МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга асан, философийн ухааны доктор Б.Даш-Ёндонтой ярилцлаа.

БИ УЛС ТӨРД ХИЙДЭГ ЮМАА ХИЙЧИХСЭН ГЭЖ БОДДОГ

-Та улс төрөөс хөндий, хэсэг чимээгүй байлаа. Энэ хугацаанд эрдмийн ажил хийж байв уу?

-Улс төрөөс хөндийрнө гэж юу байхав. Улс төрд биечлэн оролцох, дам оролцох гэж байна. Би өөрийгөө улс төрд, улс төрийн ажилд дам оролцож байгаа гэж бодож байгаа.

-Алсаас удирдаж байна гэж үү?

-Үгүй ээ, бичиж байгаа ном зохиолуудаараа улс төрийн асуудлыг хөндөж байна.

-Ямар ном бичиж байгаа юм?

-Философийн, нийгмийн шинжлэлийн номууд минь улс төртэй холбогдоно шүү дээ. Улс төрийн хариуцлага, улс төрийн ёс суртахуун, улс төрийн ёс суртахууны дундаж үзэл гэсэн юмыг л бичиж, ярьж байгаа юм. Тэр маань улс төрд дам оролцож байна гэсэн үг. Нэг үгээр зохиол бүтээлээрээ оролцож байна. Тэрнээс биш алсын удирдлагаар хангах юм уу, хэн нэгэнд мэдээлэл өгөх, зөвлөгөө заавар, чиглэл өгөх энэ тэр бол байхгүй.

-Залуучууд тантай ирж уулздаг уу. Тухайлбал намын залуучууд?

-Уулзана аа. Хувийн шугамаар ирнэ.

-Жишээ нь намын залуус улс төрд цаашид яаж оролцох талаараа зөвлөгөө авах гэж ирэх үү?

-Тийм яриа болно. Улс төрийн байдал ямар байна. Юу болж байна гэх мэтээр хувийн шугамаар уулзахдаа ч ярьдаг л юм. Тэрэнд нь би идэвх муутайхан шиг тэгсхийгээд л хариу өгнө.

-Чухам яагаад улс төрөөс дөлөөд байх болов. Тантай ярилцах санал тавихад ч улс төр ярихгүй гээд цааргалаад байсан. Улс төрийн халуун тогоонд орлоо, үйл явцад оролцлоо гэхэд таныг хэн үгүйсгэх юм бэ?

-Би бол улс төрд хийдэг юмаа хийчихсэн гэж бодож байгаа. Одоо биечилж, гардаж оролцох залуучууд л тэр юмаа өөрснийхөө хүсэл, дур, сонирхлоороо хийх цаг болсон.

-Залуус алдаж, буруу зүйл хийвэл яах вэ?

-Тэдний л хэрэг.

-Тэд алд дэлэм алдаад Монгол Улс минь хайран болчих вий гэж бодохгүй байна гэж үү?

-Бодолгүй яахав. Аль ч намаас эрх мэдэлтэй байгаа хүмүүс нь ирж санаа оноо авахгүй болохоор чинь эрх мэдэлгүй, сонирхогч залуучууд гүйгээд юу ч сонсоод нэмэргүй. Хэрэгжүүлж чадахгүй юм чинь. -Тэгвэл эрх мэдэлтнүүд тантай уулзаж зөвлөгөө авбал улс төрд өөрийн байр сууриа хэлж зөвлөж залах уу?

-Хэлж болно. Гэхдээ бид нар чинь улс төрийн гал тогооноос гадна байгаа, миний хувьд бол бүр гадна байгаа шүү дээ. Ийм тохиолдолд мэдэхгүй юм их байна. Яг одоо дотор нь буцалж байгаа хүмүүст юу тулгараад, яах ёстой, ямар хэлхээ холбоо сулраад, ямар нь чангараад, хаашаа яваад байгааг мэдэхгүй, мэдэгдэхгүй байгаа учраас хамаагүй дэмий юм яриад хэрэггүй шүү дээ.

МИНИЙ ХУВЬД ЗӨВЛӨНӨ ГЭДЭГ ЧИМЭЭГҮЙ СУУХЫГ Л ХЭЛНЭ

-Ширээний ард болдог сэм хуйвалдаан, уулзалт зэргээс л ангид байгаа болохоос ерөнхий зангаргаараа бол та юу болоод байгааг харж л суугаа. Тэрнээс биш улс төрийн талаар та юу ч мэдэхгүй байна гэвэл би хувьдаа итгэхгүй юм байна.

-Ерөнхий юм яахав дээ. Ерөнхий юмыг хэн чиг л ярина шүү дээ. Амьдрал ийм байна, юмны үнэ, авлига хэтэрлээ л гэнэ, гэмт хэрэг өсч байна гэх зэргээр бүгдээрээ л ярьж байгаа. Тэнгэрээс ямар нэг юм гарч ирээд надад бүгдийг хэлэхгүй. Дотроосоо өөрөө нэг их мундаг хүн болоод гаргаад тавиад байх юм байхгүй. Энэ л нийгмийн дунд амьдарч байгаа болохоор их сайндаа л тэр хүний ном ийм байдаг, ийм сургаал байдаг гэхээс цаашаа гарахгүй. Тийм учраас зөвлөнө гэдэг чимээгүй суухыг л хэлж байгаа юм.

-Чимээгүй сууж зөвлөж болох уу?

-Болж л байна. /инээв/

-Таны бичиж байгаа номуудын талаар сонирхмоор байна...

