айж байна. Алс хол, далайн чинадад буй Америк хүртэл айж байхад, хажууд нь байгаа  монголчууд бид нар яах юм бэ. Хилээ сэтэлж төмөр замаар дотоодын сүл­жээнд нь  холболоо л бол тоос со­рогч асаачихсан юм шиг соруул­чих­на. Одоо зуун тоннын даацын машинаар өдөр шөнөгүй зөөгөөд байгаа биз дээ.  Бид нар 50 сая малтай мөртлөө нэг ширхэг ч арьс боловсруулж чадахгүй гаргачихдаг.  Ноолуур гэхэд дотоодын бүх үйлдвэр хаалгаа барьсан. Хэрвээ  Гашуунсухайтаар Хятадын дотоодын сүлжээтэй төмөр замаар холбогдлоо гэхэд саяын жишээнүүд давтагдахгүй гэх  баталгааг би л хувьдаа олж ха­рахгүй байгаа. Зарим хүн  хараад байгааг би ойлгодоггүй юм.

-Хэрвээ Гашуунсухайтын чиг­лэлд төр өөрөө төмөр зам тавибал энэ маршрут байж болох уу?

-Болохгүй. Эдийн засгийн аюулгүй байдал  талаасаа хоёрдогч далайн боомт хэрэгтэйг түрүүн ярьсан. Энэ бол бодитой шалтгаан.  Хэрвээ Сайн­шан­дад  коксын үйлдвэр барилаа гэ­хэд 30 жил зогсолтгүй ажиллана. Тех­но­логи нь тийм юм. Сайншандад кок­сын үйлдвэр бариад “start” хийлээ гэ­хэд 24 цагаар 30 жил зогсолтгүй ажил­лана. Яг хүний зүрхтэй адилхан. Хэр­вээ Гашуун­сухайт руу төмөр замын гарц байвал түүгээр нүүрс гараад кок­сын үйлдвэр маань нүүрсээр та­сал­дах, гэнэт зогсох аюултай. Зогсвол ахиад ажиллуулахад дахиж шинээр бай­гуулсантай дүйх хэмжээний зар­дал, технологи шаард­лагатай болдог.  Энэ бол одоо яригдаад байгаа хоёр марш­рут хоёулаа, бас Гашуун­су­хайтын  зам гэж ерөөсөө байж болох­гүй гэдэг шалтгааны гол амин сүн­сүү­дийн нэг нь.     

-Хэдийгээр та салбарын сайд ч таны ард оросуудын шахалт бий гэсэн хардлага байна. Яагаад гэвэл Улаанбаатар  төмөр зам Монгол-Оросын хамтарсан өмчлөлтэй. Сайншанд руу татаж одоогийн төмөр замтайгаа холбоно гэдэг нь оро­суудын 50 хувийн өмчлөлтэй замд холбоно гэсэн үг. Энэ нь, Оро­сын нутгаар тээвэрлэх нь оро­суу­дын сонирхолд ч нийцэж байгаа?

-Ийм хардлага байгаа. Бизне­сийнх­ний өрсөлдөөн ч гэж мушгиж байгаа. “Энержи ресурс” консорциум, түүнд багтдаг компаниудтай өрсөлд­дөг бизнес надад  байхгүй. Хэрвээ бай­даг бол би салбарын яамыг тэр­гүүлж байгаагийн хувьд дэмжээд энэ төсөлд нь оролцоод, дараа нь Баян­хонгор руу төмөр зам татна гэж мангартаад явж болох л байсан.

-Хүнийхээ хувьд бол  хэвийн харилцаа бий биз дээ?

-Хэвийн байлгүй яах вэ.  “MCS”-ийн Оджаргал бид хоёр нэг нутгийнх, Баян­хонгорынх. Ганзага энэ тэр гээд бас л адилхан зовлон зүдгүүрээс босч ирсэн. Үг хэлээ ололцох тал дээр хам­гийн сайн ойлголцох улс. Энэ та­лаа, нутаг усаа  бодсон ч дэмжих л ёс­­той хүний нэг нь би.  Гэхдээ энэ бол хувь хүмүүс, нутгархах үзлээс дав­­сан асуудал. Архи спиртийн  ли­ценз, хотын газрын зөвшөөрөл, ба­рил­гын зөвшөөрөл байсан бол яахав дүүрч. Харин одоо яриад байгаа төмөр за­мын чиглэл бол арай өөр. Хэдхэн хүний гэр бүлийн, ганцхан компанийн биенесийн ашгаас давсан  сэдэв.

