Монголын утга зохиол судлаач, Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт Япон улсын иргэн, ноён Мацуда Таданоритай ярилцлаа. Тэрбээр Монгол Улс, монголчууд бидний талаар хамгийн сайн мэдэх гадаад хүний нэг. Түүний ярианаас монголчууд бидний үнэ цэнтэй зүйлс эдүгээ байна уу, үгүй юу, бид хэн байсан, эдүгээ хэн болж байгаа вэ гэдгээ мэдээсэй, олж хараасай гэж хүсэх байна.

-Монголчууд “холын хүнээс үг сонс” гэдэг. Тиймээс таныг сониныхоо зочноор урилаа. Илэн далангүй, сонирхолтой ярилцахыг хүсэж байна. Яагаад гэвэл та биднийг гадна талаас харж байгаа хүн. Тэгэхээр яриаг тань манай уншигчид шимтэн сонирхох нь эргэлзээгүй. Тохирох уу?

-Юуны өмнө сониныхоо зочноор урьсанд талархъя. Та асууж, би хариулах болохоор сайн ярилцлага болох эсэх таны л мэдэх хэрэг болж байна. 

-За тэгвэл, та яагаад Монголыг, тэр тусмаа манай утга зохиолыг сонирхож судлах болсон юм бэ гэдэг асуултаар эхлэе?

-Монгол судлал, Монголын утга зохиолд шимтээд 55 жил болж байна. Энэ хугацаанд ерөөсөө уйдсангүй, улам л амтархах бололтой. Яагаад гэвэл би гэдэг хүн Төв Азийн голт зүрх болсон Монголын хязгааргүй их тал нутаг, нэгэн цагт дэлхийн хагасыг эзэлж, эзэгнэж явсан монгол хэмээх үндэстэнд ухаангүй дурласан хүн болж хувирсан юм. Ахлах сургуульд сурч байхдаа Л. Толстой, Томас Маннын зохиолуудын амтанд орж улмаар үргэлжилсэн үгийн зохиол орчуулах болсон л доо. Тэр үеэс л Монголд ер нь утга зохиол байдаг эсэхийг эргэцүүлж, мэдээж байж л таарна, заавал байх ёстой гэж бодох боллоо. Сүүлдээ энэ хүсэл шохоорхолдоо бүрэн автаад монгол хэл үзэж эхэлсэн дээ. Яагаад гэдгийг сайн мэдэхгүй. Жар, далаад оны үед манай япон залуучууд тэр чигээрээ Францын утга зохиол, урлаг соёлд шунан дурладаг байсан юм. Тиймээс хэн ч мэдэхгүй Монголын утга зохиол сонирхох болсон намайг хүн болгон л гайхаж, тийм зүйл байдаг эсэхэд ер нь л эргэлзэж байлаа шүү дээ. 

-Уучлаарай, Монголд уран зохиол байдаг эсэхэд эргэлздэг байсан гэсэн үг үү?

-Үнэнийг хэлэхэд яг тийм. Монголын тухай монгол хэл дээр хэвлэгдсэн нэг ном ч олддоггүй, байдаггүй байсан юм. Хубилай хааны цэргүүд хоёр удаа Японд халдсан түүхээс өөр бидэнд ямар ч мэдлэг, мэдээлэл байхгүй юм чинь. Тэгээд ямар ч орлогогүй оюутан байсан мөртлөө Монгол руу захиа бичиж ямар ч хамаагүй ном өгч явуулаач гэж хүсдэг байлаа. Захиагаа тухайн үеийн ЗХУ¬ын утга зохиол, хэвлэлийн хороо руу илгээж тэднээр дамжуулж байж анх удаа “Үнэн”, “Утга зохиол урлаг” сонин, “Цог” сэтгүүлийн хэдэн дугаар хүлээж авч билээ. За тэгээд, “Утга зохиол урлаг” сонин уншаад үнэхээр гайхсан. Гайхалтай, зүрх минь өөрийн эрхгүй хэмнэлээ алдтал цохилж байгааг мэдэрсэн. Үргэлжилсэн үгийн зохиол нь ийм байгаа юм чинь шүлэг, яруу найраг нь ямар байгаа бол заавал олж уншъя гэж бүр адгаж хүсэх болсон. Шууд л Монголын сонин, сэтгүүл, номнуудаас захиалж гарлаа. Эхлээд арав гаргаад, дараа нь захиалга маань бүр 200 ширхэг гараад талийсан. Мөнгөгүй атлаа зоригтой байсан байгаа биз. Захиалсан бүхэн хүрээд ирвэл яана даа гэсэн айдас бас дагалдаастай. Тухайн үед ном орчуулж олсон бүх мөнгөө үүнд зарцуулсан. 

-Гоё юм аа! Сонсоход сэтгэл үнэхээр хөдлөж, догдолж байна?

-Хэд хэдэн ном ирлээ. Уншлаа. Орчууллаа. Маш гүн сэтгэгдэл үлдээсэн нь танай Монголын агуу их хүн Мишигийн Цэдэндорж. Түүний гайхалтай гоё ном ирсэн юм. Цав цагаан хавтастай ном. Маш сайн цаасан дээр хэвлэгдсэн байсан. Монголын ихэнх шүлэг, яруу найраг их урт байдаг бол М.Цэдэндорж маш богино атлаа гайхамшигтай санаа агуулсан гүн ухааны шүлэг бичдэг яруу найрагч байсан. Миний сонирхлыг ямар ихээр өдөөсөн гэж бодно. Мөн хожим миний хамгийн хүндэтгэдэг хүний нэг болсон академич Б.Ширэндэв гуайн “Капитализмыг алгасч”¬ыг орчуулсан. Маш гоё хайрцаг, хавтастай хэвлэгдэхэд нь хязгааргүй баярлан догдолж байснаа мартдаггүй юм. Үзэл бодлоо чөлөөтэй хуваалцаж чаддаггүй байсан үе гэхэд нэг жилийн дотор арав шахам ном Японд хэвлэгдсэн. Гэтэл нэг л өдөр Б.Ширэндэв гуайгаас Монголд ирэхийг хүссэн урилга ирдэг юм. Бүх зардлыг Монголын тал даагаад, гурван сар айлчилж, зочлох эрх олгосон доо. Ингээд л анх удаа Монгол Улсыг зорьж байж билээ. Монголд ирээд бүр гайхаж хоцорлоо.

-За яасан байх билээ. Мэдээж анхны сэтгэгдэл тань ямар байсан бэ, гэдгийг асуухгүй байж боломгүй л дээ?

