Ховдоос Харвард руу номыг зөвхөн дэлхийн шилдэг сургуулиас тэтгэлэг авах зөвлөгөө гэж ойлгож болохгүй. О.Батнайрамдал гэдэг хүн төрснөөсөө аваад өнөөг хүртэл туулсан амьдралаа бичсэн. Энд амьдралыг харах өнцөг, өөртөө өгсөн үнэлэлт бас дүгнэлт юм. “...миний дэлхийн тэргүүлэх сургуулийн элсэлтэд бэлдсэн тэр хоёр жил надад тийм ч дааж давшгүй хүндрэлтэй санагдаагүй. Би юуг үзэж туулснаа мэднэ, юу хүсэж буйгаа мэднэ, би юу чадахаа ч мэднэ. Нэг үгээр би өөрийгөө мэддэг болсон байлаа. Энэ л миний амьдралдаа олж авсан хамгийн том амжилт, юугаар ч орлуулшгүй үнэ цэн байсан юм. Тэр ч утгаараа амжилт над дээр Харвардад орохоос хамаагүй өмнө ирсэн байлаа” гэжээ.
Хүнийг адгуустай ижилсүүлэх зүйл нь төрөх, үхэх болон байгалиас заяах гений онцлог шинжүүд нь бол ялгаатай болгож байгаа зүйл нь оюун санаа юм. Тэр ч утгаараа хүмүүс хоорондоо үзэл бодол, байр сууриараа ялгарч мөн түүгээрээ л өрсөлдөх учиртай. Хүн тарган туранхай, өндөр намх, хөгшин залуу, хотын хөдөөгийн, эрэгтэй эмэгтэй байх нь бусдаас ялгарах, өрсөлдөх, эвлэлдэн нэгдэх үзүүлэлт байх учиргүй. Хэрэв тэгвэл бид нийгмийн гэрээнийхээ зорилгоос ухарч, хүнийг бусад амьтны адил биологийн бодгаль төдий харж буйгаас өөрцгүй зүйл болж хувирна.
Сарнисан байдал буюу баримжаагүйдэл (эндүүрэл) нь энэ номын гол сэдэв юм. Эцсийн хариултыг нь мэдэхгүй, эсвэл бүр мэдэх ч боломжгүй зүйлийн тухайд чухал шийдвэр гаргахад ч эндүүрэл (баримжаагүйдэл) нөлөөлдөг. Нэг өвчтөнийг үзээд өөр өөр онош тавьж буй эмч нарыг хараад цаад өвчнийх нь жинхэнэ оношийг мэдэхгүй хэрнээ эмч нар зөрүүтэй байгааг бид гадарладаг. Кино хийхээр судалж буй продюсеруудын тооцооллуудаас тухайн кино ямар зардлаар бүтэх, хэдий хэр ашиг олох талаарх баримжааг бид авдаг. Ойролцоо хэв маягт гарч байгаа шийдвэрийг хэмжихэд яг хэнийх нь зөв бэ гэдгийг мэдэх шаардлагагүй. Бидний хийх ажил бол эндүүрэлд орохыг хэмжих, яг л буудсан байг араас нь харж буй мэт байдлаар хандах. Шийдвэр гаргалтын алдааг ойлгохын тулд төөрөгдөл, баримжаагүйдэл (эндүүрэл) гэсэн энэ хоёр зүйлийг илүү сайн ойлгох хэрэгтэй. Заримдаа эндүүрэл, баримжаагүйдэл илүү чухал юм шиг байдаг. Гэвч шийдвэр гаргалтын алдааны талаарх олон улсын судалгаанууд баримжаагүйдлийг төдийлөн авч үзэхгүй байна.
Хавдрын эмч, судлаач, үүдэл эсийн биологич, хавдрын генетикч. Түүний бичсэн Анагаахын хууль, Хорт хавдар: Хүн төрөлхтний тэмцлийн түүх ном нь баримтат бүтээлийн төрөлд Пүлицэрийн шагнал, Гуардиан сонины анхны шилдэг номын шагналуудыг хүртжээ. Стэнфордын их сургууль, Оксфордын их сургууль, Харвардын Анагаахын сургуулийг дүүргэсэн. Түүний лаборатори үүдэл эсийг зохицуулдаг генүүдийг тодорхойлсон бөгөөд багийнхныхаа хамт үүдэл эс болон цусны хавдрын гений өөрчлөлтийг нээснээрээ алдаршжээ.
Мо Янийг цэрэгт элссэнээс яг арван жилийн дараа буюу 1986 оны хаврын эхэн сарын нэгэн орой Жөжянь мужийн Хайянь сумын шүдний эмч залуу голын эргийн навтгар байшинд Кафкагийн “Хувирал” туужтай “учирч” эхний өгүүлбэрийг уншмагцаа тогонд цохиулчихсан шиг мэдрэмж төрөхийн сацуу “Би ч Хятадын ахуй амьдралаа ингэж бичиж яагаад болохгүй гэж” хэмээн бодсон хүн бол хожмын нэрт зохиолч Үй Хуа юм. Шүдний эмч хийж өдөржин хүний ам руу өнгийж суух уйтгарт ажлаас нэгэнт залхаад байсан ба 19 настайдаа сумынхаа соёлын төвд ажилд орох хүсэлдээ хөтлөгдөн бичиж эхэлсэн тэрээр 1983 оны нэгдүгээр сард "Баруун нуур" /西湖/ сэтгүүлийн оны эхний дугаарт "Анхны дотуур байр" өгүүллэг нийтлүүлснээр зохиолч болох замд хөл тавьж, 12-р сард тухайн үеийн нөлөө бүхий "Залуус" сэтгүүлд "Тагтаа, тагтаа" өгүүллэгээ нийтлүүлсэн нь Хайян хошууны соёлын төвд ажилд орох эрхийг түүнд авч ирэв. Маогийн үхэл тэдэнд цоо шинэ, өөр нэгэн замыг нээж өгсөн нь энэ байлаа.
Мөнгөний нөлөөллөөс ангид хэн ч, хаана ч байхгүй. Мөнгө бидний ихэнхийг төөрөгдүүлэх чадалтай. Мөнгөний талаарх хүн бүрийн ойлголт харилцан адилгүй. Мөнгө бидэнд эрсдэл, итгэл (өөртөө итгэх) болон аз жаргалын талаарх амьдралын чухал хичээлүүдийг сургамжилдаг. Тэгээд зогсохгүй, хүний ааш авирыг хуу илчилж, учир шалтгааныг ч тайлбарладаг. Ёстой л хамгийн дуулиант шоуг энд л үзнэ.
