1998 оны хавар миний амьдралд гэнэтийн атлаа сонирхолтой томилолт тулгарч билээ. Намайг БНЭУ-д суугаа Элчин сайдын Яаманд Зөвлөхөөр (2-р хүн) томилж ажиллуулах болсноо Гадаад харилцааны Яамны удирдлагаас гэнэт дуулгаж, бэлтгэлээ базаагаад тэр зундаа багтаж явахыг үүрэг болгосон ба 1998.09.03-наас таньж мэдэхгүй шинэ өртөнцдөө шинэхэн үүрэгт ажилдаа орлоо. Харин таньж мэдэхгүй Энэтхэг орон хоёр дахь эх орон минь болох юм чинээ ер санасангүй явжээ.

Тэр жилийн хавар Энэтхэг, Пакистан хоёр өрсөлдөн цөмийн зэвсэг туршиж, НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлөөс эдийн засгийн хориг тавихаа зарласан, дэлхий нийтийн анхаарал Өмнөд Ази руу хандсан үед ийнхүү томилогдсон болоод ч тэр уу миний шинэ томилолтыг хүмүүс янз янзаар хүлээн авч байв. ГХЯ-ны бодлого төлөвлөн боловсруулах газрын орлогч захирлаар ажиллаж байсны хувьд Энэтхэгийг геополитикийн талаас нь судалж, үнэлэлт дүгнэлтээ төвд танилцуулж бай гэсэн үүрэг удирдлагын зарим нөхдийн зүгээс ч өгч байлаа. Хоёр талын харилцаагаа хэт анхаараад бус нутгийн олон улсын асуудлыг орхигдуулдаг гэж зарим нөхөд шүүмжлэлтэй ханддаг байснаас ч тэгж үзсэн байж магад. Ямартай ч над мэтийн шинэ хүнийг тийш нь зүтгүүлээд үзье гэсэн бодол дээр ГХЯ-ны удирдлага санал нэгтэй байв. "Шинэ нүдээр, огт ондоо өнцөгөөс Энэтхэгийг харж, хоёр орны харилцааны шинэ дүр төрхийг өвөрмөцөөр тодорхойлж болох талтай" хэмээн Төрийн нарийн бичгийн дарга О.Очиржав зөвлөв.

Энэтхэг бол иргэншил, соёл, аж төрлийн талаасаа миний, манай гэр бүлийн хувьд урьд нь үзэж харсан, зочилсон орнуудаас эрс ялгаатай төдийгүй тэр байдалд нь дасан зохицох нь амаргүй даваа байлаа. Адаглаад цаг агаарын хувьд монгол хүнд тун халгаатай байж мэдэшгүй. Зундаа хэт халуун шатдаг, тэр байдалд зохицон төрийн ажлын оволзсон үе нь гэнэт саардаг, энэтхэгчүүд өөрсдөө налгар тайван, цагийн баримжаа султай. Халууны үе нь 4 дүгээр сараас 10 дугаар сарыг дуустал үргэлжилдэг, 5 дугаар сард +50 хэм хүртэл халдаг, өрөнхийдөө +40 хэмийн наана цаана хэлбэлзсээр 6 сарыг туулдаг гэхчлэн яривал Энэтхэг бол монголчуудын хувьд байгаль цаг агаарын маш нэн хүнд нөхцөлтэй орон. Тэглээ гээд халууны буюу хүнд нөхцлийн хөнгөлөлт эдлэх боломж тэр  үед бидэнд байсангүй.

Дипломат харилцаа 1955 онд тогтоосноос хойш хоёр орны харилцаа харилцан итгэлцсэн түншийн хэмжээнд хүрчээ. Монгол, Энэтхэг хоёр орчин үеийнхээ шинэ харилцааг 1955.12.24-нд эхлүүлжээ. Тэр үед БНЭУ нь манай улсыг хүлээн зөвшөөрсөн социалист бус анхны орон байсны сацуу манай орныг НҮБ-д элсэхэд гол дэмжлэг үзүүлсэн орон байлаа. Хоёр тал 1956 онд Элчин сайд нараа харилцан томилж, манай улс 1956 онд, БНЭУ 1971 онд тус тус ЭСЯ-аа нээн ажиллуулжээ. Ю.Цэдэнбал 1959, 1973 онд, Ж.Батмөнх 1989 онд, П.Очирбат 1994 онд, Ардын Их Хурлын төлөөлөгчид 1964, 1975, 1980, 1987 онд, Н.Багабанди 1996, 2001 онд; үе үеийн УИХ-ын дарга нар; Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр 2004 онд, Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж 2009 онд Энэтхэгт айлчилсан байдаг юм. Энэтхэгийн талаас Монгол Улсад Дэд ерөнхийлөгч С.Радхакришнан 1957 онд, хожмын Ерөнхий сайд И.Ганди сайд ахуйдаа 1965 онд, Ерөнхийлөгч Р.Вөнкатараман 1988 онд, Дэд ерөнхийлөгч Ш.Д. Шарма 1992 онд, Дэд ерөнхийлөгч К.Р.Нараянан 1996 онд, Дэд ерөнхийлөгч К.Кант 1999 онд, БНЭУ-ын парламентын спикер тэргүүтэй төлөөлөгчид 1962, 1974, 1978, 1985, 1995, 1997, 2001, 2010 онд,  хамгийн сүүлд 2011 онд БНЭУ-ын Ерөнхийлөгч Монголд  айлчилжээ. Бэлгэшээлтэй нь Энэтхэгээс манайд айлчилсан гурван Дэд ерөнхийлөгч дараа нь тус улсын Ерөнхийлөгч болцгоожээ.