-(инээв) Өвлийн тэсгим хүйтэн цагтаа яг таарсан л даа. Тиймээс маш зузаан хувцастай Монголд ирлээ. Гэтэл юу байхав, бараг Японоос дулаан, бүх байшин сав нь халуун паартай байлаа. Ингээд Баянгол зочид буудалд байрлаж байтал гэнэт л нэг зочин ороод ирсэн. Хэн гэж бодож байна? Нөгөө агуу М.Цэдэндорж намайг өөрөө сураглаад Монголын утга зохиол судлаач Мацуда гэдэг япон хүн хаана байна гээд ороод ирсэн юм даа. “Тал нутгийн яруу найрагч” гэсэн ном гаргасан байсан. Түүнийг барьчихсан орж ирлээ. Тэр хүн бол яруу найраг шигээ маш өвөрмөц, сонин, содон хүн. Би гэдэг хүн анх 17 настай хөвгүүн байхдаа энэ хүний номыг нь барьж үзэж, шунан дурлаж байсан бол одоо өөрөө ороод ирдэг гэж бодохоор итгэмээргүй санагддаг юм билээ. Монгол хүн гэхэд их өөр харагдсан. 

-Мэдээж гадаад төрх нь байх л даа?

-Тийм ээ, гадаад тэр тусмаа Европ хүнтэй төстэй харагдсан. Гэхдээ энэ хүнийг анх харангуут л ер бусын болохыг нь мэдэрсэн юм. Би урьд өмнө, хожим хэзээ ч дахин ийм хүнтэй уулзаж байсангүй ээ! Нүд нь ямар байсан гээч. Намайг нэвт харж байсан. Ямар тунгалаг гэж бодно. Би тийм нүд харж байгаагүй юм билээ. Дэггүй, сониуч юм шиг хэрнээ дотоод сэтгэл нь ив ил харагдсан. Бүр нэг төсөөлж хэлэхийн аргагүй зөөлөн инээмсэглэсэн атлаа хурц тунгалаг харц. Тэр хүний нүд бас их тал шиг амар амгалан, худлаа юм огт байхгүй тийм нүд. Нэг намын үзэл сурталтай байсан социалист, коммунист Монголд тэр хүн бусдаас огт өөр. Өөрийн гэсэн итгэл үнэмшил, үзэл бодолтой, зоригтой, маш тайван, гүн ухаанч, аль эрт гэгээрсэн хүн байсан. Ийм гайхамшигтай яруу найрагч, агуу хүнтэй би 27-хон насандаа уулзаж байсан байна шүү дээ. М.Цэдэндорж надтай хоёр удаа ирж уулзсан юм. Чи залуу хүн мэдэхгүй л дээ. Тэр үед Монголд хөрөнгөтөн орны хүнтэй хамаагүй уулзахыг нь хэн хүнд хориглодог, тусгай алба хатуу хянадаг байсан юм. Доллараар наймаа хийвэл шоронд ордог, монгол хүнд доллар байх ёсгүй гэж үздэг байсан үе. Тийм байхад л М.Цэдэндорж ганцаараа л буудалд хэнээс ч айхгүй хоёр удаа ирээд уулзаж байсан юм даа. Тэр хүнд зориг зүрхээс гадна өөрийгөө үнэлсэн том үнэлэмж байж. Би хүсэж байвал хэнтэй ч уулзаж болно тийм эрхтэй гэж бодож чадаж байна л даа. Хожим 1983 онд Монголд ирээд хамгийн түрүүнд уулзах гээд сураглахад бурхан болчихсон байсан. ...Үүлэн дээр чи бид хоёр хөвөрч, унтаж хөвж явна... гэсэн аймшигтай бөгөөд үнэн мөрүүд түүний шүлэгт бий. Хэрийн хүн ойлгоход бэрх гүн ухааны шүлэг бичдэг байсан найрагч. Цаг үеэсээ маш хол түрүүлсэн сэтгэлгээтэй байсан яруу найрагч байж. Монголын тэр үеийн залуус түүний шүлгийн мөрүүдийг чихэр шиг хүлхэж явсан байх гэж би боддог.

-Та миний сэтгэлийг бүр хөөргөчихлөө, би ч гэсэн энэ агуу найрагчтай нэг нутгийн хүн гээд хөөрч, онгирох тохиолдол их бий л дээ?

-Тийм үү? Тэгвэл онгирч болох байх шүү. (инээв) 

-Та Монголд буугаад шууд хөдөөгөөр яваад иржээ. Тээж ирсэн, төрж байгаа бодол санаагаа хуваалцаач?

-Яг миний ярихыг хүсэж байгаа зүйлийг чи асуулаа. Хэд хоног хөдөөгөөр явлаа. Хотод ирээд бас хэд хоночихлоо. Энэ хугацаанд нэг л зүйлийг харж хайж, бодож бясалгаж явна. Монголын яруу найраг хаашаа явж байгаа бол оо, М.Цэдэндорж, Ч.Чимид нар шиг яруу найрагчид төрж байгаа болов уу, “Би монгол хүн” шиг тийм хэмжээний яруу найраг бичиж байна уу, эс бөгөөс бүгд нэг хэвэнд цутгасан юм шиг ижил шүлэг бичээд байгаа юм биш биз гээд элдвийг эргэцүүлж явлаа. Тэгээд Монголын уудам хөх талд суугаад “Мацуда би яг энэ цэлгэр цэнхэр тэнгэрийг харж, энэ уудам талд алхаж амьдарч байгаа агуу яруу найрагчдын бүтээлийг орчуулж байгаа ганц орчуулагч биш байгаа даа” гэж догдлон бодож байсан залуу насаа саналаа.Одоо эргэцүүлж бодоход Их Монголын шүлэг яруу найргийг ямар ч өөр юм бодож, сэтгэл зовохгүйгээр цэнхэр тэнгэр, хөх тал шиг сэтгэлээр аз жаргалтайгаар орчуулдаг байжээ. Гэтэл өнөөдөр жирийн нэг гадаад хүн ингэж догдолж байсан шиг Монголын хүүхэд, багачууд догдолж байна уу, тэднийг татсан, догдлуулсан яруу найраг байна уу гэж эргэцүүлэхэд хүрлээ. Энэ их хөх тэнгэр, талаасаа уйдсан яруу найраг, яруу найрагч төрж байгаа юм биш биз гэж зүрх шимширч бодлоо. Монголын хүүхэд багачууд, залуус эх орноороо бахархах, шүтэн дээдлэх үзэл суух, үнэртэх тийм яруу найраг, найрагч олон төрөөсэй хэмээн чин сэтгэлээсээ хүсэж сууна.

-Манай орчин цагийн яруу найраг, найрагчид сэтгэлд тань нэгийг бодогдуулж дээ?