-Оросуудын шахалтын тухайд?

-Оросууд түүхий эд сонирхдоггүй. Сибирь нь тэр чигээрээ баялаг.  Хүн ам цөөн, газар нутаг томтой, манай улстай эдийн засгийн харилцаа султай. Ийм улстай бид  стратегийн хувьд түншлэх ёстой. Яагаад гэвэл бидний баялгаас оросууд хуваал­цах­гүй.  Өнөөдөр “Эрдэнэт”-ийн  ноогдол аш­гаа ч оросууд  авдаггүй. Энэ бага мөнгө биш шүү дээ.

-Оросууд манай баялгийг со­нирх­доггүй гэж дээ. Жишээ нь, Оро­­сын төмөр замын дарга  Яку­нин Монголд олон удаа ирж, баял­гаа битгий түүхийгээр нь гаргаарай гэж ярилцлага хүртэл өгч байсан. Тэгэхээр  төмөр зам дахь Оросын талыг эзэмшдэг  бизнесмэнүүдийн шахалт байна уу?  

-Байхгүй ээ. Тэгээд ч Улаанбаатар төмөр замын Оросын талыг бизнес­мэнүүд эзэмшдэггүй.  Якунин чинь биз­­несмэн биш, төрийн өмчит нээлт­тэй компанийн захирал.  Энэ хүний удирд­лагад 88 мянган км төмөр зам байдаг. Нийтдээ хоёр сая хүн ажил­ладаг салбар юм билээ. Юу гэж л 1100-хан км манай төмөр замтай зуу­рал­даад байхав дээ.  Хэрвээ хоёр дахь далайн боомтыг ашиглана аа гэ­вэл Оросын Транссибирийн төмөр за­мыг ашиглана. Ашиглахдаа хам­тар­сан учраас бид тарифын хөнгөлөлт эдэлнэ. Энэ бас нэг давуу тал. Хэрвээ хоёр дахь боомтыг ашиглахгүй ээ гэвэл Тяньжинийн хараат байна. Энэ нь нэг боомт, нэг зах зээлийн хараат байна аа л гэсэн үг. Магадгүй алсдаа  өм­нөд бүс нутаг маань төвөөс, эн­дээс хамааралгүй,  хилийн цаадахь  зах зээ­лийн­хээ “тоглоомын дүрэм”-ээр  тог­ло­дог ч болохыг үгүйсгэхгүй. Үүнээс л бол­гоомжлуулаад байгаа юм.       

-”Энержи ресурс”-ээс эхлээд Тавантолгойн ордын 96 хувийг төр ав­сан. Одоо төмөр зам тавих зөв­шөөрлийг нь цуцлах гээд байдаг. Төр үндэсний том ком­паниуд­даа хэтэрхий хатуурхаж байна гэх өнгө аяс бас байна?  

-Хэчнээн  үндэсний ч  гэсэн тө­рийн бодлогыг хувийн компаниуд  тодорхойлж болохгүй л байхгүй юу. Хэчнээн том компаниудын  нэгдэл  ч гэсэн Монгол Улсын эрх ашиг тэд­ний­хээс  жижиг байж таарахгүй. “Энержи ре­сурс”-ийн эрх ашигт нийцүүлж бодлогоо тодорхойлдог төр гэж байж бо­лохгүй.  Сая хэвлэлийн хурал хийл­гээд л “бид нар улсад төдөн тэрбумыг төл­дөг, улсаасаа баян компаниуд” л гээд байна лээ. Үнэндээ бол архи, бен­зиний монополь бизнес хийдэг л ком­паниуд ш дээ. Архи, бензинд онцгой тат­вар төлдөг, төлөх л ёстой, тэр үүр­гээ биелүүлснээ л хэлээд байна лээ.      

Тавантолгойн лицензийн тухайд тухайн үед мэдээлэлд ойр байсан  хэдхэн хүн аваад дарчихсан байсан. Өнөөдөр болохоор лиценз хадгалж байсан, зараагүй, энэ бол гавьяа гэж ярь­даг. Зарах гээд явж байсан. Үнэн дээрээ л тохироогүй байхгүй юу.  Дараа нь хайгуул хийсэн гэж заль хэрэглэж  байгаад дөрвөн хувийг нь авсан. Ордынхоо ихэнх хувийг өглөө шүү гэж эх орончийн дүр эсгэчихээд хамгийн нөөцтэй хэсгийг авсан. За .энэ нь ч яах вэ гэхэд одоо болохоор хилээ сэтэлж, урд хөршийн дотоодын сүл­жээнд холбосон төмөр зам тавина аа гээд байгаа юм. Энэ хэний эрх ашиг вэ. Үү­ний цаана нүүрсээ зөөхөөс гадна Та­вантолгой, Оюутолгойн ордыг дагасан бизнесийн бүх барааг өөрийнхөө төмөр замаар л тээвэрлэх гэж байгаа байхгүй юу.  Цаад зорилго нь энэ.