-Олон бий. Сүүлийн үед би “Монголын хөгжлийн философи” гээд зохиол хэвлүүлсэн л дээ. Тэр номыг уншихаар монгол хүн бүхэнд л санах бодох, уншиж ойлгоод ажил хэрэгтээ хэрэгжүүлэх тийм л зүйлүүд бий. Зүгээр хийсвэр, Гегелийн онол шиг мэргэжлийн хүн үзэхээс бусдад нь хамаагүй тийм юм бичээгүй. Нийтлэг, хэн ч уншаад ойлгоод тунгаагаад явах юм байгаа. Ер нь бүх л эрдэмтэд нийгэм шинжлэлийнхэн тиймэрхүү л юм бичиж байгаа.

-Та Монгол Улсыг яаж хөгжих ёстой гэж номондоо бичсэн бэ?

-Ёс суртахуунд гарч байгаа энэ олон алдааг засахгүй бол болохгүй л дээ.

-Ямар алдаа?

-Хээл хахууль, ёс суртахууных мөн үү, мөн. Гэмт хэрэг ёс суртахуунтай хамаатай юу хамаатай. Албан тушаалын гэмт хэрэг гарч байна. Луйвар гарч байна. Энэ чинь ёс суртахууны доголдол мөн үү, мөн. Улс төр ёс суртахуун хоёр бол нягт холбоотой. Тийм учраас хэцүү цагт ёс суртахууныг сайн ярих ёстой.

-Аль ч цаг үед залуу үеэ шүүмжилж, орчин үеийн хүүхдүүд гэж ирээд л ярьцгаадаг. Таныхаар орчин үеийн залуус ямар байна?

-Тийм л дээ. Чиний хэлж байгаагаар аль хэдэн мянган жилийн өмнө л, эртний Грекийн философичид сургаалаа бичиж, номлож байх үед л энэ яриа чинь үргэлж явж байсан.

Одоогийн залуус нэг л биш гээд. Хүн бол өөрөө өнгөрчихсөн хугацаагаа, амсаад туулчихсан зүйлээ өтлөөд ирэхээрээ хамгийн сайхан үе гэж боддог. Миний амьдарч байсан цаг үе хамгийн сайхан гэж сэтгэл зүйн хувьд тэгж боддог. Оролцох зүйлдээ оролцоод шийдэх юмаа шийдэлцээд урагшаа явж байгаад өтлөөд байгалийн жамаар хүч чадал нь сулраад ирэхээр мэдээж хэрэг байраа тавьж өгнө. Тэр үедээ бид эд нарын хийж байгаа юмыг ингээд хийчих байсан гэж заавал боддог. Тийм учраас залуу үеэ голох, шүүмжлэх юм заавал гарч ирнэ. Энэ бол гарцаагүй. Гэхдээ онож шүүмжилж чадаж байна уу, үгүй юу гэдэг нь л ялгаатай.

Нөхцөл байдал бол хувираад байдаг. Нэг хэсэг сайхан үе байсан бол нэг хэсэг хэцүү төвөгтэй үе гарч ирнэ. Улс орны амьдралд сэтгэгчид философичдын хэлдэг цөвүүн цаг ирэх нэг үе байна. Нэг хэсэг гайгүй байна. Социализмын үеийн хүмүүс бол тэр үеэ л сайхан байсан гэж хэлж байгаа. Хүүхэд сургууль төгсөнө, ажилтай. Айх зовлон байхгүй. Сургалт, эмнэлэг үнэ төлбөргүй. За тэгээд бас хэцүү байсан юмаа бодно. Дэлгүүр оочертой, унаа унаш ховорхон, юу юу ч гэдэг юм. Хамгийн гол нь санаа зовох юм бага байлаа. Эрүүл энх байх, хүүхдээ сургаж хүмүүжүүлэх, ажилд нь санаа зовох юмгүй байсан. Тэр бол ахмад хүмүүст үргэлж бодогдож, үргэлж хоорондоо ярьж байгаа. Гэтэл одоогийн эрх мэдэлд байгаа энэ хүмүүс тийм болгож чадахгүй. Нийгэм нь өөр болчихсон учраас. Тэгэхээр нөгөө өмнөх цаг үе нь ахмад хүмүүст үгүйлэгдээд байдаг. Мөн тэр үеийн төгсөгчид, оюутан залуучуудын сурч чадаж байсан хэмжээ доор орчихсон юм шиг байгаа юм. Энэ яагаад гэхээр боловсролын системд гадна талыг дуурайсан халтар хултар өөрчлөлт хийснээс болоод ийм юм руу орчихсон. Одоо боловсрол дорой байна гээд байгаа нь үүнтэй холбоотой. Тэгэхээр энийг бас засах хэрэгтэй. Энэ дээр тэрний буруу болчихлоо, энэний буруу болчихлоо гэх юм байхгүй. Төрийг бид яах гэж бий болгож байгаа юм гэхээр төрөөр хамгаалуулах, сайн сайхан амьдрах гэж л тэр шүү дээ. Тэрнээс би ганцаараа шовойгоод байж байдаг бол тэр төрийн хэрэг биш. Харин тэр төр нь сайн ажиллаж байх ёстой. Монголын төр муу ажиллаж байгаа. Энд л хамаг учир байна.

-Та Ардын намыг удирдаж байсан хүн учраас ардчиллынхан эрх барихаар ингэж шүүмжлээд байгаа юм биш биз.

-Ингэж харж болохгүй. Яагаад гэвэл би зөвхөн өнөөдрийн төр засгийг шүүмжилж байгаа юм биш. Нийтдээ 1990-ээд оноос хойш л ийм болчихлоо.