-Бодол санаагаа шууд хэлье л дээ. М.Цэдэндорж шиг богино мөртөд асар гүн ухаан шингэсэн шүлэг яруу найраг хайлаа. Олдсонгүй ээ. Жинхэнэ яруу найрагч хүнд алдар нэр, мөнгө, албан тушаалын аль нь ч зохидоггүй учраас хэрэггүй байдаг юм. Үзэг, цаас хоёр байгаад оюун санаагаар баян байх хэрэгтэй. Ийм байх аваас ард түмнээ сэхээрүүлж, араасаа дагуулдаг юм. Яруу найрагч хүний харах хараа жирийн хүнийх шиг биш. Хүн үүссэн цагаасаа л сэтгэлээ шүлгээр үгээр илэрхийлж ирсэн шүү дээ. Шүлэг, яруу найраг үгүйгээр сэтгэлээ яаж бүрэн илэрхийлэх юм. Тэр тусмаа монгол хүний үг яриа яг шүлэг шиг байдаг юм ш дээ. Монголчуудын үг яриа, албан бичиг, хайрын үгс нь хүртэл яруу найраг байдаг байсан. Одоо энэ бүхэн байхгүй болчихвол яах юм. Тэр чигээрээ яруу найрагч энэ ард түмэн яруу найргаа тоохоо байж, хэрэггүй гэж үздэг болж байгаа бол аймшиг. Энэ ертөнцийн баячууд эрх чөлөөг олох гэж мөнгө хийдэг гэж байна. Эрх чөлөөтэй сэтгэхийн тулд мөнгө, эд хөрөнгөтэй байх ёстой гэж байна. Үгүй шүү дээ. Хүн үхэхэд эд хөрөнгө, мөнгө шиг хэрэггүй зүйл үгүй. Хурааж цуглуулсан болгоноо аваад явахгүй шүү дээ. Тэгэхээр хүн, тэр тусмаа залуу үе эд хөрөнгө мөнгийг бус оюун сэтгэлгээгээ, мэдлэг боловсролоо шүтэх учиртай. Халаасаа мөнгөөр бус толгойгоо мэдлэгээр цэнэглэ. Би монгол хүнд асар их аз жаргал буйг хардаг. Үүнийгээ монгол залуус мэдэхгүй өсөж байх шиг санагдлаа.

-Яагаад?

-1980 онд би Монголд анх удаа ирлээ. Академич Б.Ширэндэв гуайн урилгаар л даа. Улаанбаатарт ирээд буудалд буугаад нэг хонолоо, хоёр хонолоо. Юу ч хийгүйгээр шүү дээ. Надад ямар хэцүү байсан гэж санана. Надад ийм сул, юу ч хийхгүй байх цаг хэзээ ч гарч байгаагүй юм. Одоо ч тэр. Энэ дэлхийн ихэнх хүн над шиг байгаа. Цаг хормоор амьдрал, ажил нь хэмжигдэж, бүх зүйл төлөвлөгөөнийхөө дагуу өрнөж байдаг. Тиймээс анх Монголд ирэхэд надад ингэнэ тэгнэ гэсэн төлөвлөгөө хөтөлбөр ч үзүүлээгүй болохоор цэлийсэн тэр цаг хугацааг барах гэж хэцүүдсэн хэрэг. Хэд хоногоос Монгол хүнд япончууд шиг яг таг тодорхой цаг хэрэггүй байдгийг ухаарсан юм. Монгол хүн өөрийн зоргоор, байгалийн цагаар хөдлөөд, ажил амьдралаа зохицуулж явдгийг ойлгосон доо. Тэр үед М.Зэнээ, О.Дашбалбар нартай танилцаад хөдөө хээр гарлаа. Энэ бодлоо тэдэнд хэлэхэд М.Зэнээ нэг их инээгээд “Монголын энэ их уудам тал цаг хугацаа байтугайг шингээнэ, зүгээр л хийсгэж одно” гэж хэлсэн юм. Монголын их тал юунд ч баригдаж, хайрцаглагддаггүй, юунд ч дийлддэггүй юм гэдгийг тэр хоёроос сонсоод ухаарч өгөхгүй байлаа. Бид Тэрэлжид очлоо. Харин тэнд очоод юу хэлээд байсны учрыг ухаарсан. Өдөржингөө морио унаад, уулын орой дээр гарч суугаад хөдлөхгүй, орчноо дурандан тайван суугаа малчинг харлаа. Япон улс тэр үед эдийн засгийн хөгжлөөрөө дэлхийг тэргүүлж байсан, хамгийн эрчимтэй байсан л даа. Япон хүн бүр минут, секундээр тооцож хөдөлмөрлөж, зогсолтгүй хөдөлгөөнд байдаг байсан болохоор би гэдэг хүн энд ирээд цаг хугацаа яг царцаад зогсчихсон мэт огт хамааралгүй орчинд ороод гайхахаар барахгүй ойлгохын аргагүй хүчин зүйлтэй учирч байгаа юм. Цаг хугацаанд баригдахгүй амьдрал нь өрнөж, амжиж байгааг энд харлаа. Нөгөө малчин хүнтэй очиж уулзаад суулаа. Тэр малчны нүд бүгдийг хэлээд өгсөн дөө. Тэр монгол хүний яриа, тэр нүд нь байгаа байдал төрх нь тэр чигээрээ би энэ их талын, энэ уудам эх орны эзэн нь юм шүү гэдгээ илэрхийлж байсан. Түүнд яарах юм алга, санаа зовох зүйл алга, ямар их амар амгалан гэж энэ бэ. Малтайгаа, морьтойгоо, уул устайгаа, ургамал ногоотойгоо монгол хүн ингээд найрсаж уусдаг болохыг, ийм ард түмэнг цаг хугацаа ч барьж, тогтоож чаддаггүй юм байна гэдгийг ойлгосон юм. Би ийм эх орны эзэн гэж цээж дэлдэж хашгирахгүй, элдэвт шунахгүй, цаг хугацаанд баригдахгүй, юунаас ч айхгүй монгол хүн надаас дэндүү ялгаатай юм биш үү гэж бодлоо. Өдөр, шөнөгүй нар харах завгүй ажиллаж байдаг би гэдэг хүн, юу ч хийхгүй атлаа тайван амгалан байгаа монгол хүн хоёр үхэхэд ямар ялгаа байна бэ гэж бодоход хүрсэн. Энэ их талын морь унасан монгол хүн биднээс илүү аз жаргалтай амьдарч чадаж байгаа юм биш үү гэдгийг олж харсан. Сэтгэл зүйн энэ их амар амгалан тайван байдал мөнгөнөөс илүү болохыг харсан. Би нэг л удаа амьдарна. Тиймээс ямар нэг хоол, эд хөрөнгө, мөнгө, албан тушаалыг чухалчлах бус, түүний төлөө үхэж хатан тэмүүлэх биш, амьдралын амар амгаланг эрэх ёстойг Монголд ирж байж ойлгож бас суралцсан хүн. Мөнгө хөөцөлдсөн хүн хэзээ ч амар амгалан, тайванг мэдэхгүй явсаар бахардаж унадаг гэдгийг ойлгосон. 

