Монгол улс 2017 онд экспортоос олсон валютынхаа тавны нэгийг газрын тосны бүтээгдэхүүн (ГТБ) аваад, шатааж орхив. Үргэлж л тэгж ирсэн. Нийт ГТБ-ний 94.5 хувийг ОХУ, 3.4 хувийг БНСУ, 1.8 хувийг БНХАУ, 0.3 хувийг бусад улсаас тус тус импортложээ. Хэмжээгээрээ бол 1.5 сая тонн ГТБ хэрэглэсний 56 хувь нь дизель, 24 нь 90-ээс дээш октантай автобензин, 4 нь 90-ээс доош октантай автобензин, 2 нь онгоцны түлш харин 13 хувь нь бусад буюу тос, мазут, битум хий зэрэг болжээ.

МУ-ын ГТБ-ний хэрэглээ 2007 оноос хойш 10 жилийн хугацаанд 2.3 дахин өссөний дотор, дизель 2.6, онгоцны түлш 1.5, 90-ээс дээш октантай автобензин 3.3 дахин, бусад нь 10 дахин тус тус өссөн бол, 90-ээс бага октантай нь 60 хувиар буурчээ. Уул уурхайн салбарыг дагаад дизелийн хэрэгцээ түргэн өссөн бол авто машины паркийн өөрчлөлт өндөр октаны бензин шаардах болсныг энэ өөрчлөлт харуулж байна.

Дэлхийн зах зээлийн үнээр бид ГТБ худалдан авдаг учир дотоодын жижиглэн худалдааны үнэ түүнийг дагаад хэлбэлздэг. Жижиглэнгийн үнийн өсөлтийг хязгаарлахын тулд Монгол улсын төр засаг 2008 оноос эхлэн шатахууны онцгой албан татварын (ОАТ) түвшингээ тухай бүр өөрчилж иржээ. Хилээр орж ирэх үнэ нэмэгдэхээр татвараа бууруулж, заримдаа бүр тэглэж, харин үнэ буухаар нь татвараа нэмж иржээ.  

Ер нь 1994 оноос эхлэж анх автобензин, дизелийн түлшнээс ОАТ авч эхэлжээ. Уг нь энэ татварын зорилго бол үнэ зохицуулах биш энэ “татварыг төсөвт төлөхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулахад” оршино гэж хуулиндаа заажээ. Энэ нь ОАТ-ын орлого төсвөөр дамжаад нийгмийн чанартай буюу бүх нийтээр ашиглах хөрөнгө оруулалтад орох санаа л даа.

ОАТ-аар үнэ зохицуулахаар оролдсон арван жилийн түүхийг эргэн харвал урт хугацаандаа ГТБ-ий үнийг тогтоож чадаагүйгээр барахгүй, эдийн засаг дахь төрийн оролцоог хэт томруулж, улсын татварын орлогыг алдуулсан “тэмээн дээр ямааны гарз” гэгч болоод байна.

Хуурамч шатахуун гэдэг нэр томьёо

Хилийн аль боомтоор ирж байгаа, октаны тоо нь ямар байгаагаас хамаарч автобензин болон дизелийн түлшинд ялгаатай татварыг тонн тутамд төгрөгөөр ногдуулж ирлээ. Хил дээр ирж байгаа үнэ өөрчлөгдөхийн хэрээр татвараа өөрчлөх болсон тул өнгөрсөн арван жилд ОАТ-ын түвшинг өөрчлөх тухай олон арван тогтоол үе үеийн Засгийн газар гаргаж иржээ.

Дээр нь түлш, шатахуун импортлогч нарт өмнөх Засгийн газар валютын хөнгөлөлттэй зээл хүртэл олгож “үнэ тогтворжуулах” гэгч үл гүйцэлдэх төсөл “хэрэгжүүлэв”. Үр дүнд нь импортлогчид ГТБ-ий үнэ буурсан байхад жижиглэнгийн үнээ бууруулаагүй атлаа, өсөөд ирэхээр үнээ нэмдэг гаж тогтолцоо бүрдсэн нь ОАТ зохицуулалтын нэг “гавьяа” болов.

Нөгөө нэг “гавьяа” нь эцсийн бүтээгдэхүүн биш учраас ОАТ-т хамрагддаггүй түүхий эдийг (nafta, alkylate, MBTE зэрэг) импортлоод, монголдоо гүйцээн боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн (бензин, дизель зэрэг) болгоод зах зээлд харьцангуй хямдаар нийлүүлдэг компаниудыг төрүүлэв. Чөлөөт зах зээлд бизнес үргэлж ашиг хайдаг тул энэ боломжийг алдахгүйг шатахуун импортлогчид бүгд л санаархаж, шинэ өрсөлдөөн өрнүүлэв.