-Арай үгүй байлгүй дээ. Харин ч төр засаг хувийн хэвшлээ хааж боогоод байна гэдэг мессеж хүчтэй байгаа?

-Үгүй,  тэгвэл Гашуунсухайтын чиг­лэлд автозамаа бариад л нүүрсээ зөө л дөө. Ховдын Хөшөөтийн уурхайн хө­рөнгө оруулагчид олборлолт явуу­лахаасаа өмнө сайн чанарын автозам ба­рь­чихсан. Тэрэн шиг экологио хам­гаал­сан автозамыг Гашуунсухайтын чиг­лэлд  бариад нүүрсээ зөөх боломж нь нээлттэй ш дээ.  “Энержи ресурс”-ийг хааж боосон юм ерөөсөө байхгүй. Ха­рин заавал хилээ сэтэлж Хятадын дотоодын сүлжээтэй төмөр замаар холбогдох гээд байгааг л ойлгохгүй юм.  Барилаа гэхэд энэ төмөр зам цаа­шид зөвхөн  “Энержи ресрус”-ийнх байх нь ч эргэлзээтэй.  “Улсад төмөр зам барих мөнгө байхгүй ш дээ” гэж тө­рөө даапаалсан ярилцлага өгөөд сууж байхын оронд,  төдөн тонн нүүрс түү­хийгээр нь зөөлөө гэж гай­хуу­ла­хаасаа  өмнө автозамаа барьж бай­галь орчноо хамгаалах нийгмийн ха­риуц­лагаа ухамсарлах хэрэгтэй ш дээ.   Архийг нь  монголчууд л авч, бен­зи­нийг нь монголчуууд л хэрэглэж, монголчууд л тэднийг мөнгөжүүлж байгаа биз дээ. Хэний хүчээр мөнгөтэй болсноо бодмоор юм.  Анх лиценз авсан, одоо Гашуунсухайтын марш­ру­тыг дэмжээд байгаа хүмүүс хэний хүчээр өнөөдрийн албан тушаалд оч­соноо бодох хэрэгтэй. Эртэй бяр­тай­даа, эсвэл хаант засаглал шиг зал­гам­жилж гарч ирээгүй. Ард түмний сон­гол­тоор сонгуулиар эрх мэдэлтэй, мэдээлэлд ойрхон болсныгоо өөртөө болон хэсэг нөхөддөө давуу байдал болгон ашиглахын төлөө зүтгэж бо­лохгүй.  Өөрийг нь өнөөдрийн албан тушаалд сонгосон ард түмнийхээ төлөө ажил­лах нь төрийн хүний үүрэг.

-Гэхдээ энэ хоёр маршрутын аль алинд хөршүүдийн маань  со­нирхол байгаа биз дээ?

-Үнэндээ хоёр хөршийн сонирх­лыг бид нар  авахгүйгээр ганцаараа явах бас хэцүү.  Хоёр агуу том улстай хөр­шилддөг учраас тэднийхээ аль али­ных нь сонирхлыг илэрхийлнэ. Тэр дунд  Монголынхоо  эрх ашгийг илүүд үзсэн бодлого хэрэгжүүлэх л  ёстой.

-Удахгүй том Тавантолгойн хөрөнгө оруулагчийн сонгон шалгаруулалт болно. Тэдэнд төмөр замын тээвэр, маршрутын  талаар ямар нэгэн болзол тулгах уу?      

-Төрийн бодлогоор тодорхойлсон дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтад оролцох шаардлагыг шалгуурын хэмжээнд тавина. Тавантолгойд орох гэж байгаа л бол түүний дэд бүтцэд хөрөнгө оруул гэнэ. Энэ бол бизнест байдаг л шаардлага. Тэр дэд бүтцийг ашиглаад хөрөнгө оруулагч ч өөрөө ашгаа олно шүү дээ.

Г.ОТГОНБАЯР