-Тэдний төр барихдаа гаргасан алдаа нь юунд байна?

-Гадныг дуурайж давхиснаас ийм боллоо. Өөрийн онцлогоо харгалзахгүйгээр туйлширч нэгийг дуурайж, нөгөөг дагаад л, дуурайж байгаа улс орон нь тэс өөр нөхцөлтэй байж байгаа шүү дээ. Хамаг юм бусдыг дуурайснаас болж байгаа юм.

-Төвч үзэл, онолын талаар нэлээд эрт таны бичсэн ном байдаг даа. Тухайн цаг үедээ энэ онолоор явбал зөв гэж та гаргаж тавьсан байх. Нагаржунайн төв үзлээс үүдэлтэй онол байх аа?

-Тэр бол яахав эртнээс уламжлалтай л төв ёсны гүн ухааны онол. Нагаржунайн гүн ухаанаар тодруулаад дахин ном хийх гээд сууж байна. 

ДАЯАРЧЛАЛ ГЭЖ ЯРИАД БАЙГАА ЮМ ЧИНЬ ШАХАЛТ ЮМ ШҮҮ ДЭЭ

-Нөгөө номны үргэлжлэл үү?

-Бараг л тийм юм даа. Гэхдээ тэрнээс жаахан өөр. Дэлхий дахин, том хүчтэй улс орон бусад жижиг улс орноо шахаж байна.

-Яаж шахаж байна. Манайх тэр шахуулж байгаад нь багтаж байна уу?

-Тийм. Даяарчлал гэж яриад байгаа чинь шахалт юм шүү дээ. Тэр шахалт бол жижиг буурай орнуудыг хүнд байдалд оруулж байгаа. Энэ бол Латин Америкийн орнууд, Африкийн орнууд, Дундад азийн жижиг орнуудад маш хохиролтой. Үүнийг төрийн тэргүүнүүд, НҮБ, олон улсын томоохон байгууллагууд хэлж шүүмжилдэг ч яаж ч чадахгүй байгаа. Манайхан даяарчлал болж байна гээд л давхиад байдаг. Глоблизация гэдэг үгээ орчуулах гээд л ядаад байдаг. Зарим нь даяарчлал, зарим нь даяаршил гэвэл таарна гээд л. Би бол энэ хоёр орчуулгыг хоёуланг нь оночтой биш гэж үздэг. Даяарчлал гэхээр хүчээр хийж байна гэдэг утга байгаа. Нэгэнт тийм юм чинь тэрнийг үг сүггүй дагаад явах ёстой, эндэхээ бодохгүй, тэнд тэгж байгаа бол тэрүүгээр явна гэж хэлээд байх шиг. Энэ утгаар бол ойлголт нь буруу өгөөд байх шиг. Даяаршил гэхээр аяндаа л уудаг цаасанд бэх асгасан юм шиг өөрсдөө уусан орж байгаа мэт. Энэ хорвоо дээр тэнд л оччихвол сайхан юм байна гэх юм байхгүй. Угтаа энэ хоёрыг авцалдуулж бодоод монгол хүн юу гэж бодож байх ёстой вэ гэвэл нэгэнтээ хоёр юм хоёулаа байгаад байна шүү дээ. Аль нэгийг нь хэтрүүлж болохгүй, өөрөөр хэлбэл даяарчлал гэдэг нь өөрийн эрхгүй автаж, үг сүггүй дагах, нөгөө талаас нэгэнт даяарчлал гэж байгаа юм бол бид тэр лүү орох ёстой болж байна. Тэгэхээр минийхээр бол даяаршихуй гэдэг монгол үгийг хэрэглэмээр байгаа юм. Энэ нь ертөнц дээр ийм юм өрнөх ёстой. Хэрэв болж байх юм бол тэр дотор өөрсдийгөө зохицуулж явах ёстой. Дундаж үзэл буюу төв үзэл гэдгийн ерөнхий цаад санаа нь л энэ шүү дээ. Харин даяарчлал, даяаршил хоёр нь туйлшрал болчихоод байгаа юм. Даяарчлалын үр дүн гэж гар утаснаас аваад технологи гээд элдэв долоон юм орж ирж байна гэдэг. Угтаа даяаршихуй л явж байгаа нь тэр. Юу өнөөдөр хэцүү байна гэхээр улс орны, улс төрийн бодлогод тэр даяарчлал нь нөлөөлдөг. Дээрээс нь үндэсний соёл, ёс суртахуун, зан уламжлалд их хүнд цохилт ирээд байгаа. Тэрийг нь бид өөрсдөө мэдэхгүй байгаа юм. Үндэсний хамгаалалт хэрэгтэй. Нэгэнт орчихсон бол орсон хойноо хамгаалах хэрэгтэй.

-Зарим хүн хэлдэг шүү дээ. Цагаачдаар дүүрсэн улс үндэстэн байхад заавал ингэж монгол цус яриад байх ямар хэрэгтэй юм, нөгөө хэсэг нь монгол цөөхүүлээ учраас цус холилдвол үндэстэн мөхнө гэх мэт. Нэг үе гадаад иргэнтэй суухыг их хүнд хүлээж авдаг байсан. Одоо ч таагүй ханддаг хүмүүс байна. Сүүлийн үед залуус гадаадад сурч амьдрахдаа гадаад эхнэр, нөхөртэй болж байна. Гэтэл хүний зүрх сэтгэлийг яалтай билээ. Ингэхэд ер нь улс үндэстэн өөрийгөө яаж авч үлдэх ёстой юм?