Төрийн яамд, тусгай газар, улс төрийн намуудын шугамаар тийшээ зорчсон төлөөлөгчид гэвэл олон  хуудас жагсаалт болохоор бий. Зөвхөн миний ажилласан гурван жилд л Монголын талаас Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын Дарга (парламентын төлөөлөгчид), Монгол Улсын Тэргүүн хатагтай, ҮАБЗ-ийн нарийн бичгийн дарга, MYAH-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Дэлгэрмаа, ТХШХ-ны дарга, YЦX-ны дарга, МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр, Эх орон - МШАСН-ын дарга Б.Эрдэнэбат, ХЗЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга, XAAY-ийн сайд, Гэгээрлийн сайд, УИХ-ын гишүүн Баабар, Л.Энэбиш тэргүүтэй МАХН-ын төлөөлөгчид, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дэд дарга тэргүүтэй 7 аймгийн Засаг дарга, ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга нарын баг, Батлан хамгаалахын дэд сайд, МУИС-ийн ОУХС-ийн эрдмийн төлөөлөгчид хоёр удаа гэх мэт томхоныг нь дурдвал. Энд зөвхөн орчин үеийн харилцааны алаг цоог хэдхэн баримт дурдаж байна.

Харин өнө эртний харилцаа гэвэл урт түүх дэлгэх юм билээ. Хүннү, Нирун улсын үеэс эхтэй тэрхүү харилцааны түүхэн баримт өнөө хэр олдсоор байгаа. Бурханы шашин Монголд дэлгэрэхээс өмнө монголчууд эртний Энэтхэгийн Наландын их сургуульд суралцаж байсан буюу нааш цааш зорчсон баримт олон бий. Буддын шашин манайд дэлгэрсэн цагаас хоёр ард түмний соёлын харилцаа өргөжин, энэтхэг эрдэмтдийн туурвисан ном судрыг монгол хэлнээ хөрвүүлэх, лам хуврагууд Энэтхэгт мөргөлөөр ирэх, суралцах зам нээгдсэн. Монгол угсааны Бабур хаан Моголын эзэнт улсыг Энэтхэгт байгуулж байсан түүхийг ч хэн хүнгүй мэднэ.

Иргэншил талаасаа монголжуу гаралтай, аж төрлийн хувьд андуурмаар төстэй олон үндэстэн ястан Энэтхэгт аж төрдөг нь бидний сонирхолыг тийш нь татах бас нэг учир шалтгаан байх. Царай зүс, аж төрөл, нийтлэгээрээ өөр хоорондоо тун төстэй 5 үндэстэн газар зүйн хувьд алслагдан оршдог нь монгол, төвд, бутан, сикким, ладакх юм гэсэн. Төвд, Бутан нь Энэтхэгтэй зүүн хойгуур нь хиллэх ба нөгөө хоёр нь Энэтхэгийн хил дотор мөн л зүүн хойно, хойд этгээдээр оршино. "Энэ чинь хэнсэн билээ, хаана харлаа даа?" гэж эндүүрмээр сикким, ладакхчууд бишгүй нэг таарах ба тэд бүгдээрээ төвд нэртэй, бурханы шашинтай. Эднээс гадна Энэтхэгийн зүүн хойд 7 мужид (Сиккимээс гадна) монголжуу гаралтай, христийн шашинт 30-40 сая хүн бий. Тэдний гарал үүслийн талаар одоо ч судалсаар, домгийн шинжтэй зүйлс өвөг дээдсээсээ өвлөн авч өөрсдөө ч ярьсаар буй. Энэ мэт олон үндэслэлээр Нью Дели дэх миний шинэ томилолт нөхцөлдсөн, би өөрөө тийм байгаасай ч гэж хүссэн. Энэ хүсэлдээ хөтлөгдөн тэнд байхдаа бичиг цаастай баахан зууралдсанаа энд сийрүүлж оочин  цоочин буулгаж буй ухаантай.

