Төгрөгийн ханш суларч, доллар чангарч байна. Сүүлийн гучин жил үргэлжилж буй хандлага. Эдийн засагт эргэлдэж буй төгрөгийн өсөлтөөс долларынх нь хоцроод буй хэрэг.

Монголчууд тоног төхөөрөмж, унаа тэрэг, ер нь бүх хэрэглээний бараагаа гадаадаас доллараар авдаг. Энэ жил гэхэд л ноднингоос 40 хувиар илүү бараа импортлоод байна. Гадагшаа бид нүүрс, зэс, төмрийн хүдэр гэх мэт хэдхэн эрдэс экспортлож доллар олдог. Эдүгээ харин экспорт, импортын зөрөөгүй буюу гадаад худалдааны тэнцэл ашигтай гарч байгаа.

Харин төлбөрийн тэнцэл алдагдалтай байгаа. Энэ тэнцлийн тухай улс төрчид ярихаас цэрвэж, тойроод байдаг учир нь үүнийг тэд бий болгодог. Монгол улсын гадагшаа төлж буй өр төлбөрийн өсөлт, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаас хоцроод байхаар энэ алдагдал бий болдог. Төлбөрийн тэнцлийн алдагдал гарахаар төгрөгийн ханш унадаг.

Монгол улсын Засгийн газрын гадаад өр нь эдийн засгийнхаа (ДНБ) 70 хувьтай тэнцээд байна. Энэ том зээлээ, хүүтэй нь төлөх гэж гадагшаа доллар гаргаад, гаднаас хөрөнгө оруулалт нэмж татахын оронд, орж ирснийг нь үргээж, айлгах боллоо.

Өр нэмэгдээд буй нь төсвийн алдагдлаас үүдэлтэй. Гэтэл төр засаг төсвөө жил бүр алдагдалтай төлөвлөж, төлөвлөснөөсөө том алдагдал гаргаж, “тодотгох нэрээр” нэмж зээл авдаг болсон. Одоо ч гэсэн тийм л төсөв УИХ батлах гэж байна.

Засгийн газраас хараат Монголбанк

Мөнгөний бодлогоо “улс төрийн болон засгийн газрын нөлөөлөлгүй” явуулахыг хараат бус байх гэдэг (Карл Э.Велш, 2006). Ж.Дэлгэрсайхан, Б.Алтанзул нарын судлаачид 2015 онд “Cukierman индексийг” ашиглан төв банкны хуулийн зохицуулалт, хэрэгжилтийг дүгнэж, мэргэжилтнүүдийн дунд санал асуулга явуулжээ. Үр дүн нь 0.446  буюу Монголбанк Засгийн газраас хараат гэж гарав.

Мөнгөний бодлого нь Засгийн газраас хараат оронд гадаад валютын нөөц нь бага, мөнгөний ханш нь унах хандлагатай байдгийг Грек, Аргентин, Зимбабве, Венесуэл зэрэг олон орны жишээн дээр харж болно.

Хараат учраас Монголбанкны өөрийн хөрөнгө үргэлж буурч ирсэн бөгөөд шалтгаан нь Засгийн газартай хамтраад төсвийн шинж чанартай үйл ажиллагаа явуулсантай холбоотой гэж дээрх судлаачид дүгнэжээ. “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр", тодорхой салбарт чиглэсэн санхүүжилтийн эх үүсвэр арилжааны банкуудад олгосон, зах зээлийн бус зарчмаар валютын ханшийн зөрөөний хөнгөлөлттэй санхүүгийн үүсмэл хэрэгслийн хэлцэл, хуулийн гадуур  зарим хэлцэл хийснийг судлаачид онцолжээ.

Өнөөдөр Монголбанк мөн л улс төрийн дарамтанд орж Засгийн газрын дотоод өрийг шилжүүлэн авах болсноор ТБҮЦ-ны өрийн үлдэгдэл хоёр жилийн дотор 10 дахин өсч 4.3 их наяд болоод байна. Иргэдээс алт худалдан авах нөхцлөө сулруулснаар жилд 20 тонн алт авч эхэлсэн нь гадаад валютын нөөцийг нь нэмэгдүүлэв. Тэгтэл төр засгаас МБ-ыг ханшийн интервенц хийхийг шахах боллоо.  

Төгрөг суларч буйн суурь шалтгаан нь төлбөрийн тэнцлийн алдагдал байхад МБ бүх нөөцөө зараад ч ханшийг барьж чадахгүй юм. Харин түүний оронд төр засаг авсан зээлээ өгөөжтэй ашиглаж, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмж татах шаардлагатай.

Монгол улс банкны системээ өөрчлөх үү?