-Тэр гэрлэлт гэр бүлийн асуудал бол өөр байх. Монгол хүн монголоороо байя гэвэл бусдаас шууд хамааралгүй байх хэрэгтэй. Бусад улс орноос хамааралгүй байя гэвэл өөрөө юмаа хийдэг болъё. Дэлхийд эдийн засгийн хямрал боллоо гэхээр дагаад навсайгаад л уначихаж байна шүү дээ. Жишээ нь хөдөө байгаа малчин хүнд эдийн засгийн хямрал гэдэг худлаа байдаг. Тэр чинь малынхаа махыг идчихнэ. Сүүгээ саагаад цайгаа уугаад цагаан идээгээ идчихнэ. Ямар юм яриад хямрал гээд байгаа юм.

Тэгэхээр өөрийнхөөрөө байна гэдэг үндэсний соёл зан заншлыг хадгалаад өөрөө юмаа хийчихдэг байхыг хэлээд байна. Хүүхэд нь эрлийз байна уу, бүр хурлийз болоод явна уу тэр бол нэг их хамаатай биш. Цус бол тэнд хамаагүй байхаа. Би тэгж бодож байна. Одоо чинь хөдөө аж ахуй нь нэг ган болохоор л баларчихдаг. Нэг зуд болохоор балардаг. Тэнд ямагт бэлтгэл хэрэгтэй. Өөрснөө юмаа хийдэггүй. Өөрснөө хийж байгаа гээд жижиг, дунд үйлдвэрийнхэн байнга нэг гомдол ярьж байна ш дээ. Төрийн дарамтаас болоод ингэж, тэгж дампуурч байна гээд. Төрд алба хааж байгаа нөхдийн хувийн сонирхлоос болж ийм асуудал үүсээд байна шүү дээ. Энэ мэтийг зохицуулчихдаг улс орон зөндөө л бий. Нэг юм хийхдээ гарах үр дагавар нь ямар байх, сөрөг тал нь юу байна гэдгийг заавал бодох ёстой. Хуулийг бас тэгж хийх хэрэгтэй. Бидний яриад байдаг улс төрийн зөвлөгөө гэнэ үү, оюуны зөвлөгөө ч гэнэ үү, энэ намууд чинь тийм л юм яриад байдаг даа. Монголд шинэ зүйл зөндөө нэвтэрч байна. Хувийн сургууль гэдэг шинэ зүйл. Сөрөг үр дагавар нь хэвлэлийнхний шүүмжилдгээр баахан дипломтой цэвэрлэгч гарч ирээд байна.

Нөгөө талаасаа аав ээжийг нь төлбөрийн хүчтэй дарамтад оруулаад. Хэдэн зуун сургууль байна. Энэ бол цэгцэрсэн байх ёстой. Гурван сая хүн дотроо хэдхэн хүн суралцаж байгаа. Тэрийг эвийг нь олж болно. Заавал капиталист нийгэм ийм байдаг, барууны орон ийм байдаг гэж ярьж болохгүй. Яаж энэ хэдэн нөхдийн ахуйг сайжруулах вэ гэж бодох, хийх л төрийн хэрэг. Түүнээс биш төрийн дээд, доод, дунд албан тушаалд орчихоод би энэнээс яаж ашиг олох вэ гэдэг бол муухай бөгөөд маш хортой. Хэн ч мэдэж, хэн ч хэлж байгаа ч хэвээрээ л байдаг.

Тэгээд энийгээ Үндсэн хуулиас болоод байна гэсэн юм яриад байна. Үнэн хэрэгтээ Үндсэн хуулиа ч мэдэхгүй байгаа шүү дээ.

-Тэрийг яаж засах юм?

-Одоо Үндсэн хуулиас салбарлаж гарсан хуулиудыг засах хэрэгтэй. Манайд 400 гаруй хууль байгаа. Хоорондоо цөмөөрөө зөрчилтэй. Тэрнийг нэгтгээд цэгцлэх хэрэгтэй. Би номондоо тийм санаа хэлээд байгаа. Талийгаач Чимид бид нар бас тийм зүйл яриад яаж ч чадахгүй байсан юм чинь. Нэгдсэн бодлого гэж алга.

-Хууль баталдаг хүмүүстэй тулж уулзаад хэлж ярьж болдоггүй хэрэг үү. Эрхбиш та нарын үгийг сонсох байлгүй дээ.

-Тийм юм байхгүй. Тэр тухай яриад ч хэрэггүй.

-Яагаад?

-Яагаад гэвэл тэр хууль чинь янз бүрийн сонирхлоосоо гарч байдаг. Тийм учраас ёс суртахууныхаа боловсролыг дээшлүүлэх, нийгмийн шинжлэлийн мэдлэгээ сайжруулах хэрэгтэй байна, тэр эрх мэдэлд гарч байгаа хүмүүс.

Барууны, зүүний үзэл гэж байхгүй болсон

ФИЛОСОФИД БУРХАНЫ ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ БАЙДАГГҮЙ

- Та нэгэнт улс төр ярихгүй гэсэн болохоор арай өөр сэдэв ярья л даа. Жишээ нь философийн хуучин онолууд хэр өөрчлөгдөж байгаа вэ. Идеализм, материализм гээд л яриад байдаг байсан. Зарим нь огт шашингүй ч болоод байх шиг. Зарим нь бүр шашинжаад ч байх шиг. Тэгснээ тэнгэр, бөө нар олон ч болох шиг. Учир тойм нь олдохгүй л юм ярьцгаах юм.