Нью Делид эх орноо төлөөлсөн манай ЭСЯ-нд 3 дипломат, 1 аж ахуйн эрхлэгчтэйгээр (нийт 4 гэр бүл аж төрдөг) томилогдон ажиллаж байв. Өөр хоорондоо 7 км алслагдсан 2 тусдаа байртай, тов хийсэн аж ахуйтай, өмч хөрөнгө, архив арвинтай хамт олон 1956 онд тэр том хотод шаваа тавьжээ. Дипломат харилцаа тогтоосноос хойшхи жилүүдэд  Делид улс орноо төлөөлөн 120 гаруй хүн (1998 оны байдлаар тоймлобол шүү дээ!) ажиллаж өнгөрсөн бөгөөд капиталист ертөнцөд нээгдсэн анхны ЭСЯ гэсэндээ тухайн үед нам-засгаас тийш нь үлэмж хүч оруулан, хүч хаяж, анхаарч иржээ. Ер нь аль хашир туршлагатай, нэр хүндтэй, мэдлэг чадвартай дипломатчид Нью Делигээр дамжиж уламжлагджээ. Энд ГХЯ-наас гадна НАХЯ, БХЯ хүчтэй төлөөлөлтэй байж ирсэн, тэр байдал нь "ардчиллын давалгаанаар" (нийгмийн байгуулал солигдсоныг хэлэв-Зох) халагдаж, одоо ГХЯ-ны томилолтын мэдэлд бүрэн очсон юм. Төр, засгаа төлөөлөн 15 Элчин сайд Дели дэх ЭСЯ-нд ээлж дараалан томилогдсоноос сонирхуулахад 4 нь Монгол Улсын ГЯЯ-ны сайд болохынхоо өмнө (П.Шагдарсүрэн, М.Дүгэрсүрэн) буюу сайдаар ажилласныхаа дараа (Д.Адилбиш, Б.Жаргалсайхан) томилогдон очсон, 6 нь (түрүүчийн 4-тэй давхардуулаад Б.Очирбат, О.Хосбаяр) ГЯЯ-ны орлогч сайд болохын өмнө буюу дараа нь ажиллаж байсан юм билээ. Энэ бол тэр хамт олны, цаашлаад Монголын дипломатын түүхэн бахархал гэмээр. Сонирхуулах үүднээс тэднийг жагсаавал:  Б.Очирбат 1956 онд, П.Шагдарсүрэн 1956-1958, М.Дүгэрсүрэн 1959-1962, Д.Адилбиш 1962-1963, С.Цэдэндамба 1963-1964, О.Хосбаяр 1964-1969, Ц.Дэмиддагва 1969-1972, Б.Дашцэрэн 1972-1978, Б.Балдоо 1978-1980, Б.Жаргалсайхан 1980-1985, О.Хосбаяр 2 дахь удаагаа 1985-1989 онд, Д.Чулуундорж 1989-1993, Т.Чимэддорж 1994-1998, О.Нямдаваа 1998-2002, Ж.Гөлгөө 2003-2008, В.Энхболд 2008 оноос гэхчлэн.

Миний бие Делид очмогц гадаадын хэд хэдэн орны ЭСЯ-дад хулээн авалт, уулзалтад уригдах явцдаа нэгэн содон зүйлийг ажсан ба тэр нь өмнөх Элчин сайд нарынхаа гэрэл зургийг хүндэтгэлтэй байрлуулсан музейрхүү танхим юм уу, эсвэл булан (жишээ нь ОХУ-ын ЭСЯ-ны нэг булан тэр чигтээ СССР-ийн болон өнөөгийн Оросын түүхийн том музей мэт) ЭСЯ-ндаа нээх санаа байв. Манай төрийн ордны нэг булан тэр чигтээ түрүүчийн Ерөнхий сайд сайд нарын зураасан зургаар дүүрсэн лугаа зүйл миний санаанд багтаж байв. Тэгээд ч ЭСЯ бол өөрөө түүхийн нэгэн сан хөмрөг гэж үнэлбэл хэтрүүлэг лав болохгүй. Капиталист оронд нээгдсэн манай анхны ЭСЯ-ны хувьд зөвхөн албан контор төдийгөөр хойч үедээ үлдээж боломгүй. ЭСЯ мөнх орших учиртай, томилогдогсод бол цаг зуурынх. Өмнөх үүх түүхээ мэдэхгүйгээр шинэ хүн шинэ зам мөр гаргах аргагүй. Тэгээд ч 10, эсвэл 20 жилийн дараа ирж ажиллагсад өмнөх ганц нэг хүнээ сургаар таних төдийхөн байх аваас нэн хөөрхийлөлтэй. Ингэж үзээд Элчин сайддаа санаагаа цухуйлгатал тэрээр мөн ийм бодолтой байсан нь хоёр талаасаа угталцаж, гэрэл зургийн музей байгуулахаар шийдэв ээ. Ингээд энэ маань эхний хоёр жилд миний хөөцөлдсөн нэгэн шинэлэг ажил боллоо. Гэхдээ би энд ЭСЯ-ны юм уу, Зөвлөхийнхөө ажлын тайлангаа бичихийг зорьсонгүй, зах зухаас нь сонирхуулж буйг уншигч Та болгоох биз ээ.