-Таны хэлж байгааг монгол хүн одоо бараг ойлгохгүй болсон гэж хэлэхэд харамсалтай байна. Бид өөрчлөгдсөн. Монгол хүн тэр язгуурын аз жаргал, амар амгалангаасаа илүү өнгө мөнгө, эрх мэдэлд шунаж, эрхэмлэх болсон л доо?

-Ингэж байгаа бол маш харамсалтай. Энэ дэлхийд та нарт өөр ямар ч улс үндэстэнд хүсээд мөрөөдөөд олдохгүй аз жаргал, юугаар ч үнэлэх боломжгүй эрх чөлөө, үнэ цэн бий гэдгийг мартаж болохгүй. Хэрвээ энэ үнэ цэнээ мартаж байгаа бол 40, 50 жилийн дараа өнөөдрийн энэ Монгол байх уу,үгүй юу гэж бодох хэрэгтэй болно. Бусдаас ялгарахгүй үндэстэн болчихсон байвал яана. Монголын шинэ баячууд, хөрөнгөтнүүдийг би сайн мэдэхгүй. Гэхдээ тэд дэлхийн баячууд шиг оюун ухааны хувьд хэр хүчтэй, чадалтай байдаг юм бол. Сэтгэл зүрх нь эрүүл, сэтгэж бодох нь эрүүл, бие махбодын хувьд ч эрүүл байж, мөнгийг юунд зарцуулах ёстойгоо мэддэг нь хэд байна бэ?Өөрийгөө үнэлэх үнэлэмж байгаа болов уу тэдэнд. Агуу найрагч Д.Нацагдоржийн хэлсэн шиг тэдэнд эрүүл бие, саруул ухаан байна уу гэдэг л хамгийн чухал юм шүү дээ. Японы алдартай компани, корпорацын эзэд өөрсдийн баялаг бүтээсэн түүх, амьдралаа уран зохиол шиг тодорхой, ил тод өгүүлж чадна. Өнөөдрийн Монголын шинэ баячуудаас ингэж ярьж чадах хүн хэд байгаа бол оо! Тарган, цатгалан улстөрчгүй болсон цагт Монгол хөгжиж боловсрол сэхнэ.

Тарган, цатгалан улстөрчидгүй болсон цагт
Монгол хөгжиж боловсрол сэхнэ

-Уг нь Танаас асуух асуултаа дотроо төлөвлөсөн байсан юм. Гэтэл одоо яриаг тань тасалж төвдөхгүй нь ээ. Тиймээс үргэлжлүүлээд яриад байгаарай гэж хүсье. Яагаад гэвэл, бидэнд хөндлөнгийн хүний үнэн, хатуу үг маш их хэрэгтэй байна. Тань шиг чин сэтгэлээсээ зөвлөж, хэлж өгөх хүн ховор шүү дээ!

­-Үг сонсох хүн ховордсон цагт харин надад ийм боломж олгож байгаа танай сонинд, чамд баярлалаа. Монголд болж өгвөл жил бүр ирэхийг хүсдэг. Ирэх болгонд л Улаанбаатар хот асар хурдан өөрчлөгдсөн байдаг. Хаа сайгүй өндөр өндөр шилэн байшин босож, хүн машины хөл хөдөлгөөн нэмэгдсээр байгааг харж байна. Олон жилийн өмнө Улаанбаатарт огт төөрөхгүй явж чаддаг байсан бол одоо тийм биш болжээ. Энэ бүхнийг хөгжил гэж андуурч болохгүй. Дөнгөж сая Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд очоод ирлээ. “ДА” багштай уулзъя гэж зорьсон юм. Хүндэтгэл үзүүллээ. Хөшөө нь мундаг ч, ямар ч тайлбар алга байгааг нь анзаарлаа. Хойч үеийн хүүхэд, залууст зориулж Ц.Дамдинсүрэн хэмээх энэ агуу эрхэм хэн болохыг тодотгосон ойлгомжтой тайлбар хийх хэрэгтэй санагдсан. Монголын эртний утга зохиолыг судлаач, сод ухаан, суу билигт, энэ их эрдэмтэн багштай уулзаж учрах ерөөл тавилан надад тохиосон байсан юм билээ. Өнөөдөр Мацуда гэдэг хүнд юугаар ч үнэлшгүй эрхэм, хамгийн үнэ цэнтэй нэг зүйл байдаг юм. Тэр бол агуу “ДА” багш өөрөө “Буурал ээж” найраглалаа нулимстай уншиж өгч бичүүлсэн бичлэг нь надад бий. Энэ амьд бичлэгтэй кассет (хуурцаг) бол жинхэнэ үнэт өв минь байгаа юм. Тэр жил гэрт нь яваад очиход Ц.Дамдинсүрэн гуай их уйтгартай, гадуурхагдсан төрхтэй, гунигтай сууж байсан юм. Надтай удаан хөөрөлдсөн. Эцэст нь миний хүсэлтээр “Буурал ээж” найраглалынхаа талыг нь уншиж өгөхөөр зөвшөөрсөн ч нүдэндээ нулимстай дуустал нь уншсан даа. Миний сэтгэл хөдлөл ч ёстой дээд хязгаартаа тулж сонссон. Чамд яриад байгаа үнэ цэн гэдэг энэ шүү дээ. Хэрэв үнэхээр мөнгө чухал байдаг байсан бол, тэр хуурцгийн оронд мөнгө байсан бол би хэдийн үрээд дууссан байна биз дээ. 

-Тийм ээ, шууд зөвшөөрч байна. Гайхалтай түүх, учралын тухай Танаас сонсож байгаадаа баярлаж байна аа!

