Орос дахь халимаг монголчуудын тоо эдүгээ хоёр зуун жилийн өмнөхөөсөө өсөх бүү хэл, улам буурчээ. 1771 онд хаант Орост халимаг монголчуудын тоо 250 000 орчим байжээ. 1926 онд Оросын Халимагт 107 000 халимаг монгол хүн амьдарч байсан бол 1959 онд дөнгөж 64 900 халимаг монгол хүн амьдарч байлаа. Эдүгээ Халимаг Тангч улсад 159 000 халимаг монгол хүн амьдарч байна. Хэзээ дуусах нь мэдэгдэхгүй Орос-Украины дайны дараа халимаг, буриад монголчуудын тоо хэрхэн яаж буурахыг хэн мэдэх билээ.

Хилчин цэрэг С.Дорж буугаа гартаа чанга атгаж шүхрээр буусан япон нисгэгч рүү шуудхан гүйжээ. Нэг хартал япон нисгэгч шүхрийнхээ дороос өндийгөөд гар буугаараа хэд хэдэн удаа С.Дорж руу буудахад чихний хажуугаар сум нь шунгинан өнгөрч байв. Япон нисгэгчийн гар бууны сум нь дууссан бололтой гар буугаа чулуудчихав. С.Дорж урдаас дайрсан япон нисгэгчийг газарт унагааж гарыг нь ард нь хүлж баривчлан олзолж авчээ. Япон нисэгчийн цүнхэнд нэгэн чухал газрын зураг байсныг олж улсдаа тушаав.

Бид бясалгалын дараа орой бүр Ариун номын айлдвар сонсож байлаа. Гоенко багшийн айлдварын бичлэгийг сонсож байхадномлолоо ойлгомжтой, энгийн, заримдаа хошин шогийн мэдрэмжтэй их сайхан сургаалайлдаж байлаа. Ариун номын айлдвар сонсоод зарим сэтгэлд хоногшсон сайхан айлдваруудыг толилуулья.

Эзэн хаанаа хүндэлдэг ард түмэн, ард түмэндээ эцэг нь болсон эзэн хаантай улс соёл, шашин, ёс заншил, уламжлал, түүхээ олон мянган жилийн турш хадгалан үлдэж, өндөр хөгжилтэй, эв нэгдэлтэй, хүчирхэг улс болдог юм байна гэдгийг Япон улсын жишээ тодоос тод харуулж байна.

Ер нь дэлхийд хамгийн том гүрэн байгуулсан улс бол англичууд, монголчууд, оросууд байдаг юм. Англичууд 35 сая квадрат км газар нутагтай, монголчууд 33 сая квадрат км газар нутагтай, орос зөвлөлтүүд 22 сая квадрат км газар нутагтай их гүрнийг байгуулсан байдаг юм. Сүүлийн 100 - 200 жилийн түүхийг харахад өрнө дахинаас англи үндэстэн, дорно дахинаас япон үндэстэн дэлхийг тэргүүлж манлайлсан байдаг. Арлын үндэстний онцлог бол эх газрын үндэстнээс эрс ялгаатай. Эх газраас хэн ч ирж бидэнд туслахгүй тул аралын үндэстэн бид бүх зүйлээ өөрсдөө бүтээж хүчирхэг үндэстэн болох ёстой гэсэн үзэл аралын хүн бүрийн яс маханд нь шингэсэн байдаг.Ийм ч учраас тэд хамгийн түрүүнд далайн чанадаас түүхий эд тээвэрлэн авчрах хамгийн том далайн хурдан хөлөг онгоцуудаа бүтээж аж үйлдвэрийн хүчирхэг улс болж чадсан юм.

Би нэгэн удаа Их Хөлгөнөөс зохион байгуулсан Тэрэлжийн Арьябалын сүмд болсон нүгнээнд сууж, гурав хоног юу ч идэхгүй, уухгүй мацаг барьж, сахил сахисан арга хэмжээнд оролцсон нь миний хувьд цоо шинэ нээлт байсан юм. Адгуусан амьтан мэт хэлгүй, дуугүй байхын зовлон, юу ч идэхгүй байж бирдийн өлсөхийн зовлонг өөр дээрээ мэдэрсэн нь миний хувьд боди сэтгэлийг олох замд тохиосон томоохон алхам болсон юм.