-Өрнө дахинд философийн урсгалуудыг материализм, идеализм гэж хоёр хуваагаад хичээл ном зааж, би ч өөрөө тийм хичээлүүд зааж л явлаа. Дорно дахиныг ажиглаад байхад материализм, идеа­лизм гэж ярьдаггүй юм байна. Хятадын Лаоз, Энэтхэгийн Нагаржуна гээд хэдхэн том хүн байгаа шүү дээ. Яахав Дундад Азийн нэр алдар нь дуурсч чадаагүй эртний их сэтгэгчид байдаг л гэж байгаа юм. Одоо бол материализм, идеализмын тухай яриа байхгүй болсон.

-Огт байхгүй гэж үү?

-Тийм. Философийн урсгалуудын тухай л яригдана. Шашны асуудал дээр нь гарч ирж байгаа юм. Эдийн засгийн доройтол, нийгмийн цөвүүн байдлаас хамаараад манай хүмүүсийн оюун санаа нь хямарч байгаа. Тэрнээс чинь болоод бөө удган, мэргэч төлгөч, өөр юу ч билээ гарч ирээд байна.

Хүн өөрийнхөө юмыг хийж чадахгүй бусдаас асуудаг болчихоод байна. Их олон хүн зам мөрөө заалгана, яана ийнэ гэнэ үү. Үхэл хагацал болж байгаа үед тэр бол хамаа алга. Там, диваажинг үзэж хараагүй учраас байдаг бол яах билээ гээд л зам мөр гаргана гэж ёс үйлддэг. Энэ бол сэтгэлийн асуудал. Харин өвдөж зовохдоо, шийдвэр гаргахдаа хүртэл ямар нэг бөө удган, лам, мэргэн түргэн хүнээс асууна гээд явж байдаг. Энэ чинь ердөө л өөрөө чадалгүй, өөртөө итгэлгүй хүний ажил.

-Ингэхэд та шашингүй үзэлтэй юу?

-Тийм. Ер нь философид бол бурханы тухай ойлголт байдаггүй. Философичдын бурхан гэж сургаал номдоо дурддаг нь өөр юмыг хэлээд байгаа юм.

-Тэр нь юу юм?

-Бүх зүйлийн үндэс болж байгаа философи чинь юмны чанад талыг, хийсвэрлэлийг хөөцөлддөг. Энэнээсээ дээд хийсвэрлэл байна гэдэгт хүрч байгаа юм л даа. Нагаржуна бол хоосон чанар гэж байгаа юм. Аристотель бол матери хэлбэр гэж байх жишээтэй. Лаоз бол дао гэж нэг юм байгаа гэж хэлээд байдаг.

-Тэр дао гэдгийн тухай?

-Бас л хийсвэрлэл. Бүх юм тэр дао гэдгээс үүсээд дао гэдэг рүү эргэж орж байна гэдэг. Тэгэхдэээ л Лаоз тэнгэр гэсэн үгнүүд хэрэглээд байгаа юм. Тэр нь цаанаа тэр даогоо хэлээд байгаа. Нагаржуна өөрийн зохиол дотор бурхан гэж хэлээд байгаа. Тэр нь хоосон чанараа хэлж байгаа. Бурхан Будда гэж бас хэлдэг. Бурхан Буддад мөргөж биширч байна гэж хэлээд байдаг. Тэр Будда хоосон чанарын онолын суурийг тавьсан учраас тэгж хандаж байх жишээтэй. Гүн ухааныг тайлбарлах гэснээсээ болоод хүн бүр тэрийг нь ойлгож чадахгүй учраас санааг нь ойлгуулахын тулд хялбарчлаад тэр хялбарлчлалаасаа шашин гарч байгаа юм.

-Тэгэхээр шашныг огт үгүйсгэж болохгүй гэсэн үг үү?

-Тийм ээ. Хүмүүст байх ёстой. Хүмүүсийн сэтгэл санаанд байх ёстой. Яагаад гэвэл шашны сургаж байгаа ёс суртахууны сургаал нь хүнийг хязгаарлаад байдаг. Философи уншаад тархиа хязгаарлах чадалтай тийм оюунтай хүн хорвоод цөөхөн байдаг юм байна. Шашнаар айлгаад, шунавал тамд унана ч гэдэг юм уу, хулгай хийвэл бас л нэг муу юм руу орно, хойд төрөлдөө ингэнэ, тэгнэ гэдэг. Тэгж бариад байгаагаараа шашин бол хүнд хэрэгтэй. Хүн тэгэхээр хулгай хийх, муу үйл хийх гэж байснаа больдог ч юм уу, хийхээсээ эмээдэг, хийвэл болохгүй гэж боддог.

-Аливаа юманд ямар нэг учир холбоос байдаг шүү дээ. Муу зүйл хийхээр үр дагавар нь ирэх ч юм уу. Хүнд нэг сайн зүйл хийхээр өөрт сайн зүйл тохиолдох ч юм уу. Үйлийн үр гэж ярьдаг шиг. Тэр үйлийн үрийн тухай өгүүлдэг бас философи юм уу?

-Философи. Буддагийн философи.

-Есүс Христ, Мухамедынх ч бас философи уу?

-Тийм. Муу юм хийчихээд муу юм тохиолдох нь зөндөө. Хэн нэгэн муу юм хийчихлээ. Хариуд нь муу зүйл болохоор аль нэг бурхан залхааж байгаа юм биш. Ертөнцийн бүх юм уялдаа холбоотой. Тэр уялдаанаас болоод байгаа юм.