­-Монгол хүн Их хаан, эзэн Чингисийнхээ тухай дурсаж болдоггүй, нэрийг нь хэлж чаддаггүй байхад Ц.Дамдинсүрэн гуай хэнээс ч айлгүй гаргаж тавьсан хүн. “Монголын нууц товчоо”­г орчин цагийн монгол хэлэнд галиглаж буулгасан эрдэмтэн гэдгийг нь Монголын өнөөгийн хүүхэд, залуус бүхэн мэддэг байх аа. Оросууд Чингис хааныг мартуулж, нэрийг нь түүхээс авч хаяхыг хүсэж байсан ч агуу “ДА” багш сөрж, зогсож чадсан эрэлхэг зоригтой хүний нэг учраас би уулзах юмсан гэж их хүсдэг байсан. Бидний уулзалттай холбоотой надад нэг их сонин сэтгэгдэл төрсөн тухай яръя. Би Монголын яруу найрагч, зохиолчдоос Ш.Сүрэнжав, С.Эрдэнэ нарын бүтээлийг их уншдаг байлаа. Тэдэнтэй танилцаж нөхөрлөөд Д.Нацагдоржийн төрсөн нутагт очиж үзмээр байна, Ц.Дамдинсүрэн гуайтай уулзъя гэсэн хоёр хүсэлтээ хэллээ. “ДА” багштай ийнхүү уулзаж, харин Гүн Галуутай явж чадаагүй ч хожим Ш.Сүрэнжав найрагч дагуулж очсон. Ингэж хоёр хүсэл минь биелсэн. Тухайн үед Оросын үйлдвэрлэсэн “Жаран ес” (УАЗ­ 469) гэдэг ганц машинаар л явдаг байлаа шүү дээ. Тэгээд замд явж байтал оросууд их таарч, бидэнтэй зөрж байлаа. Гэтэл би юу анзаарсан бэ гэхээр хөдөөний тэр нарийн, шавар шалбаагтай хэцүү замд монгол жолооч нар оросуудад огт зам тавьж өгөхгүй байгааг хараад гайхлаа. Харин ч эсрэгээрээ орос жолооч нар монголчуудад дуулгавартайгаар зам тавьж, чөлөөлж өгч байв. Монголчууд оросуудаас хараат орон байсан болохоор миний бодол төсөөлөл өөр байсан байхгүй юу. Энэ жишээнээс л би ерөөсөө энэ монголчуудын цусанд нь дийлдэшгүй эр зориг байдаг юм байна гэдэгт эргэлзээгүй итгэх болсон. Монголын яруу найрагчдын тэр түгээмэл эрэмгий зориг ч энэ бүхэнтэй холбоотой болохыг ойлгосон. 

-Нээрээ, Таныг Ш.Сүрэнжав найрагчийн хүргэн гэж сонссон. Хэрэв татгалзахгүй бол энэ тухайгаа ярьж өгч болох уу?

­

-Тиймээ, үнэн. Яг шүлэг, яруу найраг шигээ амьдарсан, том найрагч хүн байжээ. Бас их өвөрмөц, сонин этгээд, бэлэн цэцэн, уянгын шүлэгч, яруу найрагч. Анх амьдарч байсан байрандаа амьдарсаар, цаг даган огтхон ч хувирч, өөрчлөгдсөнгүй шүлэг, найраг шигээ явсаар мөнх бусыг үзүүлсэн дээ. Хүн хүйгээрээ эх оронтойгоо холбоотой байхын утга учрыг тэр хүн шүлэг бүтээлдээ тодоос тод гаргаж харуулсан Монголын их яруу найрагч мөн гэж би боддог.

-Таны харж байсан монгол хүний тэр их атаархам эрх чөлөө энэ олон жилийн дараа хэвээрээ байж чадаж байна уу?

­-Хариулахад хэцүү асуулт байна. Би тэр их агуу уудам сэтгэлтэй, хязгааргүй эрх чөлөөтэй монгол хүнийг хардаг. Гэхдээ ганцхан хөдөөд, малчин хүнээс олж харж байна. Монголын залуус, монгол хүний сэтгэлгээ явцуурч болохгүй шүү гэж хэлмээр санагддаг. Энэ их талаасаа алслагдах л юм бол монгол хүний тэр уудам агуу сэтгэлгээ ч алдарч, алсран алга болно. Монгол хүн бүрийн мартаж болохгүй хэзээд санаж байх учиртай нэг бодол байх ёстой. Тэр бол бол “Бидний өвөг дээдэс яагаад, чухам юуны хүчээр энэ дэлхий ертөнцийг эзэгнэн, эзлэв ээ. Агуу нууц нь зөвхөн морь, илд байсан уу” гэдгийг сайн бодож, эргэцүүлж, судалж, суралцаж байх учиртай шүү. Хэрвээ Чингис хаан, өвөг дээдсээрээ бахархаж байгаа бол би тэдэн шиг сэтгэж чадаж байгаа болов уу гэдгийг тунгаагаад үзээрэй. Өнөөгийн үе тэнгийнхнээсээ сэтгэлгээгээрээ тасарч байж, эдийн засаг, оюун санааны хувьд хөл дээрээ бат зогсож чадаж гэмээнэ бид агуу өвөг дээдсийн үргэлжлэл гэж бардам хэлж чадна, тийм биз. Яагаад ингэж хэлж байна вэ гэж үү. Чиний энэ харж байгаа Улаанбаатарын гудамжаар багширсан тоёото машин байна. Хагас саяас нэг сая хүртэл ажилчинтай энэ аварга корпорацууд “Панасоник”, “Мицү­ бүши”, “Сони” гээд бүгд Чингис хаанаас суралцсан байдаг юм. Тооноос илүү чанар гэдгийг Чингис хаан эрхэмлэдэг байсан. Удирдах, дагуулах, манлайлах гэдгийг тэд мөн л та нарын өвөг дээдсээс сурсан. Чингис хаан агуу удирдагч байсны нэг нууц хүмүүний сэтгэлийг хураан дагуулж чаддаг байсанд оршдог байж. Оюун ухааны хүчгүй, бядгүй хүн ингэж чадахгүй шүү дээ. Цэргийн тактик бодлогоор гарамгай төдий биш оюуны асар хүч чадалтай байсан байна. Ийм байж л билиг танхай монголчуудыг нэгтгэж чадсан. Мэдээлэл олох, боловсруулах асар чадвар байсан юм. Чингис хаан эрдэм мэдлэг, оюуны чадварыг ямар их үнэлдэг байсныг нотлох жишээ олон бий шүү дээ. XIII зуунд дэлхийн оюун ухаантай хүмүүс Монголд төвлөрч байсны шалтгаан ийм л байна. Миний мэдэхийн монгол хүн боловсролыг асар дээдэлдэг, сурах хүсэл тэмүүлэлтэй ард түмэн. Хүн ам нь нийтээрээ бичиг үсэгтэй, асар өндөр хэмжээнд боловсрол олгодог байсан ард түмэн. Одоо харин тийм хэмжээндээ сургаж чадаж байна уу гэдэг эргэлзээтэй болжээ. 