Энэ өдрүүдэд валют зохицуулах нэртэй хоёр ч хуулийн төслийг УИХ хэлэлцэж эхэллээ. Нэгийг нь Ерөнхийлөгч, нөгөөг нь УИХ-ын дөрвөн гишүүн өргөн барьжээ. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан төсөлд Валютын зохицуулалтын тухай хуулийн 14.10 дахь хэсэгт “Засгийн газартай хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан, стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашигладаг…хуулийн этгээдийн төлбөр тооцооны дансыг Монголбанк өөр дээрээ байршуулж болно” гэж оруулахыг санал болгожээ.

Харин УИХ-ын гишүүн М.Оюунчимэг нарын төсөлд: ”Монголбанк Монгол улсын эдийн засаг, төсвийн орлогын бүрдэлтэд чухал ач холбогдолтой, стратегийн хөрөнгө оруулагч, эдийн засгийн харьяат бус этгээдэд харилцан тохиролцсоны үндсэн дээр валютын данс нээж, төлбөр тооцоо гүйцэтгэж болно” гэжээ.

Төв банкны хуулиар Монголбанк өөрөө иргэдээс алт худалдаж авахаас өөр арилжаа явуулахгүй, банкны бүх арилжааг зөвхөн арилжааны банкууд явуулах ёстой. Хэрэв дээрх хоёр саналыг нэгтгээд батлавал Төв банкны хуулинд бас өөрчлөлт оруулж Төв банк томоохон хөрөнгө оруулагчийн валютын дансыг өөр дээрээ нээх эрхтэй болох юм. Гагцхүү энэ үйлдэл нь Монгол улсын хоёр шатлалтай банкны системийг өөрчлөх эхлэл болох эсэхийг хууль тогтоогчид тунгаах ёстой.

Капиталын урсгалыг хянах уу?

УИХ дээр хэлэлцэж эхэлсэн дээрх шинэчилсэн хуулийн төслийн 16.1.3-д “Монгол улсын гадаад валютын улсын нөөцийг нэмэгдүүлэх, зохицуулах зорилгоор иргэд, хуулийн этгээд, санхүү төсвийн асуудал эрхэлсэн төрийн байгууллагаас валют, цэвэршүүлсэн алт худалдан авч болно; 16.1.6. Монгол улсын хилээр орох, гарах бэлэн валютад хязгаарлалт тогтоох; 17.1.3. төгрөгийн ханшид үзүүлэх нөлөөг харгалзан гүйлгээнд хязгаар тогтоож болно зэргээр заасан нь Монгол улс валютын урсгалыг төрөөс нь боох (capital control) гэж буйг илтгэж байна.

Энэ төрлийн заалтууд нь эдийн засагт ирээдүйд орж ирэх валютын урсгал, гадаадын хөрөнгө оруулагч, зээлдүүлэгчдийн сонирхол, нийт мөнгөний нийлүүлэлтэд сөрөг нөлөө үзүүлдгийг хөгжиж буй олон орнуудын алдаанаас харж болно. Ийм бодлого явуулсан орнууд үргэлж хохирч, нийгэм, эдийн засгийн хөгжил нь зогсож, олон жил алдахаас гадна засч залруулахад нэгэн үе шаардана. Хуулинд ийм зохицуулалт оруулах нь хэрэгжүүлсэн эсэхээс үл хамаарч гадаадын хөрөнгө оруулалт, бизнесийн орчинд шууд сөргөөр нөлөөлнө.

Ийм заалттай хууль гарвал хөрөнгийн урсгал, валютын гүйлгээ, арилжаанд төрөөс хязгаарлалт хийдэг орнуудын жагсаалтад Монгол улс орж, улмаар манайд хөрөнгө оруулах, зээл өгөх сонирхол алга болно. Өрөндөө бүрэн баригдаж живэх үеэр туслах улс орон гарч болох ч эдийн засгийн аюулгүй байдал алдагдана.

Монголын төр засаг ийм хууль гаргаж төгрөгийн ханшийг тогтворжуулахыг оролдож байгаа нь үнэхээр өндөр эрсдэл дагуулах юм.

Ханшийг амжилттай барьж ирсэн ганцхан арга бол Мөнгөний Зөвлөл (currency board) байгуулах явдал. Тэгэхдээ тухайн улс мөнгөний нийлүүлэлттэйгээ тэнцэх гадаад валютын нөөцтэй байх учиртай. Манайх 2500 төгрөг дээр долларыг “уяна” гэвэл 20 их наяд төгрөгтэй тэнцэх буюу наад зах нь 8 тэрбум долларын нөөцтэй байх ёстой.

Одоохондоо ийм нөөц байхгүй учир төсвөө алдагдалгүй батлаж, өрөө цагт нь төлж, улс орон даяар бүсээ чангалж амьдрах л үлджээ.

2018.10.17