-Яагаад ийм байдаг юм бол. Зүгээр л нэг учир хол­боотой байна гэж байхгүй гэж бодоод л хүмүүс ямар нэг ид шид, бурхан, далдын хүчинд итгээд байдаг шиг..

-Хоосон чанарын онолыг би товч хэлье. Энэ миний зүүж байгаа цаг байна. Энэ юунаас тогтож байна. Баахан механизмаас тогтож байгаа. Тэрний нэг нь л байхгүй бол энэ ажиллахгүй. Энэ цагны аль нэг эрэг шургийг авч хаяад. Тэгж авч хаясан муу зүйл эргэж надад яаж тусч байна гэхээр энэ цаг ажиллахаа больчихож байна. Ийм л юм байгаа. Цаг гэж ийм юм дээрээс пүд гээд уначихаагүй. Үүнийг хүн хооронд нь угсарч бүтээсэн. Тэр угсарч бүтээснийг шүтэн барилдлага, хэлхээ холбоо гэж байгаа юм. Юмс бүгдээрээ ийм хэлхээ холбоотой. Тийм хэлхээ холбоо сайн муу янз бүр л байна.

НАМ ГЭДЭГ БАЙХ ЁСТОЙ ЗҮЙЛ

- Ямар ч байсан идеализм, материализм гэдэг байхгүй болж. Намуудын баруун, зүүний үзлийн тухай яриач. Таны яриад байдаг төв үзэл энэ хоёрын дундуур нь л явна гэсэн үг үү. Өнөөдөр аль нэг үзэл хамаарахгүй, хамтарч эрх бариад байгаа нь төв үзэл мөн үү?

-Тэр чинь төв үзэл биш шүү дээ. Ингэж хоорондоо нийлж бужигнаж байгаа чинь хуйвалдаан болохоос биш төв үзэл гэдэг өөр л дөө. Төв үзлийн тухай олон философич ярьдаг, судалдаг. Ямарваа туйлшрал байхгүй байхыг л хэлнэ гэж маш товчхоноор тодорхойлох юм даа. Баруун, зүүн үзэл гэдэг чинь Европт алга болчихсон юм. Ер нь дэлхийд байхгүй. Байхгүй болоод хоёр зуун жил болж байна.

-Би бол одоо ч байгаа л гэж боддог. Тэгээд барууны, зүүний үзэл байхгүй юм бол манайд байгаа намууд маань юу болж таарах вэ. Байхгүй болчихсон үзлээр яагаад яваад байдаг хэрэг вэ? Ер нь Монголд ээлжилж эрх барьж байгаа хоёр том нам тэгвэл ямар үзэлтэй нам болж таарав?

-Ардын нам бол зүүний гэж байгаа юм. Ардчилсан нам барууных л гэж байгаа. Хэрэг дээрээ тийм юм байхгүй. Амьдрал дээр хар л даа. Зүүнийх бол зүүний бодлогыг хэрэгжүүлэх ёстой. Гэтэл Ардын нам Засгийн эрх барьж байхдаа барууны баримтлалаар яваад л байсан, эрх баригчид одоо зүүний чиг баримжаатай асуудлыг шийдэж байгаа юм зөндөө л байгаа шүү дээ.

-Манайд холилдоод, байхгүй болсон гэж та хэлээд байна. Дэлхийд тэгвэл ямар байна. Мэдэх нь ээ баруун, зүүн гээд л байж л байх юм билээ.

-Европын орнуудад барууны зүүний гэж ярьдаг нь хэвээрээ байгаа юм. Гэтэл цаанаа амьдрал дээр бол байхгүй болчихсон.

-Үүнийг философичид тэгж хэлж байна уу, ерөөсөө л тийм болчихсон юм уу?

-Өөр юм хэлж чадахгүй байгаа учраас л баруун, зүүн гэсэн нэршлээрээ яваад байгаа юм.

-Хэрэв үзэл баримтлал нь байхгүй болчихсон юм бол нам байх хэрэг байна уу?

-Нам байх ёстой.

-Нам гэдэгт ямар нэг үзэл баримтлал, явах зам гэж байх ёстой биз дээ?

-Баруун, зүүн гэж нэрлэхгүйгээр явж болно л доо. Би бол үндэсний ардчилсан үзэл санаа гэдэг л Монголд байх ёстой гэж үздэг. Тэр үндэсний ардчилсан үзэл санаа бол дундаж үзэл л дээ. Баруунсаад ч байх юмгүй, зүүнсээд ч байх юмгүй, ард түмэнд юу хэрэгтэй байна тэрнийг л хийх хэрэгтэй. Олон жил би үүнийг ярьж байгаа юм аа.

-Таны бичсэнийг уншаад л аль нэг нам энэ замаар явъя гэхгүй л байлгүй. Тэгэхээр та өөрөө улс төрд оролцож байж үүнийгээ хэрэгжүүлэх юм биш үү?

-Тэр дэмий. Болгох гэж оролдоод болоогүй юм чинь дахиад болохгүй биз.

-Яаж тэр билээ?

-Намайг удирдаж байхад манай нам миний хэлээд байгаа үзлээр л явсан юм шүү дээ. Тэрний дараа ардчилсан социалист үзэл гэж гарч ирээд нөгөө тийшээ туйлширчихаж байгаа юм. Хэрэв ардчилсан социализмыг ярьж байгаа бол одоогийн Швед, Дани, Норвеги, Австри шиг ийм хэмжээнд хүрэх ёстой. Тэд бол социализм ярихгүй ч гэсэн социализмд хэрэг дээрээ орчихсон орнууд. Мэдээж хэрэг тэнд дутагдал энэ тэр их л байгаа л даа. Гэхдээ биднээс хамаагүй даваад явчихсан.