-Яг үнэн, Та зөв харсан байна. Манайд хамгийн дампуурсан, бодлого алдагдсан салбар боловсрол болсон. Би ч гэсэн хамгийн их сэтгэл зовдог асуудал гэвэл энэ мөн. Танд юу мэдрэгдэж, бодогдож байна вэ? ­

-Танай Чингис хааны үед Монголд утга зохиол, улс төр, эдийн засаг нь цэвэр оюун ухаанд тулгуурлаж хөгжиж байсан болохоор баян, ядуугийн ялгаа бараг байгаагүй гэхэд болно. Тэр үед мөнгө чухал байдаггүй байсан байгаа биз. Тэгвэл өнөөдөр монгол эцэг, эхчүүд асар өндөр төлбөртэй л бол сайн гэсэн ойлголтоор хүүхдүүдээ сургадаг болсон нь анзаарагдлаа. Тэгсэн мөртлөө хүүхдээ хяналтгүй орхиж байна. Юунд, яах гэж ийм их мөнгө зарцуулж хүүхдээ сургаж байгаагаа ойлгохгүй байх шиг байна. Зүгээр л манай хүүхэд хамгийн өндөр өртөгтэй сургуульд сурдаг гэдэг нь хангалттай байдаг гэж үү. Мөнгөөр боловсролыг олдоггүй юм. Монгол генийг шингээсэн мэдлэгт хүүхдүүдээ сургах байтал эрээн цаасанд хууртаж болохгүй л дээ. Сайн хараарай. Өнөөдөр хиймэл оюун ухааны эрин эхэлсэн. Өнөөдрийн мэргэжлийн 40 хувь нь ойрын арван жилд байхгүй болно. Робот, хиймэл оюун ухаан хүнийг орлох гэж байна. Тэгэхээр монголчууд энэ дэлхийн жишгээс хэтэрсэн өндөр өртөгөөр хүүхдээ сургаж байгаа бол роботуудыг давж гарч чадахаар тийм сургалтыг олгож чадаж байгаа юм уу. Таксины жолооч залуутай ярилцлаа. Аав, ээжийнхээ хотод очиж сур гэсэн мөнгөөр нь машин аваад таксинд явж байгаа тухайгаа ярьж байна. Хажуугаар нь хааяа сургуульдаа явдаг гэсэн. Монголд ийм маягаар сургалт олгож буй бол муу байна. Маш муу. Японд өнөөдөр аль ч үйлдвэрийн ажлын 90 хувийг робот гүйцэтгэдэг болсон. Удахгүй эмч нарын ихэнх нь ажилгүй болно. Бүх хагалгааг роботууд хийж эхэллээ шүү дээ. Монголын боловсролын салбарт ядаж үүнийг тооцоолсон бодлого байдаг байлгүй дээ. Үгүй бол өнөөдөр бэлтгэж байгаа мэргэжилтнүүдийн чинь 80­90 хувь нь хаана ч хэрэггүй, чадваргүй “хог” болж үлдэх вий дээ. Тэгвэл юу болох вэ, явж явж хэдэн малчинтайгаа л Монгол үлдэх болно шүү.

-Голд ортол хэллээ. Бодлого ярих нь бүү хэл, манай боловсролын салбарыг удирдаж байгаа хүмүүсийн боловсролоос бид өөрсдөө айдаг юм ш дээ Мацуда сан! ­

-Ийм байж болохгүй л дээ. Бол овсрол, мэдлэг олгож чаддаггүй бол сургалт явуулж яадаг юм бол доо. Мөнгөний сургалтаар өрсөлддөгөө больж, одооноос сэрэхгүй бол болохгүй шүү. Өнөөдөр “би том болоод улстөрч болно, баян эзэн болно” гэж хэлдэг нэг ч япон хүүхэд байхгүй. АНУ­-д ч ялгаагүй байхгүй. Гэтэл монгол хүүхдээс асуухад улстөрч болно гэж хэлэхийг сонслоо. Нэгийг хэлээд байгаа биз. Тарган, цатгалан улстөрч байхгүй болсон цагт Монгол хөгжиж, боловсрол сэхэх болно. Улстөрч хүн маш завгүй, сэхээгүй ажилладаг боло­ хоор тарган байдаггүй юм. Тарган улстөрчидтэй газар боловсрол гээгддэг. Би ирэх болгондоо “Интер” номын дэлгүүрт ордог. Сая бас орлоо, их эмзэглэлээ. Яагаад гэвэл, яг оюутнуудын хичээл тардаг цаг байсан ч номын дэлгүүрийн гадуур өнгөрөөд л яарсан залуус алхаад байхыг харж зогслоо. Тэд хаашаа ингэж яарна вэ. Тэдний яарч зорьж байх газар нь номын дэлгүүр, номын сан биш гэж үү. Би ийм дүр зургийг сүүлийн жилүүдэд их харж байна. Номын дэлгүүрт ороод нэг тойрлоо. Авчих ном гэж алга. Өмнө нь би дор хаяж 20 ном аваад гардаг байсан бол сая О.Дашбалбар, Б.Явуухулан нарын тухай өөр хүний бичсэн дурсамж номыг л аваад гарлаа. Би хэзээ ч ингэж ганц, хоёр ном аваад гарч байсангүй. Айдас төрж байна шүү. 

-Яагаад?

-­Яагаад гэж үү. Тэр номын дэлгүүрийн тавиур тэр чигээрээ орчуулгын номуудаар дүүрсэн байна. Яахав, муулаад байхгүй ч, нөгөө судалгаа, шинжилгээний номууд хаачив. Монголын эрдэмтдийн бүтээлүүд хаачив аа! Тэр хүмүүс нь яасан юм бол оо! Хаана шингэчихэв ээ! Орчуулгын ном олширно гэдэг эрдэмтэн мэргэд нь цөөрч байгаагийн шинж мөн үү. Ийм юм бодогдоод миний айдас төрлөө.

Нэг л учраа олбол ухаалаг монголчууд дороо өөрчлөгдөнө

-Надад хэлэх үг олдохгүй байна аа үнэхээр. Та боловсролын тухай ярьж байсан. Манайд боловсролын салбарыг тэр чигт нь бизнес болгосонд би цухалддаг юм. Бас л улстөрчдийн оролцоотой шүү дээ?