Монголд үйлдвэрлэсэн бензинийг бараг бүх импортлогчид өөрсдийн шатахуун түгээх станцаараа борлуулж байна. Тодорхой томоохон компаниуд өөрсдийн холих үйлдвэрээ бараг бэлэн болгож, харин түүхий эдийг тус бүрт нь яавал хаанаас тасралтгүй авах, яаж эцсийн бүтээгдэхүүн болгох тухай судалгааг хийж байна.

Яг энэ цаг үетэй давхцаад “Монголд найруулсан бензин борлуулж байна. Маш муухай үнэртэй, шаталт хурдан, ууршилт их, машины моторт муу, хуурамч бензин” гэсэн мэдээг тодорхой хүмүүс хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр идэвхтэй түгээж эхлэв. Тэд “хуурамч бүтээгдэхүүнийг 400-500 шатахуун түгээх станц борлуулж байгаа, “Оюутолгой”, “Тавантолгой”, “Чинхуа МАК”, “Өсөх зоос”, Хишиг-Арвин Индустриал” зэрэг томоохон уул уурхайн компаниуд хүртэл түүнийг нь авч байгаа” гэж мэдээлжээ. Энэ том компаниуд тэр үнэтэй тоног төхөөрөмжийн шатахууныг хэдэн давхар лабораториараа шалгадаг атлаа “найрка” хэрэглээд байгаа гэж үү? Одоогоор машин, техник хэрэгсэл нь хуурамч шатахуунаас болж эвдэрсэн гэж тэднээс хэн нь ч дуугараагүй байна.

Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын Эрчим хүчний хяналтын улсын ахлах байцаагч Т.Мөнхболд хуурамч гэгдэх бүтээгдэхүүнүүдийг шинжилж шалгасан. Ямар нэг зөрчил илрээгүй. Лабораторийн шинжилгээг үндэслэхээс өөр арга байхгүй. Хуурамч шатахуун гэдэг нь нэр томьёоны хувьд буруу гэж ярилцлага өгчээ.

Гэхдээ УУХҮЯ-аас шатахууны түүхий эд болдог дээрх химийн бүтээгдэхүүнүүдийг ОАТ-т хамруулахаар хуулийн төслийг УИХ-д хүргүүлээд байна.

Шатахууны үнийг яаж зохицуулах вэ?

Шатахууны үнэ олон улсын зах зээлийн үнээс гадна, төгрөгийн ханшаас илүүтэй хамаардаг учраас хэрэв шаардлагатай гэж үзвэл ОАТ-ын түвшинг төгрөг долларын ханшны өөрчлөлтөөс хамааран тогтоох нь оновчтой болно. Жишээ нь нэг доллар 2500 төгрөг байхад тонн тутам 250 мянган төгрөгөөр ОАТ-ыг тогтоогоод, хэрэв 3000 буюу 20 хувь өсвөл 200 мянган төгрөг буюу 20 хувиар бууруулж тогтоовол бүх талуудын төлөвлөлт тодорхой болно. Төгрөгийн ханш чангарвал үнэ хямдарна гэсэн үг.

Эсвэл шууд хилийн үнийн тодорхой хувиар тогтоох нь оновчтой юм аа. Учир нь аливаа үнийг зах зээл тогтоосон нь урт хугацаандаа хэрэглэгчдэд илүү ашигтай, урьдчилан таахад илүү амар, хүлээлтийн инфляцийг бууруулна. Зөвхөн зах зээлийн бодит үнэ л хэрэглэгчид үнэн мэдээлэл өгөх бөгөөд үнэ юунаас хамаарч буйг хэрэглэгч ойлгосны дараа ойрын болон холын үйлдлээ бодитой төлөвлөж чадна. Төр засаг үнэ тогтоохоор авлига нэмэгдэж, үнэ нэг өдөр огцом унадаг болохыг манай өнгөрсөн 30 жилийн түүх харуулж байна.

Бид бүх бараан дээр биш юм гэхэд түлш шатахуун дээрээ зах зээлээр үнэ тогтоолгох нь шатахуун импортлогч компаниудын хооронд өрсөлдөөнийг бий болгож, тэднийг зардлаа бууруулахын төлөө ажиллахыг өдөөж, шатахууны үнэ илүү тогтвортой байна.

Харин үгсэн хуйвалдаж үнэ тогтоосон байвал буруутай компаниудыг сарын, улирлын гүйлгээтэй нь тэнцэх торгууль тавих, зөвшөөрлийг нь хураан авах хүртэл захиргааны арга хэмжээ авах ёстой.

ОАТ-ыг тогтмол авах, орлогыг тухайн хот, орон нутгийн зам засварын ажилд зарцуулдаг бол хэрэглэгчдээ үйлчилсэн хэрэг болно.

2018.10.24