Биднийг Делид нүүж очих үед ЭСЯ-наас гадна Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагын Бүсийн салбарт дипломат статустай хоёр монгол эмч (З.Жадамбаа, М.Отгон) ажиллаж, мөн Жавахарлал Неругийн Их сургуульд нэг  монгол багш уригдчихаад нийтдээ 7 гэр бүл тэнд аж төрж байв. 1999 онд багш, ДЭМБ-ын нэг ажилтан маань нутаг буцаж, нэг нь Бангкокт НҮБ-ын ЭСКАП-д ажиллахаар шилжив. Одоо Неругийн Их сургуульд хоёр багшийн орон тоо нээлттэй, Монголоос зочноо хүлээж буй. Монгол судлал, монгол хэлний хичээлийг таслуулахгүйн үүднээс миний гэргий тэнд бүтэн хоёр семейстр тэнд  багшилсан юм.

Хоёр талын харилцаанаас гадна Нью Дели бол өөрөө дэлхийд томхонд орох Дипкорпустай. Дипломат төлөөлөгчийн газрууд бөөндөө нийлээд нэг хотод оршиж байгааг Дипломат корпус гэж ойлгож болно. Дипломат корпус гэж тухайн суугаа улсад сууж байгаа гадаадын төлөөлөгчдийн газруудын тэргүүн нар, өөрөөр хэлбэл Элчин сайдууд, элчин зөвлөхүүд, зөвлөхүүд, хэргийг түр хамаарагчид, нунци, интернунци нарыг нийтэд нь хэлнэ. Илүү өргөн утгаар бол ДТГ-уудын  нийт дипломат ажилтан, тэдний гэргий, нөхөрт гараагүй охид, насанд хүрээгүй хүүхдүүд бүгд үүнд хамаарна. Миний гаргасан судалгаагаар бол тэр үед гадаадын 109 орны ЭСЯ ажилладаг бөгөөд тэдгээрт 1238 дипломат ажилтан, үүнээс Элчин сайд 90, Хэргийг түр хамаарагч 19 ажиллаж байв. ЭСЯ-дын дотроос АНУ-ын ЭСЯ (148 дипломаттай) хамгийн томд орж байв. Британи (93 дипломаттай), ОХУ (55), ХБНГУ (49), Канад (44), Хятад (34), Франц (33), Япон 31 дипломаттай гэхчлэн дугаарлаж болох бөгөөд хамгийн цөөн дипломаттай ЭСЯ-дад Панам, Босни, Арменийх (тус бүр ганц) орж байв. Энэ хэмжүүрээр авч үзвэл манай ЭСЯ мөн л цомхон юм. Үүний сацуу Делид НҮБ болон олон улсын бусад байгууллагууд бүс нутгийн хүчтэй төлөөлөлтэй. НҮБ-ын бүсийн 19 байгууллага болон олон улсын бусад байгууллагад нийт 202 дипломат ажиллаж байгаагийн 142 нь НҮБ-ын ажилтнууд байсан юм.

Энэтхэгийг сонирхох сонирхол 1990-ээд оноос эрс нэмэгдсэн юм билээ. Тус орон 1991 оноос эдийн засгийн реформ хийсэн, тэр үед реформын хоёр дахь үеийг эхлүүлээд байв. 1990-2000 оны 10 гаруй жилд Засгийн газар нь олонтаа солигдож, шил дарсан сонгуулиуд тасрахаа больсон, энэ утгаар 1 тэрбум хүн амтай том орны дотоод байдал хөдөлгөөнд орж, дэлхийг гайхшруулах явдал үе үе давтагдаж байв. Цөмийн зэвсэг туршсан хийгээд хөрш Пакистантайгаа хилийн маргаантай, Кашмир гэж нэгэн халуун цэг бугласан, Каргилын их ууланд 1999 оны зун Пакистантай ширүүн байлдсан гэхчлэн Энэтхэгийг тойрсон сонин хачин нэмэгдсээр, бидний анхаарал тэр зүгт төвлөрсөөр байсан хэрэг. АНУ гэхэд л тэр олон дипломатчийг тийшээ томилон, хэргээр судалгаа хийлгэж дэлхийн бодлогынхоо нэг хэсгийг эндээс тодорхойлж томъёолж байв ...