-­Сургуулиар бизнес хийдэг асуудал байж болохгүй үзэгдэл. Хүн төрөлхтөн эртнээс л 100 жилийн дараах эрдэнэ бол боловсрол гэж ярьдаг байсан юм. Би Японоор жишээлж яръя. Манайд бүх сурах бичиг үнэгүй, зарим нэгэн хувийн сургуулиас бусад сургууль үнэ төлбөргүй сургалт явуулдаг. Гэхдээ төлбөртэй хувийн сургуулиуд бол улсын сургуулиас хол давсан чанартай сургалт явуулж чаддаг. Чи ёстой загатнасан газар маажсан асуулт асуулаа. Би Монголд анх ирснээс хойш 55 жил болж байна. Ардчилсан хувьсгал ялснаас хойш 30 жил болж байна Монголд. Гэтэл яг боловсролын асуудал дээр социализмын үеэс илүү доройтсон байна шүү дээ. Тэр цагт монгол хүн цэвэр оюуныг эрхэмлэсэн үнэ цэнийг нь мэддэг үнэлдэг, хамгаалдаг ард түмэн байсан. Одоо бүгд л мөнгө ярьдаг хүмүүс болж хувирч. Хүмүүстэй уулзахад манай хүүхэд тийм үнэтэй сургуульд явдаг гээд л мөнгө ярьж гайхуулсан хүмүүс олон болж. Дахин дахин хэлэхэд сургууль бол нийгэмдээ, улсдаа, улмаар дэлхий дахинд хэрэг болох үнэт эрдэнэ болсон мэргэжилтэн бэлтгэдэг юм. Түүнээс хэнд ч хэрэггүй хүн “хог” бэлтгэж гаргадаггүй. Хатуу сонсогдож байгаа ч үнэн шүү. Ер нь боловсрол гэдэг бол үсэг бичиж, тоо бодохдоо биш. Энэ гоё өндөр өндөр шилэн байшинд орохдоо хог, шүлсээ хаядаггүй, лифт эвддэггүй, жорлондоо бие засаж чаддаг хүн байх ёстой шүү дээ. Энэ бүхэн сургалттай холбоотой байдаг юм. Гэтэл үүнийг мөнгө болгож бизнес хийхээр боловсрол, хүний зүрх тархинд зөв хэвшил хэзээ ч суухгүй л дээ. Ашиг харж байгаа хүнд улс оронд хэрэгтэй, хүн төрөлхтөнд хэрэгтэй эрдэм мэдлэг олгох асуудал зүгээр л хаягдана шүү. Сургуулиар асар ашиг олно гэж харж байгаа бол тухайн улс үндэстний эмгэнэл, гаслан болно. Эцэг, эхчүүд өөрсдөө үүнийг эсэргүүцэхийн оронд хоорондоо мөнгө төгрөгөөр өрс өлдөн хүүхэддээ боловсрол олг оно гэж бодвол уучлаарай, эн дүүрэл. Би анх сонсоод цочсон. Миний зүүдэнд ч орохгүй зүйл гэвэл энэ. Япон улс сургалт боловсролдоо хамаг бодлогоо чиглүүлдэг юм. Дайны дараа нойтон замаг шиг болсон улс орноо босгохын тулд сургалт боловсролдоо анхаарсан. Хятад, БНСУ гээд Японыг маш зөв хуулбарлаж байгаа орнууд бас л боловсролдоо анхаарснаар хөгжиж эхэлсэн түүхтэй. Гэвч Японы хаана ч хүрэх болоогүй байна. Дэлхийн брэндийг Ази тивээс ганц япончууд л хийдэг юм. Дэлхийн компьютеруудын хамгийн чухал элементүүдийг Японоос нийлүүлдэг. АНУ­-ын APPLE, БНСУ-­ын SAMSUNG-­ийн гар утаснууд Японы детальгүйгээр үйлдвэрлэгдэггүй шүү дээ. Нийлүүлэхгүй бол бүгд зогсоно. Дэлхийд Герман л манайтай дөхөж ойртоно. Үнс нурам болсон улс орон боловсрол мэдлэгт суурилж өндийсөн. Тэгэхээр монголчууд байшингаа өндөрлөж байхаар хүмүүсийнхээ тархи толгойг өндөрлөх хэрэгтэй. Монгол хүн Нобелийн шагнал авах юм бол бахархал болно. Тийм л түвшинд боловсролын бодлогоо зангидах хэрэгтэй. Монгол хүний тархи толгой жинхэнэ оргинал. Гагцхүү энэ уламжлал дээр нь суурилж, хөгжүүлэх асуудал дутагдаад байна уу гэж би хардаг. Монгол хүний цээжлэх ой ухаан агуу. Үүнийгээ хөгжүүлэхэд л болоод явчихмаар санагддаг. Энэ их оюун ухааны чадвартай монгол хүнийг сургах сургалтыг л сайн болгох хэрэгтэй байна. Яагаад, социализмын үеэсээ ухрав? Сурах бичгийн номуудыг үндсээр нь өөрчлөх хэрэгтэй болно байх. Ардчилал ялаад удсан ч боловсролын хувьсгал гарсангүй. 

- Японтой харьцуулах өдий л дөө. Гэхдээ та нар ийм замыг туулаагүй гэж үү?

-Үнс нурам дороос өндийсөн үндэстэн шүү дээ бид. Ялагдал хөгжлийн суурийг тавьж өгдөг юм билээ. Миний бодлоор монголчуудад нэг гараанаас гарах боломжийг эрх баригчид, улстөрчид өгсөнгүй л дээ. Боловсролгүй ард түмэн сэрдэггүй гэдгийг тэд мэдэж байгаа байхгүй юу. Би Монголд ирэх болгондоо гайхаад бар­даггүй, учрыг нь олдоггүй нэг сонин үзэгдэл байдаг. Тэгээд дотроо боддог юм. Монголчууд Манжийн дарлалд байхад нь орж ирсэн мөнгө хүүлдэг бүтэц, муухай бодлого одоо ч байгаад байгааг гайхдаг. Яагаад ийм байна. Ний нуугүй хэлье. Хаа сайгүй маш олон ломбард байна. Энэ чинь ард түмнээ шууд хүүлж байгаа хэрэг байхгүй юу даа. Их сонин юм яваад байна. Хятадад ломбардаар дамжуулж ард түмнээ хүүлдэг байсан бодлого тэр чигээрээ Монголд үлдсэн байгаа юм. Маш өндөр хүүгээр хүүлдэг шүү дээ. Монгол хүн үүнийг ухамсарлах хэмжээний боловсролтой болох хэрэгтэй, сэрэх хэрэгтэй. Ийм юмаар боомилуулж болохгүй шүү дээ.

-Сонин сэдвийг хөндлөө. Нээрээ, манай энэ олон ломбардын эзэд нь улстөрчид байдаг гэвэл Та гайхах байх аа? ­

-Ийм байж болохгүй л дээ. Ялангуяа, улстөрчид ард түмнээ хүүлж болох уу. Монголчууд ийм юмыг зөвшөөрч байдаг бол хэцүү л юм даа. Бидний хооронд маш их ялгаа байна. Монголчууд гадаад орноор их явдаг болсон ч эрээн мяраан юманд илүү нүд унагаж байна. Мөнгөө маш дэмий юманд үрж байна л даа. Уг нь улс орноо хөгжүүлэхэд зарцуулдаг баймаар. Энэ дахиад л боловсролтой холбоотой болоод ирнэ. Монголд уг нь маш олон боломж бий. Маш их баялаг та нарт байна. Гэтэл Японд алга. Та нарт асар ирээдүй байгаа ч хэрэглэх дээрээ тулаад ирэхээр толгой дутаж байна шүү дээ. Энэ чигээрээ байвал нэг мэдэхэд л хоосон үлдэнэ. Та нар гадагш байгаагаа түүхийгээр нь зөөдөг. Гэтэл Японы хөгжлийн нууц нь гаднаас энэ бүхнийг оруулж ирдэгт байдаг юм. Төмөр оруулж ирээд машин үйлдвэрлэж, түүнийгээ хэд дахин нугалж гадагш гарган зардаг. Илүү ашиг олж байна. Хятад бас хөгжиж байна. Энэ хурдтай хөгжил болгонд Японы оюун ухаан шингэж байгаа. Хятадад жишээ нь, япон технологи бүхий 25 мянган ажилчинтай үйлдвэр бий. Гэвч тэд үйлдвэрийнхээ бүтээгдэхүүнийг өөрсдөө худалдаж авахгүй байна. Яг Японд үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнийг л авдаг. Тэд өөрсдөдөө итгэхгүй байна гэсэн үг. Зоригтойгоор хэлэхэд, япончууд Монголд их орж ирээсэй. Японы үйлдвэрүүд орж ирсэн цагт сая Монгол хөгжиж байна гэж хэлж болох юм. Япон эзэд Монголд үйлдвэр байгуулж байвал бид хөгжиж байна гэж ойлгоорой. 