-Тэр орнууд социализм, ардчилал хоёрын дундуур яваад байна гэсэн үг үү?

-Зөв холбож чадсан гэсэн үг. Алинаас нь ч хэрэгтэйг нь аваад зөв хөгжүүлж чадсан. Одоо тэр лүү чинь орох маягтай юм яриад байгаа.

-Хаана тэгж ярьж байгаа гэж....

-Дэлхий даяар ярих гээд байна. Яриад ч эхэлж. Бид капитализм гэж яриад байдаг шүү дээ. Угтаа сонгодог капитализм бол алга болчихсон. Марксын үеийн цус балчгаар урссан капитализм гэж хэлээд байдаг нь байхгүй болсон. Одоо юу яригдаж байна гэхээр баруунд капитализм гэж яриад байгаа чинь чөлөөт зах зээл гэдгийг хэлээд байгаа шүү дээ. Социализм нь төлөвлөлттэй, тогтвортой эдийн засагтай байхыг л хэлээд байгаа юм. Өрнөдийн улс төрийн том зүтгэлтнүүд, НҮБ-ын дарга ч тэмдэглэсэн байна лээ. Чөлөөт зах зээл либерализм гэдэг бол явахгүй нь ээ. Энэ дэлхийг хямралд хүргээд байна гэсэн бол Оросын философичид, Өмнөд Солонгосынхон бас энэ тухай их ярьж байна. Харин Хятад бол тусдаа өөрийн гэсэн нэг дэлхий. Өөрийн бодолтой, өөрийн гүн ухаантай.

-Хятадуудын явж байгаа зам зөв үү?

-Зөв. Айхтар. Тэр олон хүнийг барьж байх ёстой. Хятадад анги үүссэнтэй хамаагүйгээр төр үүссэн шүү дээ. Аж ахуйг яаж эрхлэх вэ, яаж цөмөөрөө газар тариаланг хөгжүүлэх вэ гэдгээсээ болж зохион байгуулалтад орж, тосгон сууринг нэг нь удирддаг болох маягтайгаар төр үүссэн. Өөрийн гэсэн уламжлалтай. Тэр нь Күнз, Лаоз хоёрын гүн ухаан дээр тулгуурласан. Хятад чинь өөрсдийгөө Дундад улс гэдэг шүү дээ.

-Тэгвэл хятадууд энэ хү­мүү­сийн философиор явдаг юм байж. Монголын үндсэн философи нь юу юм?

-Манайх чинь нүүдэлчин орон, ард түмэн учраас бясалгаад философи гаргаад сууж байх зав зай байгаагүй байх. Буддын шашин дэлгэрс­нээс хойш буддын гүн ухаан нэлээд хөгжсөн юм билээ.

-Манайхан монгол ухаан гэж ирээд л ярьдаг шүү дээ..

-Тэр ч яахав, Монголынхоо онцлогийг л хэлж байгаа юм. Соёмбыг Монголын гүн ухааныг үндэслэсэн гэж би ном гаргасан. Энэ номын ихэнх нь зураг. Тэгээд тайлбартай. Ийм бэлгэдлийн гүн ухаан бол дэлхий дээр байхгүй. Занабазарын бүтээ­сэн соёмбыг би бэлгэдлийн гүн ухаан гэж байгаа юм. Энийг чинь хүн яаж ч тайлбарлаж болно. Бүрэн гүйцэд тайлбарлаж чадахгүй. Хичнээн ч тайлбар гарч болно.

Дэлхий дээр хаана хэн юу гэж байна, авахыг нь аваад гээхийг нь гээгээд өөрийн онцлогт тааруулж л явах ёстой юм. Бидний хүчин чадал бас дутаж байна л даа. Тоохгүй байх гэхээр эдийн засаг өөрөө ийм байдаг. Тоох гэхээр дэлхийн улс орнууд тасраад талийлаа. Манайх хоцорлоо. Тэндээс ч ийм юмыг авъя, эндээс ч ийм юмыг авъя гээд л гүйлдээд байдаг. Тэрийгээ уншиж сайн судлаагүй болохоор хэрэгтэй хэрэггүй юмнууд цуглуулцгаагаад л, хэрэгтэй, хэрэггүй юмны үгэнд ороод л явчихаж байгаа юм. Дэлхий дээр социализм задрах үед ч тийм юм болсон шүү дээ. Тэгэхээр аль болох өөрийн онцлог, өөрсдийн байж байгаа царайг сайн тунгаах ёстой. Энэн дээрээ манайхны эв түнжин их муу байна. Эрх мэдэл, эд хөрөнгө, эв нэгдлийн төлөө биесээ яаж ч мэдэх нь.

ГҮН УХААНТНУУДЫН ХЭЛЖ ЯРЬДАГ, СУРГААЛ НОМ БОЛ ЭЦСИЙН ДҮНДЭЭ ЯГ АДИЛХАН

-Ер нь яаж зөв явах вэ. Заримдаа ч зөв гэж бодсон зүйл буруу болчих нь бий...

- Ёс суртахуун л байна шүү дээ. Ард түмний тогтсон ёс суртахуун байна. Дээрээс нь эрдэмтэд, Күнз, Лаоз, Будда, Нагаржуна, Аристотелийн ёс суртахууны том сургаал байгаа. Заримыг нь шашинд оруулаад л байгаа болохоос.

-Энэ олон философичид, сэтгэгчид хоорондоо зөрчилтэй зүйлс яриад байдаг биз дээ?

-Яг эцсийн дүндээ яг адилхан л байдаг юм. Нэг юман дээр очиж бууж байгаа юм.

-Дао, хоосон чанар, хэлбэр гээд байгаа нь бүгд адилхан гэсэн үг үү?

-Тийм. Философичид тийм юм хэлж байгаад тэндээсээ ёс суртахууны сургаалаа гаргадаг. Нагаржуна хоосон чанарын онолоо гаргачихаад хэрвээ чи хорвоог хоосон чанартай гэж үзэж байгаа бол, чи амьдралдаа өөрийнхөө суртахуун, оюун ухааныг тэр хоосон чанарыг ажигласнаараа тогтоож авах хэрэгтэй. Тэр нь дундаж үзэл рүү орчихдог юм. Туйлширч болохгүй. Амьдрах ёстой юу, ёстой. Сайхан амьдрах хэрэгтэй юу, хэрэгтэй. Гэхдээ тэр шунал, хүсэл, тачаал, эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл энэ бүх юмыг хэмжээнд нь байлгах хэрэгтэй. Тэгэхээр ёс суртахууны сургаалаар нь явна гэж бараг байхгүй. Уншаад нээрээ тийм байна гэж ойлгож байгаа тэр хүн л тэр сургаалаар явъя гэлээ ч хажуудах чинь болохгүй байхаар чи дахиад л тэрүүгээрээ явж чадахгүй шүү дээ. Нийтээрээ ёс суртахууны сайн чанарт хүрэх ёстой.

-Шинжлэх ухаан хар нүх гэж нэг юмны тухай яриад байдаг. Тэрний талаар юу гэж боддог вэ?

-Одоо юу гэж яриад байгааг нь мэдэхгүй юм. Хар нүх гэж физикийн ухаанд л ярьдаг байсан шүү дээ. Энэ огторгуйд хязгааргүй их нүх бий гэж. Тэр хязгааргүй нүхийг нь очоод үзчихээгүй учраас мэдэхгүй. Тэгэхдээ юу ч байж магадгүй. Бидэнд бол таньж мэдээгүй юм учир тоймгүй байгаа. Үй олон таамаглал хажуугаар нь явж байгаа. Далайн усны хэмжээг тогтоож чадахгүй шүү дээ.

-Тоо бодоод л гаргачих юм биш үү?

-Тэр худлаа. Миний толгойд хэдэн үс байгааг хэн яаж мэдэхэв.

-Хүний үс хэд байдаг гээд тоо гаргачихсан л байдаг..

-Тэр бол багцаагаар л хэлж байгаа юм. Аягүй бол тэрүүгээр эрдмийн зэрэг цол хамгаалж байгаа биз. Ойгүй хар нүх ярьдаг чинь ертөнц үүсэхдээ хаос гэдэг юмнаас үүссэн гээд эртний Грекийн гүн ухаанчид ярьдаг. Эмхгүй байдал гэсэн үг. Эмх замбараагүй юм гэдэг нь харанхуй юм байж таарнаа даа. Хоорондоо эвцэлдээ авцалдаагүй, хар нүх гэсэн утгатай юм л даа. Цаад санаа нь хоосон чанар гэсэн л үг. Хоосон чанар гэхээр тийм юм харагдаж байна гэхийн аргагүй. Юм хоорондоо шүтэн барилдсан учраас энэ гэж нэг юм алга. Мөнх юм байхгүй, мөнх бус юм байхгүй. Тэр хоёрын завсар байна. Тэр хоёрын завсрыг бид харж чадахгүй. Энэ бол бодис мөн, энэ бол бодис биш гээд л миний энэ барьж байгаа дэвтрийг тайлбарлаад явчихдаг. Таван махбод гээд байгаа шү дээ. Тэр махбод чинь дангаараа өөрөө ингээд байж байгаа юм биш. Шүтэн барилдаж хоорондоо авцалдсанаас гарсан. Мөнх биш учраас өөрөө өөрчлөгдөнө. Мөнх байж байвал бүх зүйл тасар­хай, бие биеэсээ хамаагүй болно. Жишээ нь би хэнээс ч хамаагүй болох нь байна шүү дээ.

-Улс төр, намын тухай асуултаас зугтаад байгаа ч ганц асуулт асуучихъя. Намыг удирдаж байгаа хүмүүс намаа ангаахай дэгдээхэйний үүр мэтээр бодож хаяж орхиж болохгүй гэж та хэлсэн. Энэ хэнийг хэлсэн юм бэ?

-Би дан ганц залуусыг хэлээгүй. Нийтэд нь хэлж байгаа юм. Нам гэдэг бол эрх мэдэлд гарах гэж байгаа гарах сонирхолтой хүмүүсийн эрх ашиг сонирхлыг нь хамгаалж байдаг газар биш гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл эрх мэдэл албан тушаал ахихын тулд намд ордог юм биш. Намын зорилго нь өөр юм.

Нийгмийг удирдахын тулд зөв зүйтэй оролцохыг хэлээд байгаа. За өөр зүйл ярина гэчихээд л улс төр лүү хальтирч асуучих гээд байх юм. Улс төр ярихгүй гэж анхнаасаа хэлсэн шүү дээ. Хэрүүлийн нэмэр байдаг юм.