-Яагаад тэр билээ? ­

-Япон хүн туслах юм бол тусалсан шиг туслана. Тэгээд яахыг нь харж байж дараагийн алхмаа хийнэ. Нэг л удаа итгэнэ. Хоёр итгэнэ гэж үгүй. Жижиг зүйлд ч нягт нямбай ханддаг. Монголд Солонгосын сүлжээ дэлгүүрүүд ороод ирсэн атлаа Японы жижиг дэлгүүрүүд яагаад орж ирэхгүй байна гэж бодно. Яагаад гэвэл, япон хүний итгэл төрөхгүй байна гэсэн үг. Мэдээж япон хүн ашиг олох эсэхээ харна. Би ний нуугүй ярьж байна шүү. Үйлдвэрээ оруулж ирлээ гэж бодоход бараа бүтээгдэхүүнийг нь монгол хүн япон хүн шиг чанар чансаатай үйлдвэрлэж, хийж чадах уу гэдгийг харна. Тэгж чадаж байвал сая орж ирнэ. Жишээ нь, UNIQLO орж ирлээ гэж бодъё. Тэнд монгол хүн ажиллана гэж бодъё. Хийсэн хүрэмний гадна тал гоё харагдаж болно. Гэтэл тэр оёдол, товч, биед эвтэйхэн байгаа эсэх, тохиромжтой байж чадаж байна уу гэдгийг харна. Ажилчдын чадвар, чанартай холбоно. Энэ бүхэн сул байх юм бол юм хийж чадахгүй шүү дээ. Миний энэ өмсөж байгаа пиджакийг гадна талаас нь хэн ч ялгаж танихааргүй хийж болно. Товчийг нь хадаж болно. Тэгвэл япон хүний хадсан товч 10, 20 жил болсон ч хөвөрч, суларч мултарч тасрахгүй. Аливаа үндэстний хүүхэд байхаасаа олж эзэмшдэг боловсрол чухал гэдэг нь эндээс харагдаж байгаа юм. Анхнаасаа ийм боловсрол эзэмшээгүй бол ямагт гологдол хийх болно. Хятадад UNIQLO их олон бий. Япон руу гаргадаг бараа нь их сайн атлаа дотооддоо гаргадаг нь муу байдаг нь сонин. Тэгэхээр хятад хүн Японд очиж бараа авахгүй яахын. Япончууд Зүүн өмнөд Ази руу үйлдвэрүүдээ их гаргаж байна. Би үүнд нь маш атаархдаг. Монголд орж ирээсэй гэж хүсдэг юм. Ер нь Зүүн өмнөд Азиас хойшлох тусам хүмүүсийн чанар сайжирдаг юм ш дээ. Монгол хүн уг нь их сийрэг, идэвхтэй байдаг хэрнээ залхуу. Хятадын нэртэй улстөрч Японд очиж толгой бөхийн байж үйлдвэрээ Хятадад барьж өгөөч гэж гуйгаад авч чадаж байна. Тайвань, БНСУ ч ялгаагүй ингэж гуйж байж хөгжил дэвшлийг амталж байна шүү дээ. Азийн улс орнуудаас Монгол үнэхээр удаан хөгжиж байна. Ертөнцийг бодитоор харах хэрэгтэй. Улстөрчид нь болохоор түр зуурын аргацаасан бодлогоор улсаа хөгжүүлнэ гээд сууж байна. Тиймээс тэдэнд тэнэг ард түмэн хэрэгтэй шүү дээ. Бид бусдаас юугаар дутуу байна вэ гэдгийг тунгаа л даа. Монголд хэн элэгтэй байна вэ гэдгийг тань. Монголчууд та нарт үнэхээр элэгтэй хүний хувьд хэлэхэд, монгол хүүхэд Улаанбаатарт орж ирээд ирээдүй нь замхарч байна. Тиймээс хөдөө орон нутагт чиглэсэн хөгжлийн гарц маш хэрэгтэй шүү. Аялал жуулчлалыг маш сайн хөгжүүл. Хужирт, Шаргалжуут хоёр хөгжиж байгааг харлаа. Хүн бүр дор бүрнээ хичээж ажиллаасай. Дэлхийд юу ч хийхгүй мөртөө өлсөхгүй амьдарч болдог ард түмэн монголчуудаас өөр хаана ч байхгүй. Бараг л мал нь өөрөө өсөөд үржээд байдаг нь баярламаар ч юм шиг, санаа амар амьдрал ч юм шиг. Гэтэл энэ дэлхий дээр өлсөж үхэж байгаа хүн сая саяараа бий. Уг нь ийм сайхан эх оронтой, ийм ухаалаг, цөөхүүлээ ард түмэн нэг л зүг чигээ олвол дороо өөрчлөгдөнө дөө. Удирдагчаас л их зүйл хамаарна. Монголын ард түмэн бид өнөөдөр баян улстөрчид шиг амьдарч чадаж байна уу гэж сэтгэж бодохоос өөрчлөлтөө эхлэх хэрэгтэй. Та нарт нүд хэрэгтэй байна. Хэлдэг шүүмжилдэг шигээ цүнх баригч нарыг биш сэхээтнүүдийг тэргүүн эгнээндээ гаргаж ирэх хэрэгтэй шүү гээд хэлчихмээр санагдлаа. Ерөөсөө бүх юм боловсролтой холбоотой, мэдлэгээс гадна сэтгэл идэвх зүтгэлтэй хөгжил, сэргэн мандалт холбоотой байдаг юм.

-Танд маш их баярлалаа! Үнэхээр илэн далангуй яриа болсон гэдэгт итгэлтэй байна. Уншигчид маань ихийг бодож тунгаах нь лавтай. Монголчууд Таныг гүнээ хүндэтгэн сонсох байх аа. Аян замдаа сайн яваарай, дараа дахин баяртай уулзъя!